Википедија

Jevreji u Srbiji

Jevreji su se prvi put pojavili na prostoru današnje Srbije u vreme Rimskog carstva. Jevrejske zajednice na Balkanu su bile male sve do kasnog 15. veka, kada su Jevreji koji su bežali od španske i portugalske inkvizicije našli utočište na teritorijama Osmanskog carstva, uključujući Srbiju. Jevrejske zajednice na Balkanu bile su prosperitetne sve do 1930-ih. Jevrejska zajednica u Srbiji bila je gotovo sasvim uništena u holokaustu tokom Drugog svetskog rata.

Jevreji u Srbiji
Ukupna populacija
709 (2022)[1]
Regioni sa značajnom populacijom
Beograd, Novi Sad
Jezici
srpski, hebrejski (ladino i jidiš)
Religija
judaizam
Srodne etničke grupe
Jevrejska dijaspora
Beogradska sinagoga
Novosadska sinagoga
Subotička sinagoga
Sinagoga u Nišu
Sinagoga u Pančevu, srušena 1956.

Istorija jevrejske zajednice

Španske izbeglice

Jevrejske zajednice na Balkanu znatno su se uvećale u 15. i 16. veku kada su tu stigle izbeglice koje su bežale od inkvizicije u Španiji i Portugalu. Otomanski sultan Bajazit II je primio jevrejske izbeglice u svoje carstvo. Jevreji su najčešće bili trgovci, naročito značajni za trgovinu soli.[2]

Vreme turske vlasti

Srbi i Jevreji su uglavnom bili u dobrim odnosima, a jevrejski trgovci su održavali trgovačke rute u carstvu.[2]

Počev od 1804. Srbi su krenuli u borbu za nezavisnost od Turaka. Mnogi Jevreji su snabdevali Srbe oružjem, a Turci su im se brutalno svetili.[2]

Srpska država (od 1830) i Jevreji

Srpska vlast bila je uglavnom dobronamerna prema Jevrejima. Pod vlašću Miloša Obrenovića beogradska jevrejska zajednica izdavala je svoj sopstveni novac. Knez Mihailo Obrenović je 1861. preuzeo vlast i uveo antijevrejska ograničenja.[2] Ovakav stav prema Jevrejima proizlazi iz istorijskog konteksta u kojem se sredinom 19. veka u Evropi i SAD buktao antisemitizam koji je za posledicu imao proterivanje i pogrome nad jevrejskim življem.[3]

Hor „Braća Baruh”, osnovan 1879. u Beogradu je prema nekim istraživanjima najstariji jevrejski aktivni hor u svetu. Ovaj hor, koji predstavlja jedan od sinonima jevrejske kulture u Srbiji, najpre je osnovan kao „Srpsko-jevrejsko pevačko društvo“, a ime je promenilo posle obnavljanja, u spomen na trojicu braće Baruh iz poznate jevrejske revolucionarne porodice iz Beograda.[4][5]

U Beogradu je, 1874. godine, osnovano Jevrejsko žensko društvo. Osnovala ga je nekolicina sefardskih žena,[6] koje su tada uspele da se izbore za osnivanje ovog prvog ženskog udruženja na teritoriji Srbije, prvog takvog udruženja među Sefardima na Balkanu, a iz oskudnih podataka do kojih se može doći čini se da je Jevrejsko žensko društvo ujedno i prvo udruženje sefardskih žena na Orijentu. Ova organizacija smatra se pretečom sličnih društava u Srbiji, pa je tako već naredne godine osnovano i udruženje srpskih žena, Beogradsko žensko društvo.[7] Prva žena književnica bila je učiteljica Estira Ruso[8], sa učenicima je izvodila svoj komad o Purimu u Domu u Jevrejskoj 16.[9]

Srpski parlament je ukinuo sve antijevrejske restrikcije 1889.[2]

Jevreji su po prvi put dobili puna građanska prava na prostoru današnje Severne Makedonije kada je taj region postao deo Kraljevine Srbije 1913. godine.[10]

Godine 1912. u Srbiji je živelo 5.000 Jevreja.[2]. Srpski Jevreji su se zajedno sa Srbima borili protiv Centralnih sila u Prvom svetskom ratu.[11][12] 132 Jevrejina su poginula u ratovima 1912-1918 i podignut im je spomenik u Beogradu na jevrejskom sefardskom groblju.[13]

Međuratni period

 
Rtanj - kapela koju je podigla porodica Minh 1932. godine[14]

