Википедија

Kalifornija

америчка савезна држава на западној обали САД
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kalifornija (višeznačna odrednica).

Kalifornija (engl. California) je država na zapadnoj obali SAD. Po površini je na trećem, a po broju stanovnika na prvom mestu među državama SAD. Graniči se sa američkim državama Oregonom na severu, Nevadom na istoku, Arizonom na jugoistoku, i meksičkom državom Donjom Kalifornijom na jugu. Proteže se oko 1.300 km u pravcu sever-jug i oko 400 km u pravcu istok-zapad. Na međusobnoj udaljenosti od 137 km nalaze se Maunt Vitni i Dolina smrti, najviša i najniža tačka među 48 kontinentalnih država SAD. Posle Aljaske i Floride, Kalifornija ima treću po dužini obalu u SAD.

Kalifornija
Položaj Kalifornije
Država SAD
Glavni gradSakramento
Najveći gradLos Anđeles
Proglašenje za
 državu		 — datum: 9. septembar 1850.
 — poredak: 31.
GuvernerGavin Njusom
Površina403.671 km2
Stanovništvo2020.
 — broj st.39.538.223
 — gustina st.97,95 st./km2
 — ISO 3166-2US-CA
Zvanični veb-sajt Izmenite ovo na Vikipodacima

Sakramento je glavni grad države od 1854. godine. Područje današnje Kalifornije prvobitno su nastanjivala indijanska plemena. Prvi Evropljani na ovom području bili su Španci. Huan Kabriljo je tokom 1542. i 1543. doplovio do obale Kalifornije i proglasio je španskom teritorijom. Hunipero Sera je 1769. osnovao prvu misiju na području današnjeg San Dijega. U to vreme ovo područje se zvalo Gornja Kalifornija (šp. Alta California) i bilo je deo Vicekraljevstva Nova Španija. Nakon što se Meksiko izborio za nezavisnost od Španije 1821. Gornja Kalifornija je postala deo Meksičkog carstva, da bi nakon Meksičko-američkog rata 1848. postala deo SAD. Država SAD je postala 9. septembra 1850, kao 31. članica.

Otkriće zlata u Kaliforniji 1848. podstaklo je „zlatnu groznicu” i ogromne društvene i demografske promena, praćene velikim migracijama stanovništva sa istoka zemlje i naglim privrednim usponom.

Raznovrsni reljef karakteriše Kaliforniju. Na istoku su planine Sijera Nevada, na zapadu je obala Tihog okeana, na severozapadu su šume sekvoje, dok je na jugoistoku pustinja Mohave. Zemljotresi su česti zbog položaja države duž Pacifičkog vatrenog pojasa. Oko 37.000 zemljotresa se zabeleži svake godine, ali većinom su slabog intenziteta. Ipak, Kalifornija su pogađali ozbiljni zemljotresi, a najrazorniji su bili u San Francisku 1906. i 1989. i u Los Anđelesu 1994.

Etimologija uredi

Reč Kalifornija prvobitno se odnosila na ceo region sastavljen od Baja Kalifornije poluostrva u Meksiku, sadašnjih američkih država Kalifornije, Nevade, Jute i, delova Arizone, Novog Meksika, Teksasa i Vajominga.

Veruje se da je ime Kalifornija poteklo iz izmišljenog raja u kome žive Crni Amazonci kojima vlada kraljica Calafia.[1][2] Carstvo kraljice Kalafije je bilo ostrvo gde su živeli grifoni i druge čudne zveri, i bila je bogata zlatom.

Geografija uredi

 
Topografska karta Kalifornije

Kalifornija je treća po veličini država SAD, nakon Aljaske i Teksasa.[3]

 
Pogled iz vazduha na Kalifornijsku centralnu dolinu

U sredini leži Kalifornijska centralna dolina, omeđena primorskim planinskim vencima na zapadu, Sijera Nevada na istoku, i Kaskadskim planinama na severu i planine Tehečepi jugu. Centralna dolina je poljoprivredno srce unutrašnjosti Kalifornije. Podeljena je na dva dela deltom Sakramenta i San Hoakina. U severnom delu, dolina Sakramenta obuhvata sliv reke Sakramento, dok južni deo, dolina San Hoakina, predstavlja sliv reke San Hoakin. Reke Sakramento i San Hoakin su dovoljno duboke da čak i neki gradovi u unutrašnjosti budu morske luke.

