Velika Grabovnica (Leskovac)
Velika Grabovnica je naselje na jugu Srbije, u Jablaničkom okrugu i pripada gradu Leskovcu. Od Leskovca, koji je regionalni centar opštine i okruga, udaljena je 7 kilometara. Spada u grupu mešovitih naselja (seoske varošice), kako po razvijenosti, tako i po broju stanovnika i zanimanju stanovništva. Prema popisu iz 2011. bilo je 1279 stanovnika.
Velika Grabovnica | |
|---|---|
 Pogled na Veliku Grabovnicu i dolinu Južne Morave | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Jablanički |
| Grad | Leskovac |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  1279 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 55′ 20″ S; 22° 00′ 25″ I / 42.922166° S; 22.007° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 242 m |
.svg)  Velika Grabovnica Velika Grabovnica na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 16221 |
| Pozivni broj | 016 |
| Registarska oznaka | LE |
Geografija uredi
Velika Grabovnica je smeštena na jugozapadnom rubu plodne Leskovačke kotline, na mestu gde ova počinje levkasto da se sužava na svega 600 do 800 metara, da bi nešto južnije prešla u Grdeličku klisuru. Sa zapadne strane ovog dela Leskovačke kotline, u zaleđu sela, uzdižu se severni obronci planine Kukavice (1442), a prema istoku, na desnoj obali Morave, vide se Babička gora (1098), Seličevica (903) i Suva planina. S juga, iz pravca Grdeličke klisure, prema severu teče Južna Morava, prolazeći istočnim rubom Leskovačke kotline. Zahvaljujući ovakvom položaju, Veliku Grabovnicu nisu mogle da mimoiđu značajne saobraćajnice. Na uskom potezu između sela i Morave, pravcem sever-jug, vijugaju četiri saobraćajnice - tri puta i železnička pruga. Najstariji i nekada veoma značajan Carigradski drum vekovima povezuje Leskovac i Vranje. Trasom nekadašnjeg puta Bratstvo-jedinstvo, pored samog sela, sa kojim je povezan saobraćajnom petljom, prolazi magistralni put Leskovac-Vranje-makedonska granica. Nešto istočnije, levom obalom Južne Morave, prolazi i novi auto-put E-75, da bi se završio 2 kilometra južnije, kod sela Mala Kopašnica. Izgradnja ostatka auto-puta do makedonske granice je u toku, a završetak je planiran za kraj 2016. godine. Ne manje važna je i železnička pruga Beograd-Solun, koja prolazi stotinak metara istočno od sela, i sa auto-putem predstavlja evropski drumsko-železnički koridor 10. Nadomak sela nalazi se železnička stanica Đorđevo. Veliku Grabovnicu i neposrednu okolinu karakteriše umereno-kontinentalna klima.
Vode uredi
Velika Grabovnica se nalazi na levoj obali Južne Morave, glavne sabirnice rečnih tokova ovog dela zemlje. Reka se pruža pravcem jug-sever, i od sela je udaljena oko 800 metara. Sa severa, iz međubrdskog prostora, ka selu vijuga Tulovska reka, razdvajajući gotovo spojene dve Grabovnice (Veliku i Malu), a posle kratkog toka (oko 19 km) uliva se u Južnu Moravu. Ova reka samo u svom gornjem toku ima stalni godišnji vodostaj, a izvire ispod severnih padina šumovite Kukavice formirajući se od izdana, izvora i potoka. Južnim delom sela, kroz naselje Mrtvičani teče reka Janičarka, koja više podseća na potok nego na reku, budući da tokom letnjeg perioda obično presuši. Izvire na potezu zvanom Grčki dol. Iako je Grabovnica podignuta na diluvijalnoj terasi, seoski bunari su dubine 10-15 metara, bogati su vodom i do skora ih je imala skoro svaka kuća. Međutim, pošto selo nema kanalizaciju, domaćinstva su prinuđena da kopaju septičke jame pa je voda u bunarima biološki neispravna i odavno se ne koristi za piće. Grabovnica ima zajednički gradski vodovod sa Grdelicom, koji je izgrađen 60-ih godina prošlog veka, tako da je mesto snabdeveno čistom planinskom vodom sa vodozahvata na Rupskoj reci, poznatoj i pod nazivom Kozaračka reka.