Posle Prvog svetskog rata Srbija se ujedinila sa Crnom Gorom i drugim regijama u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je naknadno preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju. U zajedničkoj državi živelo je oko 65.200 Jevreja (oko 13.500 na teritoriji koja je danas Republika Srbija). Međuratni period (1919–1939) bio je prosperitetno razdoblje za Jevreje Jugoslavije. Dom Jevrejskog ženskog društva i obdanište je otvoren 1. decembra 1938, u ul. Stevana Visokog 2.[15]

Vidovdanski ustav je garantovao građanska prava i status verske zajednice Jevrejima u Jugoslaviji.[16]

Pre Drugog svetskog rata u Beogradu je živelo oko 10.000 Jevreja, od kojih je 80% govorilo jezik ladino (sefardi), a 20% jidiš (aškenazi).

Holokaust

Uvod u Aprilski rat, rat i posledice

 
Koncentracioni logori u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Kraljevina Jugoslavija pokušavala je da održi neutralnost u početku Drugog svetskog rata. Politika Jugoslavije nije bila antisemitska. Jugoslavija je otvorila svoje granice za austrijske Jevreje posle anšlusa 1938.[17] Pod velikim pritiskom, Jugoslavija je najzad potpisala Trojni pakt sa Nemačkom i Italijom, poput Bugarske i Mađarske. Zbog ovog potpisa, vlada Mačeka i Cvetkovića zbačena tri dana kasnije u državnom udaru koga su podržavali Britanci i antinemački oficiri u armiji. Nemački odgovor na smenu vlasti bio je brutalan; Beograd je bombardovan 6. aprila 1941, a trupe Nemačke, Italije, Bugarske i Mađarske izvršile su invaziju na Kraljevinu Jugoslaviju.

 
Propagandni poster protiv Jevreja za vreme nemačke okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu

Nacistički genocid nad Jevrejima okupirane Jugoslavije počeo je septembra 1941. Okupatori su podelili zemlju tako da je njen najveći deo pripao ustaškoj NDH, koja je osnovala logore za istrebljenje nepoželjnih ljudi i nacija u Jasenovcu i Staroj Gradiški. Jevreji iz Srema su poslani u logore u NDH, ali i mnogi Jevreji iz ostatka Srbije. Sa novoosnovanom marionetskom vladom na okupiranoj teritoriji (Nedićeva Srbija), Nemci su deportovali Jevreje iz Banata i Beograda u koncentracioni logor Sajmište kod Beograda. Ovaj logor je osnovan sa namerom da služi za istrebljenje zarobljenih Jevreja i Srba.

Nedićeve vlasti su 22. oktobra 1941. u Beogradu otvorile Antimasonsku izložbu. Centralna tema izložbe je bila navodna jevrejsko-komunističko-masonska zavera kojom bi ostvarili svetsku dominaciju. Srpske novine „Obnova“ i „Naša borba“ su hvalile ovu izložbu, tvrdeći da su Jevreji stari protivnici srpskog naroda.

Likvidacije

 
Kapija sefardskog groblja

Nacisti su fizičku eliminaciju Jevreja u Srbiji sproveli veoma brzo, bez potrebe za organizovanjem konvoja u logore smrti. Ubistvo oko 16.000 ljudi sprovedeno je do maja 1942[18].

Pet organizacija su koordinirano radile na istrebljenju Jevreja: nemačka vojna komanda, ekonomski biro zadužen za arijanizaciju, predstavnici Ministarstva spoljnih poslova Trećeg rajha, obaveštajna policija (SS) i, od svog osnivanja avgusta 1944, vlada generala Milana Nedića[18]. Prve četiri organizacije su se sastale 14. maja 1941. da razmotre rešavanje „problema Jevreja i Cigana“. Tako je 30. maja došlo do sprovođenja niza mera; definisano je ko su Jevreji, oni su udaljeni iz javnih službi, uvedena je obaveza nošenja žute Davidove zvezde i prinudni rad[18]. Od konfiskovanih sredstava, nacistička Nemačka je zadržala 60% kao ratne reparacije, a ostatak je pripao Nedićevoj vladi[18].