 
Obala Tihog okeana

Sijera Nevada (španski za „snežni (planinski) venac") obuhvata i najviši vrh 48 kontinentalnih država SAD, Maunt Vitni, visok 4.421 m.[4][5][6] Ovaj venac obuhvata i Josemitsku dolinu, poznatu po svojim vrhovima izrezbarenim lednicima, i Nacionalni park Sekvoja, dom džinovskih sekvoja, najvećih živih organizama na zemlji, i duboko slatkovodno jezero Taho, najveće jezero u državi po zapremini.

Kalifornija leži na rasedu San Andreas, spoju dve tektonske ploče, zbog čega su u regionu česti potresi.

 
Planinski venac Šervin

Dva velika planinska lanca prolaze Kalifornijom od severoistoka ka jugozapadu: obalske planine na zapadu i Sijera Nevada na istoku. Time je zemlja podeljena na šest delova koji se fizički razlikuju.

Između ta dva planinska lanca leže doline Sakramento i San Hoakin koje su dobile ime po dve glavne reke i velike su oko 77.000 km².

 
Dolina smrti

Obalski pojas zauzima površinu od 109.000 km², a reke tog pojasa su kratke, izviru u planinskom području i imaju vode samo u kišnom razdoblju. Najvažnije reke su Salinas koji utiče u okean kod Montereja, Santa Marija i Santa Ana.

Na istoku države je područje Sijera Nevada veliko oko 100.000 km². To se područje lagano spušta prema zapadu, a prema istoku je strmo i surovo.

Dolina rijeke Klamat je velika 20.000 km² i ispresecana je dubokim kanjonima.

 
Jezero Mono

Kalifornijski deo velikog bazena, koji se nalazi između rijeka Kolumbija i Kolorado s jedne i Sijera Nevade s druge strane, njegov je istočni dio i prostire se na površini od 50.000 km². To je isušeno i divlje, razrovano područje sa Dolinom smrti u okrugu Injo.

Na istoku Sijera Nevade su Ovens dolina i jezero Mono, suštinsko migraciono stanište ptica. U zapadnom delu države je Clear Lake, najveće slatkovodno jezero po površini u Kaliforniji.

Oko 45% ukupne površine države je pokriveno šumama, i Kalifornija ima najveću raznovrsnost borova od bilo koje druge države. Kalifornija ima više šumskog zemljišta od bilo koje druge države, osim Aljaske. Mnoga drveća u Kalifornijskoj Beloj planini su najstarija na svetu; Bristlecone bor ima starost preko 5.000 godina.[7][8] Na jugu je veliko unutrašnje slano jezero Solton si. Dolina smrti se nalazi severno od Mohave koja sadrži najniže i najtoplije mesto u Severnoj Americi Badwater basen na -282 metra.[9]

Kao deo vatrenog pojasa Pacifika, Kaliforniju pogađaju cunamiji, poplave, suše, vetra Santa Ana, požara, klizišta na strmom terenu, a ima nekoliko vulkana.

Klima uredi

 
Vinogradi u okrugu Napa.

Klima je u Kaliforniji uz obalu mediteransko-suptropska, a u unutrašnjosti stepska. Područje najsevernije obale ima okeansku klimu. Veći deo države ima mediteransku klimu, sa hladnim, kišovitim zimama i suvim letima. Dalje u unutrašnjosti, nailaze hladnije zime i toplija leta. Severni delovi države imaju prosečno više godišnjih padavina nego na jugu.

Dolina smrti, pustinja sa velikim prostranstvima ispod nivoa mora, smatra se za najtoplije mesto na svetu“[10][11] najviša temperatura u svetu (57 °C), je tamo zabeležen 10. jula 1913. Najniža temperatura u Kaliforniji bila je -45° (-43 °C) 1937 u Boki.

Flora i fauna uredi

 
Nacionalni park Josemiti

Kalifornija ima nekoliko superlativa u svojoj kolekciji flore: Najveće drveće, najviše drveće, i najstarije drveće.

Ima razne vrste kaktusa.

Od biljaka tu su patuljasti pustinjski mak, nana, Kalifornijski mak –državni cvet.

Tarnbark hrast, Kalifornijski lovor, šećerni bor, širokolisni javor takođe rastu ovde.

Šumski podovi su pokriveni paprati, lalama, ljiljanima, divljim ribizlama.

U pustinjama u donjoj zoni Sonoran, sisare uključuju zec, pacov, i oposum. Uobičajeni ptice uključuju sovu, i razne vrste sokola. Od gmizavaca tu su:pustinjska kornjača, rogata žaba.

Gornji Sonoran ima sisare kao što su antilope, mačke sa prstenastim repom. Ptica jedinstvena u ovoj zoni je Kalifornijski kondor.

