Banat

Banat
Banat
	Mapa Banata u geografskim granicama sa prikazom većih gradova
Najveći gradovi	Temišvar; Zrenjanin; Rešica; Pančevo; Lugož; Kikinda; Vršac; Borča
Država	Rumunija; Srbija; Mađarska
Region	Zapadni razvojni region; Jugozapadni razvojni region; Vojvodina; Grad Beograd; Regija velike južne ravnice
Administrativna jedinica	Okrug Timiš; Okrug Karaš-Severin; Okrug Arad; Okrug Mehedinci; Severnobanatski okrug; Srednjobanatski okrug; Južnobanatski okrug; Županija Čongrad
Stanovništvo	1.011.145 (u Rumuniji); 665.397 (u Srbiji)

Banat je geografski region, administrativno podeljen između Srbije, Rumunije i Mađarske. Istorijska prestonica Banata je Temišvar, koji se danas nalazi u Rumuniji. Srpski deo Banata je uglavnom lociran u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini, dok jugozapadni deo Banata (poznat kao Pančevački rit) administrativno pripada Beogradskoj opštini Palilula. Na teritoriji Vojvodine, Banat je administrativno podeljen na tri okruga: Severnobanatski, Srednjobanatski i Južnobanatski. Najveći grad srpskog Banata je Pančevo (73.401 stanovnik po popisu iz 2022. godine).

Ime uredi

Banat je dobio ime po tituli ban, a "banatima" su nazivane sve pogranične mađarske zemlje, kojima su banovi vladali. Pod Turcima su svi "banati" propali osim onog u Hrvatskoj, gde se ban sačuvao. Naš Banat je dobio ime po istorijskoj pokrajini nazvanoj Tamiški Banat, odnosno Temišvarski Banat. Pojam se ustalio u svom punom značenju tek tokom 18. veka, tačnije 1718. godine od Požarevačkog mira.^[1] Sve do tada, za prostor u zahvatu Moriša, Tise i Dunava upotrebljavani su razni nazivi, prema upravnim jedinicama na tom području. Tokom poznog srednjovekovnog razdoblja, za vreme ugarske vlasti, prostor između Moriša, Tise i Dunava je opisno nazivan "Tamiška oblast", na mađarskom: Temesköz. Za vreme turske vlasti u upotrebi je bio naziv Temišvarski ejalet (pašaluk). Tokom 16. i 17. veka, istočne oblasti oko Lugoša i Karansebeša pripadale su Lugoškoj i karansebeškoj banovini koja je bila pod vrhovnom vlašću transilvanskih kneževa. Za pomenutu banovinu je u službenoj prepisci na latinskom jeziku upotrebljavan pojam "banatus" tako da je iz ugla transilvanskih kneževa čitava pogranična oblast prema jugozapadu prozvana "banat". Tek nakon proterivanja Turaka (1716) ovaj pojam se ustalio i proširio na celokupno područje između Moriša, Tise i Dunava.

Geografija uredi

Srpski Banat uredi

U Srbiji, geografsko područje Banata je podeljeno između 4 okruga:

Severnobanatski okrug, obuhvata grad Kikindu, Čoku, Novi Kneževac, Kanjižu, Sentu i Adu, s tim da se tri poslednje opštine geografski ne nalaze u Banatu, već u Bačkoj.
Srednjobanatski okrug, obuhvata grad Zrenjanin i opštine Novi Bečej, Novu Crnju, Žitište i Sečanj.
Južnobanatski okrug, obuhvata gradove Pančevo i Vršac i opštine Opovo, Kovin, Kovačicu, Alibunar, Belu Crkvu i Plandište.
Područje Grada Beograda, u čijem se sastavu nalazi Opština Palilula, pripada jugozapadnom delu srpskog Banata.

Srpski Banat je većim delom u sastavu Vojvodine, a ograničen je tokovima Tise na zapadu, Dunava na jugu, srpsko-mađarske granice na severu i srpsko-rumunske na istoku. Reljef Banata je monoton izuzev nekoliko morfoloških celina:

Vršačke planine (641 m.n.v.), uključuju Gudurički vrh, najvišu kotu Vojvodine. One su najstariji deo Srpskog Banata. Pripadaju Panonidima i predstavljaju zaostali deo panonske mase na površini. Vršačke planine predstavljaju tip horst planine koja je u središnjem delu izgrađena od gnajsa (kristalasti škriljci) koji su probijeni granitima. Njihov obod prekriven je neogenim jezerskim sedimentima, peskovima i glinama.
Belocrkvanska kotlina, nalazi se južno od Vršca i formirana je krajem neogena.
Istočnobanatska utoleglica, pruža se severno od Vršca, sve do Temišvara, predstavlja plitku potolinu spuštenu duž raseda na čijim su se višim stranama počeli formirati prvi peščani akumulativni oblici, preteča je današnje Deliblatske peščare.