U neposrednoj blizini Grabovnice, u podnožju brda Bostanište, formiralo se malo jezero „Rosulja“, nastalo veštačkim putem - iskopavanjem zemlje, koja je inače vrlo pogodna za izradu građevinskog materijala. Jezero je duboko preko 20 metara i pogodno je za ribolov i kupanje u letnjim mesecima. Prilikom izgradnje autoputa (koridor 10) nastala su još dva manja jezera-ribnjaka u neposrednoj blizini Južne Morave.
Etimologija uredi
Poreklo naziva Velika Grabovnica, nije teško objasniti. To je naselje podignuto u grabovom gustišu, grabovoj šumi pa je verovatno po tome selo i dobilo naziv. Ovakvo objašnjenje imena svog mesta daje gotovo svaki Velikograbovničanin.
Istorija uredi
Velika Grabovnica je staro srpsko selo. Zaseljeno je još u doba stare srpske države, verovatno na mestu koje se danas zove "Staro Selo". Prvi pomen imena Grabovnica nalazi se u Dušanovoj povelji iz 1348. godine. gde se navodi kao jedno od darovanih sela manastiru Hilandaru. U turskim izvorima se ne pojavljuje Grabovnica kao jedno seosko naselje, već kao dva: Gornja Grabovnica i Dolnja Grabovnica. Gornja Grabovnica, verovatno današnji lokalitet „Staro selo“ u turskom popisu iz 1516. godine bilo je timarsko selo u nahiji Dubočici, a Dolnja Grabovnica, sada Mala Grabovnica, pripadala je hasu kruševačkog Sandžak-bega.[1] Takođe i Mihajlo Lukarević novobrdski trgovac, pominje u svojoj knjizi dužnika, Grabovnicu. Za vreme Prvog srpskog ustanka Grabovnica je bila na posedu Leskovačkog Šašit-Paše, tako da su blizina Leskovca i jaka vojna posada u gradu kao i strategijski značaj Solunskog druma, sprečili značajnije učešće Grabovničana u nekoliko buna u Leskovačkoj nahiji početkom 19. veka. Zbog toga i nema Grabovnice na spisku popaljenih mesta, mada je ustanak uticao na iseljavanje izvesnih Velikograbovničkih porodica. Grabovnica i okolina su oslobođeni od Turaka januara 1878. godine - posle četiri i po veka ropstva. Na ovom području, zbog značaja Carigradskog druma vođene su teške borbe. Odmah po oslobođenju od Osmanskog carstva formirana je opština Velikograbovnička. Nalazila se između: Guberovačke, Velikotrnjanske i Oraovačke opštine. 1889. godine Veliku Grabovnicu je posetio i tu kratko boravio u svojstvu predsednika birčakog odbora Velikograbovničke opštine Stevan Sremac. Veliki broj Grabovničana je dao svoje živote u Balkanskim ratovima, prvom i Drugom svetskom ratu. Tokom NATO bombardovanja SRJ i grabovnička sela su bila meta agresije. Posledice se i danas osećaju.
Mesna zajednica Velika Grabovnica obrazovana je 1965. godine. Ima svoj pečat, usvojeni plan i program rada. Velika Grabovnica je naselje zbijenog tipa i podeljeno je ulicama na sledeće mahale: Čifluk (embrion naselja), Rosulja, Mrtvičani, Trap, Dobrotinska, Mitinska, Pešićka, Ludinska i Donja mahala. Grabovnica ima osmogodišnju osnovnu školu Vuk Karadžić, Dom Zdravlja kao i Poštu koja je jedinica šire poštanske mreže. Pošta ima svoj karakteristični poštanski broj 16221. Prostorni razvoj Grabovnice su, pre svega, diktirali Midhad-pašin drum, glavni izlazni drum i ostali (poljski) putevi. Kako i u kom pravcu su se kretali putevi u tom pravcu se razvijala i Grabovnica.