U zoni tranzicije, postoje kolumbijski crnorepi jelen, crni medved, siva lisica, kuguar, i Ruzvelt los. Gmizavci kao što su zmije i zvečarke naseljavaju zonu. Ptice kao što su vodomar i kolibri napredovali su ovde.

Od aprila 2003, 118 Kalifornijskih životinja bile su na federalnom spisku ugroženih; 181 biljka je navedena kao ugrožena. U ugrožene životinje spadaju San Hoakin lisica, planinski dabar, poljski miš, Moro Baj kengur. Jedanaest vrsta leptira je takođe ugroženo i dva koja su ugrožena su na saveznoj listi.

Demografija uredi

Demografija
1900.1910.1920.1930.1940.1950.1960.1970.1980.1990.2000.2010.2020.
1.485.0532.377.5493.426.8615.677.2516.907.38710.586.22315.717.20419.953.13423.667.90229.760.02133.871.64837.253.95639.538.223
 
Populacija Kalifornije

Kalifornija je drugi najveći naseljenih-podnacionalnom entitet u zapadnoj hemisferi i Americi. Pored toga, Kalifornija je dom za osam od najmnogoljudnijih gradova u SAD: Los Anđeles (2.), San Dijego (8.), San Hoze (10.), San Francisko (13.), Frezno (34.), Sakramento (35.). Broj stanovnika je 39.538.223 (2020), a gustina naseljenosti 97,95/km².[12]

Jezik uredi

Od 2020, 56,11% (20.725.855) Kalifornijskih stanovnika starosti od 5 i stariji govore engleski kod kuće kao primarni jezik, dok 28,32% (10.462.968) govori španski, 9,96% (3.677.164) Azijiski i Pacifički jezik, 4,54% (1.679.265) drugi indo-evropski jezik i 1,06% drugi jezik. Ukupno, 43,89% (16.211.086) Kalifornijskog stanovništva starosti od 5 i stariji govore maternji jezik umesto engleskog.[13] Kalifornija ima više od 100 autohtonih jezika, što Kaliforniju čini jednom od najznačajnijih jezičkih područja na svetu. Svi autohtoni jezici u Kaliforniji su ugroženi, iako sada postoje napori ka revitalizaciji jezika. Zvanični jezik u Kaliforniji je engleski.

Rase uredi

Prema Cenzus Birou u 2011:

Religija uredi

Najveće verske denominacije po broju pristalica kao procenat populacije u Kaliforniji,2008 su katolička crkva sa 31%, Evangelistička sa 18%. Druge religije: 0,5% muslimanska, 1% hindu i 2% budistička.[14]

Najveći gradovi uredi

Glavni članak: Spisak gradova u Kaliforniji
  • Los Anđeles-Sa populacijom od 4.065.585 Los Anđeles je jedan od svetskih centara medija, biznisa, i međunarodne trgovine. Los Anđeles (sa Holivudom) vodi svet u proizvodnji popularne zabave, kao što su televizija i muzika.
  • San Dijego-"Najbolji grad Amerike“, San Dijego se nalazi na granici sa Meksikom. Takođe je poznat kao „rodno mesto Kaliforniji“, jer je to bilo i prvo evropsko naselje u današnjoj Kaliforniji.
  • San Francisko- San Francisko je rangiran 44. od najboljih turističkih destinacija u svetu, i bio šesti najposećeniji grad u Sjedinjenim Američkim Državama u 2011. Takođe je primarni bankarski i finansijski centar.
  • Fresno-Fresno je u srcu San Hoakin doline, vodeće poljoprivredne površine SAD i sveta. Fresno je najveći grad u unutrašnjosti Kalifornije.

Sakramento je glavni grad Kalifornije od 1854. godine. Nekada grad drugi po veličini u državi, bio je centar tokom Kalifornijske Zlatne groznice. Za vreme tržišnog buma između 2003 i 2008 broj stanovnika u gradskom području dostigao je blizu 2,5 miliona ljudi.

Prema popisu iz 2010, Sakramento je devetnaesto najviše naseljeno gradsko područje u Sjedinjenim Državama.