Deliblatska peščara

Deliblatska (Velika) peščara, predstavlja jednu od najvećih evropskih peščanih akumulacija sa površinom od 300 km². Akumulacija peska počela je u vreme mlađe riške glacijacije, nakon iščezavanja Panonskog mora (u to vreme jezera) i uspostavljanja toka Dunava u niziji. Kao prepreka za navejavanje peska poslužila je Banatska greda. Izgled peščare nije ni nalik pustinjskim pejzažima kako ih inače neupućeni zamišljaju. Peščara je kultivisana, pošumljena, te joj je pesak umrtvljen kako ga ne bi vetar raznosio i na taj način menjao reljef. Banatska peščara se nalazi u jugoistočnom Banatu, proteže se od jugoistoka ka severozapadu skoro 60 km, a omeđena je aluvijalnim ravnima Dunava na jugoistoku i Tamiša na severozapadu, kao i naseljima Deliblato, Mramorak, Dubovac i Alibunar. Njena širina iznosi 22 km. Nadmorske visine peščare variraju između 120 i 240 m.n.v. Ona se snižava od jugoistoka ka severozapadu jer snaga Košave slabi prema Bačkoj i Sremu. Peščara u užem smislu ima dužinu od 38 km i širinu od 11 km. Karakteriše je brežuljkast reljef sa dinama i međudinskim utoleglicama. Pravac dina poklapa se sa pravcem pružanja peščare. Najviša dina penje se do 194 m nadmorske visine. Izduvne dolinice nastale su delovanjem Košave a javljaju se po dnu interkolinskih udubljenja. Pesak peščare je dosta čist a sastoji se od kvarcevitih i liskunovitih zrnaca. O poreklu peska peščare postoje različita mišljenja. Jovan Cvijić je smatrao da je pesak izduvan i donet iz dunavskog nanosa pred ulazom u Đerdapsku klisuru. Sa druge strane, B. Ž. Milojević bio je mišljenja da pesak potiče od plavina karpatskih reka na njihovom prelasku u Panonsku niziju.^[2]
Banatska lesna zaravan, opkoljava Banatsku peščaru i predstavlja akumulaciju lesne prašine, sitnijeg i finijeg materijala od peska, koji je usled manje težine, nošen dalje od peska peščare i taložen tamo gde je slabila transportna moć vetra.

Beogradski Banat uredi

Cela površina Banata koja pripada Gradu Beogradu je deo gradske opštine Palilula. Nekad se za banatski Beograd koristi termin „Leva obala (Dunava)”. To je jedini deo Beograda koji geografski nije na Balkanskom poluostrvu, već u Središnjoj Evropi. Ona su pripojena Beogradu u prvoj polovini 20. stoleća. S druge strane, SPC je ostala na staroj administrativnoj podeli podeli tako da sve crkve i bogomolje SPC koja se nalaze u beogradskome Banatu pripadaju Eparhiji banatskoj. Banatsko-vojvođanska naselja koja pripadaju Beogradu su poznata kao „hranilište Beograda” jer je u tom delu stacioniran PKB (danas Al Dahra) i ostale kompanije koje čine srž prehrambene industrije u glavnome gradu Srbije.

Središnja Evropa, kojoj geografski pripada cela leva obala Dunava (dakle, i cela Vojvodina i Panonska nizija), spaja se sa Balkanskim poluostrvom putem Pančevačkoga mosta koji spaja levu i desnu obalu Palilule samim tim spajaju dva velika evropska regiona — Središnju Evropu i Balkansko poluostrvo — jedni sa drugim.

Rumunski Banat uredi

Geografsko područje rumunskog Banata administrativno je podeljeno između županija Tamiš, Karaš-Severin, Arad i Mehedinci.

Mađarski Banat uredi

Mađarski deo Banata administrativno pripada županiji Čongrad.