Kao odgovor na pojavu oružanog otpora okupatoru u Srbiji, nacisti su sprovodili aktivnu politiku odmazde. Svetili su se Jevrejima, Ciganima i komunistima, koje su streljali kao taoce u slučaju nemačkih gubitaka. U kasno leto 1941. sistematski su grupisali muškarce Jevreje u logore u Šapcu i Beogradu (Topovske šupe)[18]. U to vreme je proces eliminacije Jevreja u Evropi još nije uzeo maha. Nemačko Ministarstvo spoljnih poslova je u Beograd poslalo Edmunda Vesenmajera. On je 8. septembra, zajedno sa nemačkim ambasadorom u Beogradu Feliksom Benzlerom, poslao telegram u Berlin u kome je tvrdio da su Jevreji odgovorni za sabotaže i terorizam. Predložio je da 8000 jevrejskih muškaraca otpreme baržama u deltu Dunava. Joahim fon Ribentrop je u Berlinu odbacio ovu ideju, sa obrazloženjem da to nije moguće bez pristanka Rumunije koja odbija da primi toliki broj Jevreja[18]. Uprkos čestim apelima iz Beograda koji su pozivali na deportaciju Jevreja, Ministarstvo spoljnih poslova je to odbijalo i najzad se obratilo za savet oberšturmbanfireru Adolfu Ajhmanu. On je predložio streljanje Jevreja[18]. Na visokom nivou je odlučeno da se ovim zadatkom pozabavi vermaht, za razliku od teritorija na istoku gde su se time bavile ajnzacgrupe[18]. Partizanska akcija kod Topole od 2. oktobra 1941, u kojoj je poginuo 21 nemački vojnik, dala je povod za prvo masovno streljanje. Nemačka vojska je odabrala 2100 jevrejskih i ciganskih zatvorenika koje su streljali u logorima u Šapcu i Beogradu. Posle toga utvrđen je odnos od 100 pogubljenih za svakog ubijenog nemačkog vojnika, i 50 za svakog ranjenog. Ovo pravilo je sistematski sprovođeno[18].

Ta politika nije u potpunosti eliminisala Jevreje jer je Vermaht obio da strelja žene, decu i starce[18]. Pored toga, masovne egzekucije su počele da izazivaju negativne reakcije u neutralnim zemljama[18]. Odlučeno je da se preostali Jevreji otpreme u logor Sajmište[19] u blizini Zemuna. Ovi predratni izložbeni paviljoni su bili pod upravom ustaškog režima koji je odlučio da iznajmi to područje Nemcima. Dana 3. novembra 1941. naređeno je okupljanje svih jevrejskih žena i dece. Oni su čamcima otpremljeni u logor Sajmište. Gradonačelnik Beograda Dragomir Jovanović im je organizovao dostavljanje hrane, uglavnom krompira i kupusa[18]. Maja 1942. iz Berlina je u Beograd stigao kamion za gušenje gasom (dušegupka). Njime su upravljali SS oficiri Gec i Majer[20][21]. U kamionu su svakodnevno, osim nedelje, prevozili Jevreje do vojnog poligona u Jajincima[19]. Za vreme tog putovanja, zatvorenike je gušio izduvni gas ugljen-monoksid. U Jajincima su srpski zarobljenici sahranjivali leševe[18]. U logoru Sajmište je decembra 1941. bilo oko 5 do 6 hiljada ljudi. Do aprila 1942. ostalo ih je 2974[18]. Operacija istrebljenja okončana je 10. maja, kada je kamion vraćen u Berlin, da bi ponovo bio upotrebljen u Belorusiji[18].

Epilog

Kao rezultat masovnih ubistava, šef nemačke policije i Gestapoa u Srbiji, Emanuel Šefer, hvalio se 1942[22][23]:

Beograd - jedini veći evropski grad očišćen od Jevreja, postao je judenfrei.

Oficir SS-a Harald Turner je 1942. izjavio:

Srbija je zemlja u kojoj je problem Jevreja i Cigana rešen.

Drugi svetski rat

Glavni članak: Holokaust u okupiranoj Srbiji

Na početku Drugog svetskog rata u Srbiji, neki Jevreji su se 1941. pridružili pokretu otpora: komunističkim jugoslovenskim partizanima i četničkom pokretu odanom kraljevini.

Do oslobođenja Srbije 1944. većina Jevreja u Srbiji je likvidirana. Od 82.500 Jevreja u Jugoslaviji 1941, kraj rata je doživelo samo 14.000 (17%)[2]. Od tog broja, u Srbiji je 8.000 Jevreja (od toga 4000 u Vojvodini) preživelo holokaust[11]

U Zrenjaninu je postojala jevrejska zajednica. Već početkom Drugog svetskog rata odatle su deportovane 1022 osobe.[24]

Neke jevrejske porodice su preživele zahvaljujući srećnim okolnostima i prijateljstvima.[25]

Posleratni period

 
Sinagoga u Kikindi (porušena 1953)[26]

Savez jevrejskih zajednica Jugoslavije osnovan je po završetku Drugog svetskog rata da bi koordinirao jevrejske zajednice posleratne federalne Jugoslavije, i da bi lobirao za pravo Jevreja da emigriraju u Izrael.[27]

Više od polovine preživelih Jevreja odabralo je da ode u Izrael.