 
№ Grad Okrug Populacija № Grad Okrug Populacija
 
Los Anđeles
 
San Dijego 		1. Los Anđeles Okrug Los Anđeles 4.065.585 11. Santa Ana Okrug Orindž 324.528  
San Hoze
 
San Francisko
2. San Dijego Okrug San Dijego 1.301.617 12. Riversajd Okrug Riversajd 303.871
3. San Hoze Okrug Santa Klara 945.942 13. Stokton Okrug San Hoakin 291.707
4. San Francisko San Francisko 805.235 14. Čula Vista Okrug San Dijego 243.916
5. Frezno Okrug Frezno 494.665 15. Frimont Okrug Alamida 214.089
6. Sakramento Okrug Sakramento 466.488 16. Ervajn Okrug Orindž 212.375
7. Long Bič Okrug Los Anđeles 462.257 17. San Bernardino Okrug San Bernardino 209.924
8. Oukland Okrug Alamida 390.724 18. Modesto Okrug Stanislaus 201.165
9. Bejkersfild Okrug Kern 347.483 19. Oksnard Okrug Ventura 197.899
10. Anahajm Okrug Orindž 336.265 20. Fontana Okrug San Bernardino 196.069

Privreda uredi

 
Bruto domaći proizvod u Kaliforniji 2008
 
Ekonomske regije Kalifornije

Poljoprivreda je važan sektor u Kalifornijskoj privredi. U 2008 81,500 farmi i salaša Kalifornije generisali su 36,2 miliona dolara. U 2011, taj broj je porastao na 43,5 milijardi dolara. Prema USDA u 2011, tri najveća Kalifornijska poljoprivredna proizvoda po vrednosti su bila mleko i pavlaka, badem i grožđe.[16]

Turizam u Kaliforniji je veoma napredan. Los Anđeles i San Francisko su jedni od najposećenijih gradova na svetu. Takođe Sekvoja nacionalni park i Diznilend su važna turistička mesta u Kaliforniji.

Saobraćaj uredi

 
Most Golden gejt.

Što se tiče saobraćaja, Kalifornija je poznata po gužvama u saobraćaju. Najpoznatiji most u Kaliforniji je Golden gejt u San Francisku. Svojom narandžastom bojom i panoramskim pogledom na zaliv, ovaj autoput most je popularna turistička atrakcija i takođe je prilagođena za pešake i bicikliste. Međunarodni aerodrom Los Anđeles (LAKS), je 6. najprometniji aerodrom u svetu.

Politika i administracija uredi

Kalifornija ima idiosinkratsku političku kulturu u odnosu na ostatak zemlje. Kalifornija je bila druga država po redu koja je legalizovala abortus, a jedina država koja je zabranila brak za gej parove. Trend države prema Demokratskoj stranci, a dalje od Republikanske stranke može se videti u državnim izborima. Od 1899 do 1939, Kalifornija je imala republikanske guvernere. Od 1990, Kalifornija je generalno birala demokratske kandidate za savezne, državne i lokalne kancelarije, uključujući i tekućeg guvernera Džerija Brauna. Demokrate takođe sada imaju većinu u oba doma državnog zakonodavnog tela. Trenutno ima 56 demokrata i 24 republikanca u Skupštini; i 26 demokrata i 12 republikanca u Senatu. Trend Demokratske stranke je najočigledniji u predsedničkim izborima, republikanci nisu osvojili Kalifornijske izbore od 1988. U principu, Demokratska snaga je centrirana u milionskih priobalnim regionima Los Anđelesa, gradskom području i San Francisko Beju. Republikanska snaga je još uvek najveća u istočnim delovima države.

Guverner uredi

Guverner Kalifornije je šef državne vlade Kalifornije, čije odgovornosti uključuju godišnje obraćanje o stanju države Skupštini Kalifornije, predlaganje budžeta, i staranje da se državni zakoni sprovode. Do sada je bilo 39 guvernera; mnogi od njih su bili uticajni širom Sjedinjenih Država i u oblastima koje nemaju nikakve veze sa politikom. Liland Stanford je osnovao Univerzitet Stanford 1891. godine. Erl Voren, kasnije Predsednik Vrhovnog suda Sjedinjenih Država, je pobedio na izborima kao kandidat tri glavne partije - jedini kandidat u istoriji Kalifornije koji praktično nije imao protivnika. Ronald Regan, koji je bio predsednik glumačke gilde i kasnije predsednik Sjedinjenih Država, kao i Arnold Švarceneger su stekli slavu kao glumci. Grej Dejvis je bio prvi guverner u Kaliforniji i drugi guverner u američkoj istoriji, koji je opozvan od strane glasača. Najduži mandat je imao Erl Voren, koji je biran tri puta i služio skoro deset godina. Najkraći mandat je imao Milton Lejtam, koji je služio samo pet dana pre nego što je dao ostavku jer je postao senator. Trenutni guverner je Džeri Braun, koji je prethodno služio na istoj dužnosti od 1975. do 1983. On je sin bivšeg guvernera Peta Brauna, čiji mandat je trajao od 1959. do 1967.