Klima uredi

Banat se odlikuje panonskom stepsko-kontinentalnom klimom. Južni Banat je topliji od severne polovine ovog kraja. Temperature premašuju 40 °C, dok u Banatskoj peščari dostižu čak i 60 °C zbog zagrevanja peska. U jugoistočnom Banatu pada godišnje oko 700 mm taloga, a u severozapadnom Banatu nešto manje (600–670 mm). Peščara prima najviše taloga (oko 550 mm godišnje), te je suva. U letnjoj polovini godine u Banatu duvaju severozapadni i zapadni vetrovi, a zimi jugoistočni vetar. Košava je najčešći i najjači vetar i najviše se oseća u južnom delu regije, između Dunava i Tamiša.^[3]

Vode uredi

S obzirom na nisko i nedisecirano zemljište, u Banatu se javlja relativno veći broj vodotoka. Pored Dunava i Tise, najveće banatske reke su: Tamiš, Zlatica, Karaš, Brzava (kanalisana) i Nera.

Tamiš uredi

Dugačak je 440 km, i izvire u Rumuniji, a u našu zemlju ulazi kod Jaše Tomića. Na delu koji prolazi kroz našu zemlju dužina mu iznosi 123 km. Tamiš jače meandrira i razliva se. U Dunav utiče na nekoliko mesta pod raznim imenima. Regulisan je i ispred ušća u Dunav je plovan. Ovaj tok preseca lesne naslage Tamiškog lesnog platoa, izgradio je dolinsku ravan, silazi u aluvijalnu ravan Dunava kod Barande i do ušća teče pored odseka lesne terase. Kroz Banat protiče i donja Brzava (168 km), leva pritoka Tamiša. Brzava utiče u Tamiš kod Botoša i kanalisana je.

Begej uredi

Dugačak je 254 km i leva je pritoka Tise, u koju se uliva kod Titela. Begej izvire u Rumuniji, u Banatskim planinama. Usled malih padova i jako kolebljivog vodostaja, Begej se ranije jače razlivao po banatskoj ravnici. Stoga je pored prirodnog toka (Starog Begeja) izgrađen kanal (Novi Begej) dužine 114 km. On se pruža do Temišvara, a dužina u našoj zemlji mu iznosi 75 km. Kraj Begejskog kanala leži najveći grad Banata - Zrenjanin. Begej je do Zrenjanina usekao korito u lesnoj terasi, a nizvodno od ovog grada do ušća koristi staro korito Tise. Begej daje Tisi prosečno 50 m³ vode u sekundi.

Zlatica uredi

Dugačka je 117 km i dolazi iz Rumunije kao Aranka, a u Tisu utiče kod Ade i Padeja.

Karaš uredi

Samo donjim tokom teče kroz krajnji jugoistočni deo Banata, i, prema Ramu, utiče u Dunav. Još kraću dužinu na našoj teritoriji ima Nera, koja je granična reka prema Rumuniji u dužini od 27 km. Obe reke izviru u Rumuniji.

Jezera uredi

Rusanda

Nekada je u Banatu postojalo mnogo jezera, bara i močvara koji su isušeni melioracijama izvedenim krajem 18. veka i početkom 19. veka. Većih jezera ima samo južno od Zrenjanina. Ona su pretvorena u ribnjake. Postoji nekoliko rečnih jezera pored Tise i Dunava. Ribnjaci Ečke obuhvataju nekoliko većih i više manjih jezera, među kojima je najveće Belo jezero. Kod Rusande nalazi se blatno jezero Rusanda (1,2 km²) duboko samo 0,5 do 1,5 m, dugačko 4 km sa dnom pokrivenim muljem debljine 1 m. Vađenjem šljunka na nekoliko mesta u Banatu stvorena su veća udubljenja u kojima su izdanske vode obrazovale veštačka jezera. Kod Vršca se nalazi više ovakvih veštačkih jezera. Vršačko jezero je dugačko 900 m, široko oko 300 m i duboko 6 m. Kod Bele Crkve nalazi se malo veštačko jezero u nekadašnjoj šljunkari.

Severno od Banatske peščare prostire se velika Alibunarska močvara. Posle većih kiša, naročito kada poraste nivo u Tamišu i zajazi oticanje Moravice, cela močvara biva poplavljena.^[3]

Istorija uredi

Rana istorija uredi

Zlatna činija, pronađena u Velikom Svetom Nikoli, sa natpisom u kojem se pominju župani Bujla i Buta-ul

Indoevropski narodi naselili su teritoriju današnjeg Banata u tri migraciona talasa koji se datiraju u 4200, 3300. i 2800. godinu pre nove ere. Pre rimskog osvajanja u drugom veku nove ere, teritoriju današnjeg Banata su naseljavali indo-evropski narodi tračkog (Agatirzi, Geti, Dačani) i keltskog (Boji, Eravisci) porekla. Trački narodi se pominju u Banatu od šestog veka pre nove ere, a Kelti od trećeg veka pre nove ere. Sredinom prvog veka pre nove ere, došlo je do velike bitke između Kelta i Dačana, koje je predvodio Burebista. Bitka se odigrala na donjoj Tisi, a poraženi Kelti su, posle bitke, napustili ove krajeve. Po tračkim Dačanima nazvana je kasnija rimska provincija Dakija.