Jevrejske zajednice u svim republikama SFRJ održavao je na okupu Savez jevrejskih zajednica Jugoslavije. Taj status okončan je raspadom zemlje 1990-ih. Mnogi Jevreji su tada odlučili da emigriraju u Izrael ili SAD. Tokom bombardovanja 1999. Savez jevrejskih opština je evakuisao mnoge starije beogradske Jevreje, žene i decu u Budimpeštu, odakle su mnogi trajno emigrirali[11].

Na osnovu restitucije u Srbiji jevrejskim opštinama je vraćeno 40 nekretnina, a određeni novčani iznos biće uplaćivan tokom 25 godina počev od 2017.[28]

Jevrejska zajednica danas

Pre ratova 1990-ih, u Srbiji je živelo oko 2.500 Jevreja,[2] većinom u Beogradu. Većina Jevreja u Srbiji su sefardskog porekla, potomci izbeglica iz Španije i Portugalije. U Srbiji, judaizam je priznat kao jedna od sedam tradicionalnih verskih zajednica u Srbiji.[29] Jedina sinagoga u Srbiji, u kojoj se vrše bogosluženja, je Beogradska sinagoga.

Po popisu stanovništva iz 2002. u Srbiji je živelo 1.185 Jevreja, oko 40% u Vojvodini a ostatak većinom u Beogradu:[30]

Područje Jevreji
stanovnika		 Ukupno
stanovnika
Beograd 415 1.576.124
Novi Sad 400 299.294
Subotica 89 148.401
Pančevo 42 127.162
Ostatak Srbije 239 5.646.314
Ukupno 1.185 7.498.001

Po rezultatima popisa iz 2022. godine, u Srbiji živi 709 Jevreja, ili 0.01% stanovništva Srbije, što je 78 manje nego na popisu 2011. godine.[31][32]

Građevinska delatnost jevrejskih firmi u Srbiji

Jevrejske firme su izgradile i grade brojne velike stambeno-poslovne objekte u Beogradu i širom Srbije. Neki od tih objekata (naselja, tržni centri, poslovni centri...) u Beogradu su tržni centar Aviv Park, pored njega je stambeni kompleks Moj Aviv,Tržni centar Rajićeva, Erport siti Beograd, Central Garden Beograd (stambeno-poslovni kompleks kod ulice Starine Novaka), Skajlajn... Pored Beograda, Aviv Parkovi su izgrađeni i u Pančevu (2011) i Zrenjaninu (2015), a u Kragujevcu je napravljen tržni centar Kragujevac Plaza.[33]

Delovanja u javnom životu

 
Jevrejski kulturni centar Beograd

Iako malobrojni, Jevreji u Srbiji su uticajni u mnogim sferama društva.[34]