Kultura uredi
U Grabovnici se početkom godine, 19. januara na duhovni praznik Bogojavljenje (Vodice) održava Turističko-gurmanska manifestacija „Pihtijada-Grabovničke vodice“ a u toku leta i tradicionalno-memorijalni turnir u odbojci. Što se tiče verskih objekata interesantno je spomenuti srednjovekovni manastir (crkva) Sv. Nikola i crkvu Sv. Trojica. Grabovničani imaju svoju slavu „Spasovdan“.
Privreda uredi
Velika Grabovnica je danas relativno veliko i napredno mesto i zajedno sa Malom Grabovnicom i naseljem Dobrotin ima oko 600 domaćinstva. Godine 1878. ona je imala 85 domaćinstva. Prema mestu stalno gravitiraju ova sela: Zagužane, Zoljevo, Tulovo, Lipova čuka, Bara, Mala i Velika Kopašnica, Slatina, Padež, Guberevac, Dobrotin i Beli Breg. Osnovno zanimanje grabovničana odavno je prestalo da bude zemljoradnja. Grabovnica ima svoju zemljoradničku zadrugu „Sloga“ koja je u procesu restrukturiranja i privatizacije. Grabovničani su tradicionalno vezani za ciglarski zanat. U blizini Grabovnice nalaze se dve ciglane. U novije vreme osnovano je više preduzeća i radnji naročito za preradu drveta. Poznata su i transportna preduzeća „Simplon“, „Frenki“ i „Goran“. Grabovnica ima i nekoliko restorana, kao i jednu od starijih kafana u ovim krajevima „Dunja“. Delimično je razvijeno uslužno i proizvodno zanatstvo sa nekoliko vrsta zanata i par zanatskih radnji.
Atar naseljenog mesta Velika Grabovnica se proteže na 1075 hektara od koje površine na njive i vrtove otpada 567 hektara, na voćnjake 68 hektara, pod šumom je 235 hektara i neplodno zemljište 61 hektar. Zemljište pod vinogradima zahvata znatan prostor od 83 hektara. Parcele su usitnjene (12-15 ari u proseku), a katastarski nazivi delova seoskog atara su sledeći: Trnsko livađe, Turske njive, Pod-vadu, Moravište, Kosovo, Adžijske njive, Grčki dol, Nerezine, Tursko gumno, Staro lojze, Bostanište, Babin nos, Kostur, Golema šuma, Zadujevac, Kostadinov kladanac, Padalište, Nišlijsko.
Demografija uredi
Velika Grabovnica je danas veliko i napredno selo. Godine 1878. ono je imalo 85 domaćinstava. Po popisu iz 1953. godine u njemu je živelo 238 domaćinstava sa 1563 stanovnika. Popisom izvršenim 1971. godine konstatovano je da u Velikoj Grabovnici je da ima 371 domaćinstvo sa 1609 stanovnika.