Početkom drugog veka nove ere, za vreme vladavine cara Trajana (98—117), veći deo Dakije pokorili su Rimljani. U osvojenim oblastima osnovali su provinciju Dakiju Feliks (Dacia Felix) koja je obuhvatala i područje današnjeg Banata. Za vreme vladavine cara Hadrijana (117—138) sprovedena je reoganizacija provincijske uprave. Područje današnjeg Banata je tada pripalo provinciji Gornjoj Dakiji (Dacia Superior) koja je po svom glavnom gradu Apulumu nazivana i Dacia Apulensis. Usled sve većih pritisaka od strane raznih varvarskih naroda, Rimljani su bili primorani da napuste svoje dačke provincije za vreme vladavine cara Aurelijana (270—275). Tada je napušteno i područje današnjeg Banata u kojem su Rimljani zadržali samo nekoliko isturenih predstraža na samoj levoj obali Dunava.

Nakon odlaska Rimljana, na području današnjeg Banata su se smenjivali razni narodi, od kojih su najpoznatiji iranski Sarmati i germanski Goti. Od sarmatskih plemena koja su stanovala na ovom području, poznati su Jazigi, Roksolani i Limiganti. Oko 370. godine, Goti su pokorili Jazige, kojima se kasnije, u vreme hunskog osvajanja, gubi svaki trag. Pošto su 375. godine upali u Evropu, Huni osvajaju gotsku državu i zauzimaju Banat, stavljajući pod svoju vlast plemena Gota i Sarmata. Spasavajući se pred Hunima, jedan deo Gota, do tada naseljenih po severnom Banatu, probio se preko Dunava i naselio u Trakiji.

Nakon smrti hunskog vođe Atile (453), antihunska koalicija germanskih naroda predvođena Gepidima i njihovim kraljem Ardorihom, srušila je moć hunske države u odlučujućoj bici na reci Nedao (454) za koju se pretpostavlja da se odigrala na području Banata. Preživeli hunski ratnici našli su tada spas u bekstvu prema obalama Crnog mora. Posle pobede nad Hunima, Gepidi na ovom području uspostavljaju svoju državu koja je u početku obuhvatala Banat i Transilvaniju, a kasnije takođe Bačku i Srem.

Gepidi su vladaki Banatom sve do 567. godine, kada se sa istoka pojavljuju Avari, koji su u savezu sa Langobardima porazili Gepide i osvojili Banat, a zatim i čitavu Panoniju. Franci su 796. godine naneli veliki poraz Avarima, kada je italijanski kralj Pipin, sin franačkog kralja Karla Velikog, prodro do avarske prestonice na Tisi i uspeo da savlada otpor Avara i zapleni neprocenjivo avarsko blago, koje su oni dovlačili sa svojih pljačkaških pohoda. U 8. ili 9. veku pominju se župani Bujla i Buta-ul, za koje se pretpostavlja da su kao avarski ili proto-bugarski velikaši vladali u oblastima Banata i Bačke.

Indoevropski narodi u Banatu u antičko doba
Banat u sastavu rimske provincije Dakije
Pretpostavljeni opseg zemalja u kojima su u 8. ili 9. veku vladali župani Bujla i Buta-ul
Banat pod vlašću Bugara i Salanova kneževina u Bačkoj

Doseljavanje Slovena uredi

Slovenska plemena su naselila teritoriju današnjeg Banata tokom 6. i 7. veka, pre prelaska Dunava i Save i naseljavanja na Balkansko poluostrvo (Sloveni se na teritoriji Banata prvi put pojavljuju u 4. veku, dok se prva masovnija naseljavanja dešavaju početkom 6. veka). Preci ovih Slovena prvobitno su živeli negde između Huna i Gepida, a posle pada gepidske države, krenuli su sa Avarima prema zapadu i jugu. Među ovom slovenskom masom nalazili su se u najvećem broju preci današnjih Srba, koji su, koristeći slabost Vizantije, do 8. veka postepeno naselili Balkansko poluostrvo. Na području današnjeg Banata živela su Slovenska plemena Bodrići (Bodriči), Severani, Braničevci i Timočani.