Vidi još

Reference

  1. ^ Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti sa Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022.
  2. ^ a b v g d đ e ž Virtual Jewish History Tour - Serbia and Montenegro, Pristupljeno 4. 5. 2013.
  3. ^ Svirčević, Miroslav (28. 2. 2011). „Rasistički pamflet koji tvrdi da su Srbi izmislili fašizam”. standard.rs. Novi standard - "New Standard Media" d.o.o. Arhivirano iz originala 19. 12. 2013. g. Pristupljeno 26. 10. 2013. 
  4. ^ „Proslava dana jevrejske kulture”. politika.rs. Politika onlajn. 3. 9. 2012. Pristupljeno 26. 10. 2013. 
  5. ^ Pantić, Dragana (2. 9. 2012). „Dan jevrejske kulture”. rts.rs. RTS. Pristupljeno 26. 10. 2013. 
  6. ^ „Yugoslavia”. Jewish Women's Archive (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-03-18. 
  7. ^ Filipović, Jelena (2013). Ivana Vučina Simović. „PHILANTHROPY AND EMANCIPATION AMONG SEPHARDIC WOMEN IN THE BALKANS IN TIMES OF MODERNITY” (PDF). Journal of Sefardic Studies. Society for Sefardic Studies. 1: 78—95. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 04. 2015. g. Pristupljeno 14. 9. 2016. 
  8. ^ "Vreme", 23. jan. 1938, str. 20. (digitalna.nb.rs)
  9. ^ „REX - Zgrada u Jevrejskoj 16. (rex.b92.net)”. Arhivirano iz originala 17. 06. 2017. g. Pristupljeno 20. 01. 2020. 
  10. ^ Sekelj, Laslo (1981). „ANTISEMITIZAM U JUGOSLAVIJI (1918—1945)”. Rev. za soc. XI: 181. 
  11. ^ a b v Rivka and Ben-Zion Dorfman (2000). Synagogues Without Jews: and the communities that built them - Croatia and Serbia (na jeziku: (jezik: engleski)). Philadelphia: The Jewish Publication Society. str. 61—64. ISBN 978-0-8276-0692-0. Arhivirano iz originala 25. 09. 2004. g. Pristupljeno 25. 10. 2013. „Serbian-Jewish relations reached a high degree of cooperation during World War I, when Jews and Serbs fought side by side against the Central Powers.
    Post-war Croatia counted fewer than 5,000 Jews; Serbia about 4,000; Vojvodina, about 4,000; and some 3,000 in Bosnia.
    The Belgrade kehillah was forced to evacuate many of its women, children and elderly to Budapest for safety, many of whom emigrated permanently.    ”     
  12. ^ Srbi Mojsijeve vere u Velikom ratu („Politika”, 22. jun 2018)
  13. ^ Obnova spomenika Jevrejima – srpskim vojnicima („Politika”, 19. februar 2017)
  14. ^ Jevreji koji su odlučili da budu i Srbi („Večernje novosti“, 29. januar 2016)
  15. ^ "Politika", 28. nov. 1938
  16. ^ Sekelj, Laslo (1981). „ANTISEMITIZAM U JUGOSLAVIJI (1918—1945)”. Rev. za soc. XI. 
  17. ^ Schneider, Getrude. Exile and Destruction: The Fate of Austrian Jews, 1938-1945. str. 53. 
  18. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Raul Hilberg, La Destruction des Juifs d'Europe, é, « Folio »-histoire, 2006, tome II. str. 1264—1284
  19. ^ a b Dictionnaire de la Shoah, Larousse, Paris, 2009.
  20. ^ David Albahari, Goetz et Meyer, Gallimard, Paris 2002.
  21. ^ Spomen-ploča na poslednjem boravištu beogradskih Jevreja („Politika”, 22. mart 2018)
  22. ^ Štefan, Ljubica (30. 9. 1995). „Antisemitizam u Srbiji za vrijeme Drugog svjetskog rata”. Ur.: Ravlić, Aleksandar. Međunarodni znanstveni skup "Jugoistočna Evropa 1918—1995.". Zadar: Matica hrvatskih iseljenika, Hrvatski informativni centar. ISBN 978-953-6525-05-8. Arhivirano iz originala 21. 06. 2009. g. Pristupljeno 26. 10. 2013. 
  23. ^ Štefan Ljubica "Anti-semitism in Serbia during World war II"[mrtva veza], (jezik: engleski) Pristupljeno 4. 5. 2013.[nepouzdan izvor?]
  24. ^ Kuće čiji su vlasnici nestali („Politika”, 14. septembar 2017)
  25. ^ Jevrejki iz Jerusalima ispunio se životni san da dobije srpski pasoš („Blic“, 21. februar 2013), Pristupljeno 4. 5. 2013.
  26. ^ Spomen ploča na mestu nekadašnje sinagoge Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. mart 2010), Pristupljeno 4. 5. 2013.
  27. ^ Jews of the Former Yugoslavia After the Holocaust, Pristupljeno 4. 5. 2013.
  28. ^ Četrdeset nekretnina vraćeno jevrejskim opštinama („Politika”, 28. februar 2017)
  29. ^ International Religious Freedom Report 2005, Serbia and Montenegro (includes Kosovo) (released by US Department of State)
  30. ^ Statistical Office of the Republic of Serbia, 2002 Census Results, p12 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. novembar 2010), Pristupljeno 4. 5. 2013.
  31. ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji: Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti - „Ostali“ etničke zajednice sa manje od 2000 pripadnika i dvojako izjašnjeni” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 17. 04. 2016. g. Pristupljeno 21. 09. 2013. 
  32. ^ Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti sa Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022.
  33. ^ Kragujevac: Izraelci otvorili tržni centar. 
  34. ^ Znameniti Jevreji Srbije - Biografski leksikon (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Srbije. 2011. str. 120. ISBN 978-86-915145-0-1. 

Literatura

Spoljašnje veze

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јевреји_у_Србији&oldid=27687670”