Godine 1977. popisani su ovi rodovi u selu Velika Grabovnica:
Mitanovići, starosedeoci (8 kuća); Surumtije (Nikolići), poreklom iz Grdelice (4 k.); Jankovići, doseljeni iz Trna za vreme Turaka (5 k.); Mišići, poreklom iz Ćustendil Banje; Mikinci, doseljeni iz Zebinca (50 k.); Đikini, starosedeoci. Došli iz Starog Sela (3 k.); Mijajlovci, iz Starog Sela (6 k.); Mesovci, starosedeoci (10 k.); Lolini, starosedeoci (3 k.); Ludinci, starosedeoci (došli iz Starog Sela) (6 k.); Dobrotinci, poreklom iz Ćustendil Banje (4 k.); Beljakovi, starosedeoci (iz Starog Sela) (7 k.); Džorini, starosedeoci (iz Starog Sela) (5. k); Kulinci, doseljeni iz Kuline, sela ispod Malog Jastrepca (8 k.); Mrtvičani, iz Mrtvice (14 k.); Bazdušanci, nepoznatog porekla (3 k.); Deda-Jankovci, starosedeoci (7 k.); Pešići, starosedeoci (1 k.); Marjanovci (Marjanovići), starosedeoci (iz Starog Sela) (26 k.); Jovančini, iz Zebinca (10 k.); Đukinci, iz Zebinca (6 k.); Lučini, iz Zebinca (4 k.); Rajkovci, starosedeoci (3 k.); Miljoslavi, nepoznatog porekla (5 k.); Kostadinovi (Savići), starosedeoci (7 k.); Šaninci (Savići), starosedeoci (3 k.); Miljkovci, starosedeoci (iz Starog Sela) (6 k.); Lazarovci, iz Mrtvice (12 k.); Trtini, starosedeoci (iz Starog Sela) (3 k.); Rašići, starosedeoci iz Starog Sela (3 k.); Anđelinkovci, iz Mrtvice (13 k.); Lejkarci, starosedeoci (6 k.); Stanimirovci, iz Mrtvice (4 k.); Cojčići, iz Velike Kopašnice (5 k.); Cenići, nepoznato poreklo (4 k.); Dolinarci, nepoznatog porekla (12 k.); Veselinovići, iz Klajića (1 k.); Cucini, nepoznatog porekla (3 k.); Kocini, iz Zebinca (5 k.); Mišotinci, starosedeoci (12 k.); Jankovci, nepoznatog porekla (5 k.) i Stoiljkovci, nepoznatog porekla (9 k.).[2]
Velika Grabovnica je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
 |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 2 | 4 | ||
| 80+ | 9 | 18 | ||
| 75—79 | 13 | 33 | ||
| 70—74 | 47 | 48 | ||
| 65—69 | 53 | 63 | ||
| 60—64 | 45 | 65 | ||
| 55—59 | 34 | 25 | ||
| 50—54 | 33 | 43 | ||
| 45—49 | 61 | 51 | ||
| 40—44 | 56 | 49 | ||
| 35—39 | 52 | 45 | ||
| 30—34 | 50 | 44 | ||
| 25—29 | 58 | 46 | ||
| 20—24 | 59 | 35 | ||
| 15—19 | 43 | 42 | ||
| 10—14 | 43 | 33 | ||
| 5—9 | 42 | 37 | ||
| 0—4 | 41 | 30 | ||
| Prosek : | 38,8 | 43,5 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 615 | 160 | 413 | 36 | 6 | 0 |
| Ženski | 611 | 70 | 426 | 103 | 11 | 1 |
| UKUPNO | 1.226 | 230 | 839 | 139 | 17 | 1 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 224 | 50 | 0 | 0 | 54 |
| Ženski | 96 | 28 | 0 | 0 | 34 |
| UKUPNO | 320 | 78 | 0 | 0 | 88 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 2 | 41 | 13 | 4 | 15 |
| Ženski | 0 | 2 | 3 | 2 | 0 |
| UKUPNO | 2 | 43 | 16 | 6 | 15 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 1 | 1 | 20 | 10 | 3 |
| Ženski | 4 | 0 | 0 | 9 | 11 |
| UKUPNO | 5 | 1 | 20 | 19 | 14 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 1 | 0 | 0 | 9 | |
| Ženski | 0 | 0 | 0 | 3 | |
| UKUPNO | 1 | 0 | 0 | 12 | |
Galerija uredi
Reference uredi
- ^ Trajković D. Nemanjina Dubočica. Beograd:Turistička štampa;1961.
- ^ Jovanović J. Leskovačko polje i Babička gora. Leskovac:Istraživanja;1979.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