U 9. veku, posle propasti Avara, javljaju se i prvi oblici slovenske državnosti na ovom području. Prve slovenske države koje su upravljale teritorijom današnjeg Banata bile su Bugarsko carstvo i Velika Moravska. Po zapisu Mađarske istorijske hronike Gesta Hungarorum (Gesta Hungarorum), za vreme bugarske uprave (9. vek), teritorijom Banata je vladao bugarski vojvoda Glad, koji je bio vazal bugarskog cara Simeona. Gladov potomak je bio banatski vojvoda Ahtum, poslednji vladar koji se suprotstavio uspostavljanju neposredne vlasti Ugarskog kraljevstva u 11. veku. Ahtum je bio pravoslavni hrišćanin.

Sloveni u Banatu u 6. veku
Sloveni u Banatu od 6. do 10. veka
Gladova kneževina u Banatu u 9. veku
Ahtumova kneževina u Banatu početkom 11. veka

Ugarska uprava uredi

Županije u južnoj Ugarskoj oko 1370. godine

Vršačka kula iz 15. veka

Približna teritorija za koju je prema raznim izvorima korišćen naziv Rascija (Rascia, Raška, Racszag, Ráczország, Ratzenland, Rezenland) od 16. do 18. veka

Osnivanjem Kraljevine Ugarske, Banat oko 1028. godine, potpada pod ugarsku vlast. Stanovništvo srednjovekovne Ugarske bilo je etnički mešovito i uključivalo je : Kezune, Mađare, Slovene, Kumane, Sase, Sekelje, Jase, Vlahe, itd. Mađari su u početku činili vladajući sloj ugarskog društva, dok su kmetovi bili uglavnom Sloveni. U trinaestom veku, na području današnjeg Banata nalazile su se sledeće ugarske županije: kovinska, krašovska, tamiška i čanadska.

Iako su Srbi na teritoriji Banata bili deo starosedelačkog slovenskog stanovništva, veći broj Srba počinje da se naseljava na ovo područje počevši od četrnaestog veka. Neposredno pred osmansko osvajanje ovih prostora, Srbi su činili znatan deo stanovništva današnjeg Banata. U prvoj polovini petnaestog veka, neki gradovi i mesta na teritoriji današnjeg Banata bili su u posedu srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića. U posedu Stefana Lazarevića bila su mesta Bečej (danas Novi Bečej) i Veliki Bečkerek (danas Zrenjanin). Ova mesta su takođe bila u posedu Đurđa Brankovića, koji je, pored navedenih gradova, u posedu imao i mesta Perlek, Arač, Vršac, itd.

Srbi su kao većinsko stanovništvo u Banatu bili aktivni činilac u unutrašnjim dešavanjima Ugarske kraljevine. Njihovo primanje hrišćanstva započinje u 10. veku krštenjem vojvode Ahtuma po grčko-vizantijskom obredu, a već u narednom veku javljaju se prvi otpori i bune protiv pokušaja latinizacije. Masovnija naseljavanja Srba sa juga u ove krajeve počela su još u vreme kralja Ludovika I (1356. godine), a nastavila se posle bitke na Kosovu i u vreme vladavine despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, kao i posle pada Smedereva (1459. godine). Kao posledica turskih osvajanja, mađarski etnički element brzo je iščezao sa područja Banata, a na njihovo mesto naselili su se Srbi. Prisustvo većinskog srpskog stanovništva na ovom području, razlog su što se u mnogim istorijskim izvorima i mapama nastalim između petnaestog i osamnaestog veka teritorija današnjeg Banata pominje pod imenom Rascija (Raška, Srbija) i Mala Raška (Mala Srbija).

Glavni posedi srpskih despota u južnoj Ugarskoj
Opseg vlasti srpskog cara Jovana Nenada (1526–1527)
Etničko područje Srba i ostalih Južnih Slovena u Podunavlju između 16. i 18. veka

Car Jovan Nenad uredi

Car Jovan Nenad, rođen u Lipovi u severnom Banatu

Ubrzo posle Mohačke bitke (1526. godine) i vojnog poraza koji je Ugarskoj nanelo Osmansko carstvo, na istorijsku scenu izlazi samozvani srpski car, Jovan Nenad. Uz pomoć vojske prvobitno sastavljene od srpskih plaćenika, Jovan Nenad uspostavlja svoju vlast u Bačkoj, severnom Banatu i delu Srema i stvara jednu prolaznu nezavisnu državu, čiji je glavni grad bila Subotica.