Sport uredi

U Kaliforniji najpopularniji sportovi su košarka, američki fudbal i bejzbol. Golden Stejt voriorsi je košarkaški klub iz Ouklanda koji se takmiči u NBA ligi u diviziji Pacifik. Voriorsi svoje utakmice igraju u Orakl areni. U San Francisko su prešli 1962. i postali San Francisko voriorsi, a ime Golden stejt voriorsi uzeli su u sezoni 1971/72.[17] Osvojili su četiri NBA šampionata. Poslednju titulu su osvojili 2015. pobedivši u finalu Klivlend kavalirse. U ligi se takmiči još NBA klubova sa teritorije Kalifornije: Sakramento kingsi, Los Anđeles klipersi i Los Anđeles lejkersi koji su 16 puta bili šampioni.

San Francisko fortinajnersi su profesionalni tim američkog fudbala sa sedištem u San Francisku. Klub utakmice kao domaćin igra na stadionu Kendlstik park. Takmiči se u NFC-u u diviziji Zapad. „Fortinajnersi“ su pet puta bili prvaci NFL-a, poslednji put 1994.

Reference uredi

  1. ^ Putnam 1917, str. 356–361.
  2. ^ Vogeley, Nancy (2001). „How Chivalry Formed the Myth of California”. Modern Language Quarterly. University of Washington. 62 (2): 165—188. doi:10.1215/00267929-62-2-165. 
  3. ^ „2000 Census of Population and Housing” (PDF). US Census Bureau. 2004. str. 29. Pristupljeno 25. 12. 2009. 
  4. ^ „Whitney”. NGS data sheet. U.S. National Geodetic Survey. Pristupljeno 20. 10. 2011. 
  5. ^ „Elevations and Distances in the United States”. United States Geological Survey. 2001. Arhivirano iz originala 15. 10. 2011. g. Pristupljeno 21. 10. 2011. 
  6. ^ Elevation adjusted to North American Vertical Datum of 1988.
  7. ^ Lanner 2007, str. 14
  8. ^ „Oldlist”. Rocky Mountain Tree Ring Research. Pristupljeno 08. 01. 2013. 
  9. ^ „Elevations and Distances in the United States”. Reston, Virginia: USGS. 29. 04. 2005. Arhivirano iz originala 15. 10. 2011. g. Pristupljeno 24. 10. 2011.  Originally published in 1995.
  10. ^ El Fadli, KI (2012). „World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 °C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)”. Bulletin of the American Meteorological Society. 94 (2): 199. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1.  (The 136°F (57,8 °C), claimed by 'Aziziya, Libya, on September 13, 1922, has been officially deemed invalid by the World Meteorological Organization.)
  11. ^ „World Meteorological Organization World Weather / Climate Extremes Archive”. Arhivirano iz originala 04. 01. 2013. g. Pristupljeno 10. 01. 2013. 
  12. ^ „U.S. Census Bureau QuickFacts: California”. www.census.gov (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-07-24. 
  13. ^ „Explore Census Data”. data.census.gov. Pristupljeno 2022-07-24. 
  14. ^ „Religious Affi liation by State in the U.S” (PDF). U.S Religious Landscape Study. Pew Research Center. str. 103. Pristupljeno 24. 06. 2010. 
  15. ^ „California Trend Report 2: State and Complete Places”. Pristupljeno 11. 9. 2012. 
  16. ^ Tolomeo, Vic; Krug, Kelly; Flohr, Doug; Gibson, Jason (31. 10. 2012). „California Agricultural Statistics: 2011 Crop Year” (PDF). National Agricultural Statistics Service. United States Department of Agriculture. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 12. 2013. g. Pristupljeno 01. 07. 2013. 
  17. ^ „Behind The Name – Warriors”. National Basketball Association. 10. 05. 2015. Pristupljeno 11. 05. 2015. 

Literatura uredi

  • Lanner, RM (2007). The Bristlecone Book. Mountain Press. str. 14. ISBN 978-0-87842-538-9. 
  • Putnam, Ruth (1917). „Appendix A: Etymology of the Word "California": Surmises and Usage”. Ur.: Herbert Ingram Priestley. California: the name. Berkeley: University of California. str. 356—361. 

Spoljašnje veze uredi

37° S; 120° Z / 37° S; 120° Z / 37; -120 (State of California)
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Калифорнија&oldid=27548105”