Na vrhuncu moći, Jovan Nenad se u Subotici krunisao za srpskog cara. Ova srpska država bila je kratkog veka. Ugarski plemići su se udružili protiv Jovana Nenada i porazili njegovu vojsku u leto 1527. godine, a car Jovan Nenad je ubijen. Tokom vremena, car Jovan Nenad je postao legendarna figura za Srbe. Mnogi istoričari ga smatraju začetnikom današnje Vojvodine, a u Subotici mu je podignut spomenik sa natpisom: „Tvoja je misao pobedila“ (ovo se tumači kao misao srpske samostalnosti u današnjoj Vojvodini u odnosu na Ugarsku/Mađarsku). Posle propasti careve države, Bačka i delovi Banata kojima je upravljao dolaze za kratko vreme ponovo pod ugarsku upravu, da bi ubrzo došli pod direktnu osmansku upravu.

Osmanska uprava uredi

Mehmed paša Sokolović, osvajač Banata

Od 1552. do 1716. godine, Banat je bio pod turskom. Već prilikom osvajanja Temišvara (1552) stvoren je Temišvarski pašaluk koji je bio podeljen na sandžake, a sandžaci na nahije. Banat je za Turke osvojio muslimanski Srbin Mehmed paša Sokolović, a u njegovoj vojsci bilo je tada 8.000 janičara i 100.000 akindžija, među kojima i 20.000 Srba. Uoči pohoda, Mehmed paša Sokolović je izdao proglas Srbima u Banatu, napisan ćirilicom na srpskom jeziku, kojim je Srbima obećao povlastice, znatna oslobođenja od nameta i poreza i punu zaštitu imovine i života.

Oko polovine 16. veka zapadni (ravni) Banat bio je etnički dominantno srpski, a istočni (planinski) Banat dominantno rumunski. Srbi su pretežno živeli u selima, dok je gradove nastanjivalo etnički i verski mešovito stanovništvo, koje je uključivalo Srbe, muslimane (Turci, islamizovani Srbi, Arapi),Rome, Grke, Cincare, Jevreje i druge. Bečkerek (današnji Zrenjanin) bio je tada jedno od najznačajnijih naselja u Banatu, a zbog zasluga koje su mu lokalni bečkerečki Srbi učinili prilikom osvajanja Banata, Mehmed paša Sokolović pretvorio je ovaj grad u svoju zadužbinu (vakuf), a njegove stanovnike oslobodio od svih vojnih nameta.

Posle obnove Srpske patrijaršije 1557. godine, koja je izdejstvovana zaslugom srpskog patrijarha Makarija I, pravoslavni Srbi sa područja današnjeg Banata potpali su pod njenu jurisdikciju. Srpski patrijarsi su tada nosili naslov: "patrijarh Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana", a pomen severnih strana odnosio se na sve oblasti severno od Save i Dunava, uključujući i Banat. Za vreme turske vlasti, na širem prostoru Banata su delovale razne srpske eparhije, koje su povremeno spajane ili razdvajane, a među njima se pominju: Vršačka, Temišvarska, Lipovska, Čanadska, Bečkerečka, Pančevačka i druge.

U drugoj polovini 16. veka, istočni deo današnjeg Banata nalazio se pod vrhovnom vlašću Kneževine Transilvanije, koja je na ovom području organizovala posebnu pokraničnu oblast poznatu kao Lugoška i karansebeška banovina.

Na početku Dugog rata (1593—1606) na području Banata došlo je do pokreta pravoslavnih Srba protiv turske vlasti. Istaknutu ulogu u velikom narodnom ustanku odigrao je vršački vladika Teodor, koji je 1594. godine učestvovao u pregovorima između srpskih ustanika i vlasti u susednoj Transilvaniji. Turci su se osvetili Srbima spaljivanjem moštiju Svetog Save. Iako se završio neuspehom, ustanak je bio jedan od najvećih narodnih pokreta u srpskoj istoriji.

Srpska patrijaršija u 16. i 17. veku
Banat u drugoj polovini 16. veka
Srpski ustanak u Banatu (1594)
Temišvarski pašaluk sredinom 17. veka

Habsburška uprava uredi

Banat i Srbija od 1718 do 1739. godine

Srpska naselja u Banatu 1743. godine

Statua vojvode Stevana Šupljikca u Pančevu

Etnički sastav, prema podacima iz 1855. godine

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849–1860)

Pošto je Habzburška monarhija izbacila Turke iz Banata, vojno ih porazivši, uspostavljen je Požarevački mir (1718. godine), prema kojem Banat postaje posed Habsburške monarhije. Banat je tada uređen kao posebna vojnička provincija pod imenom Tamiškog Banata, te je podeljen na 11 okruga. 1751. godine, Marija Terezija izuzima 8 (severnih) okruga iz nadležnosti vojnih vlasti, te uvodi civilnu administraciju, dok je od ostala 3 (južna) okruga, kasnije (1768—1773. godine) uspostavila banatsku vojnu granicu. Pokrajina Tamiški Banat je ukinuta 1778. godine. a njena teritorija je priključena Kraljevini Ugarskoj (u to vreme habzburškoj provinciji). Južni delovi Banata ostaju u sastavu vojne granice sve do njenog ukidanja 1873. godine.

Posle razvojačenja pomoriške i potiske granice, mnogi Srbi sa tih prostora su se preselili u Banat i naseljeni su u mesta pored Tise. Prilikom stvaranja banatske vojne granice, u njen sastav nisu ušli severni delovi današnjeg Banata, a Srbi su zbog toga bili nezadovoljni. Da bi stišala nezadovoljstvo Srba, koji nisu ušli u sastav granice formirala je Marija Terezija 1774. godine Velikokikindski privilegovani dištrikt sa sedištem u Velikoj Kikindi, a dištrikt se sastojao od 10 opština: Velika Kikinda, Bašaid, Karlovo, Kumane, Karaš, Obilićevo (Josefovo), Srpski Krstur, Vranjevo, Melenci i Mokrin. Ovaj dištrikt je postojao sve do 1876. godine. U to doba u Banatu se već sprovodila snažna kolonizacija Nemaca. Pored Nemaca, na područje Banata se, zatim, doseljavaju i Mađari, Slovaci, Hrvati i drugi. Zbog međusobnog mešanja Srba i Rumuna, prostori srednjeg Banata, koji su do tada bili mešovitog srpsko-rumunskog karaktera, dobijaju pretežan rumunski karakter.

Banat od 1699. do 1716. godine
Tamiški Banat i vojna granica, 1751—1778. godine
Velikokikindski distrikt i delovi vojne granice, 18-19. vek

Upravo u Banatu, Srbi su 1790. godine održali znameniti Temišvarski sabor na kojem su između ostalog zahtevali teritorijalnu samoupravu u ovoj oblasti. Za vreme austrijske uprave, Srbi sa područja Vojvodine i Banata su ostvarili crkvenu samostalnost u okviru Karlovačke mitropolije, koja je 1848. godine uzdignuta u rang patrijaršije. Jurisdikcija mitropolije je zahvatala područje od Jadranskog mora do Bukovine i od Dunava i Save do Gornje Ugarske, a karlovački mitropolit je imao crkvenu vlast nad pravoslavnim Srbima, Rumunima, Grcima i Cincarima, koji su živeli u granicama Habsburške monarhije.

Organizacija vojne krajine u Banatu
Banat kao srpska autonomna oblast, zahtev Temišvarskog sabora (1790)
Srpska Vojvodina, 1848—1849. godine

Tokom 1848—1849. godine, zapadni deo Banata bio je u sastavu Srpske Vojvodine, a gradovi Veliki Bečkerek i Temišvar su jedno vreme služili kao prestonice Srpske Vojvodine.

U novembru 1849. godine, stvorena je nova austrijska pokrajina „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“, koja je, pored delova Bačke i Srema, zauzimala i veći deo Banata (izuzimajući vojnu granicu). Glavni grad pokrajine je bio Temišvar. Ova pokrajina je ukinuta 1860. godine, zatim je 1873. godine razvojačena banatska vojna granica, a 1876. godine je prestao da postoji Velikokikindski privilegovani dištrikt, te je čitav Banat podeljen na tri županije: torontalsku, tamišku i krašovsku i podređen je centralnoj državnoj ugarskoj upravi. Od Austrougarske nagodbe (1867. godine), Ugarska počinje da sprovodi snažnu kolonizaciju Mađara u Banat.

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat 1849—1860. godine
Okruzi Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata (1849–1852).
Okruzi Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata (1853–1861).
Ugarske županije u Banatu, 1881—1882. godine

Južnoslovenske države uredi

Spomenik Žarku Zrenjaninu

Posle propasti Austrougarske, u Banatu je 31. oktobra 1918. godine proglašena kratkotrajna Banatska republika (trajala je nekoliko dana) sa sedištem u Temišvaru. Ovom akcijom su rukovodili lokalni Nemci i Mađari, a republika je rasformirana kada je, početkom novembra 1918. godine, srpska vojska posela teritoriju Banata. Posle potpisivanja Beogradskog primirja i uspostave demarkacione linije, srpska vojska je kontrolisala veći deo Banata, koji se 25. novembra 1918. godine, kao deo pokrajine nazvane Banat, Bačka i Baranja ujedinjuje sa Kraljevinom Srbijom, a zatim 1. decembra 1918. godine postaje deo Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije poznatog kao Kraljevina Jugoslavija. Mirovnim ugovorima u Versaju (1919. godine) i Trijanonu (1920. godine) određene su granice nove države prema Rumuniji i Mađarskoj. Prema ovim mirovnim ugovorima, teritorija Banata podeljena je između Kraljevstva SHS, Rumunije i Mađarske. Kasnije su učinjene još neke manje korekcije granice Kraljevstva SHS prema Rumuniji (Modoš, Pardanj).

Prema popisu, koji je sprovela Kraljevina SHS (31. 1. 1921), Banat je imao 9.776 km² i 582.571 stanovnika (od toga 3.940 vojnika), od kojih je bilo Srba oko 240.000, Slovenaca 2.139, Čeha 2.081, Slovaka 15.544, Rusina 6, Bugara 2.277, Poljaka 70, Rusa 2.369, Mađara 102.104, Nemaca 138.292, Jevreja 4.690, Albanaca 375, Turaka 91, Rumuna 72.305, i ostalih oko 4.000. Po veroispovesti je bilo: pravoslavnih 310.846, katolika 225.000, grko-katolika 1.649, evangelista 39.210, muslimana 697, drugih 69, bez veroispovesti 590.

Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca bilo je u početku podeljeno na okruge i županije, a Banat je činio jednu županiju, čiji je centar bio Veliki Bečkerek. Od 1922. godine, zemlja se administrativno delila na oblasti, a područje Banata pripadalo je sledećim oblastima: Beogradskoj oblasti sa sedištem u Beogradu (Grad Beograd, deo Šumadije, zapadni deo Banata i istočni deo Bačke) i Podunavskoj oblasti sa sedištem u Smederevu (deo Šumadije i istočni deo Banata). Od 1929. godine, zemlja je podeljena na banovine (pokrajine), a područje Banata je uglavnom pripalo Dunavskoj banovini sa sedištem u Novom Sadu. Grad Pančevo nije bio u sastavu Dunavske banovine, već je pripadao zasebnoj Upravi Grada Beograda.

Posle Aprilskog rata i vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, područje Banata je okupirano od strane nemačkih trupa i, iako je formalno bilo u sastavu Nedićeve Srbije, faktički je predstavljalo posebnu autonomnu oblast kojom je upravljala lokalna nemačka nacionalna manjina. Namera Nemaca bila je da pretvore Banat u zasebnu državu Podunavskih Švaba, povezanu sa Trećim rajhom. Zbog toga su lokalne nemačke vlasti počele da progone Srbe (koji su bili najbrojniji narod u Banatu), a takođe i Jevreje i Rome. Tokom rata ubijeno je preko 7.500 stanovnika Banata, a na području Banata su vršene i egzekucije stanovništva dovođenog sa drugih područja. Na mestu Stratište pored sela Jabuka nemačke trupe su ubile oko 20.000 ljudi, koji su uglavnom dovođeni iz koncentracionog logora Sajmište kod Beograda, a na istom mestu nemačke trupe su koristile i peć za spaljivanje. Na stratištu je ubijen i najveći broj banatskih Jevreja. U avgustu 1942. godine, nemačke vlasti su proglasile da je Banat „judenrein“ ili „očišćen od Jevreja“. Lokalni banatski Nemci bili su regrutovani u SS diviziju „Princ Eugen“, čije se sedište nalazilo u gradu Pančevu, a ova divizija je učestvovala u operacijama nemačke vojske širom teritorije bivše Jugoslavije, gde je počinila brojne zločine protiv civilnog stanovništva.

Banat je oslobođen od nemačke okupacije 1944. godine, a od 1945. godine deo je Autonomne Pokrajine Vojvodine u sastavu Srbije i nove socijalističke Jugoslavije. Mali deo Banata u blizini Beograda (Pančevački rit) nije ušao u sastav Vojvodine, već postaje deo takozvane uže Srbije.

Banatska republika, 1918. godine
Banat, Bačka i Baranja, 1918. godine
Podela Banata, 1919—1923. godine
Okupacija Banata, 1941—1944. godine