Википедија

Lužički Srbi

Етничка група
Za druge upotrebe pogledajte Lužički Srbi (višeznačna odrednica).
„Lužičani (narod)” i „Serbi (zapadnoslovenski narod)” preusmjeravaju ovdje. Za druge upotrebe pogledajte Lužičani i Serbi.

Lužički Srbi (glsrp. Serbja — „Serbja”, dlsrp. Serby — „Serbi”, njem. Sorben — „Sorbi”), poznati i kao Lužičani, Vendi (njem. Wenden[3]) ili Vindi (njem. Winden), su zapadnoslovenski narod.

Lužički Srbi
Serbja  (горњолужичкосрпски)
Serby  (доњолужичкосрпски)
Zastava Lužičkih Srba
Ukupna populacija
60.000[1]—70.000[2]
Regioni sa značajnom populacijom
 Njemačka
( Brandenburg i  Saksonija)
Jezici
gornjolužičkosrpski,
donjolužičkosrpski
i njemački
Religija
protestantizam i katolicizam
Srodne etničke grupe
Zapadni Sloveni
Sloveni (Srbi)

Procjenjuje se da ih ima sada oko 60.000. Žive samo u Njemačkoj,[4] u kraju koji je poznat kao Lužica. Najveća gustina naseljenosti se nalazi na zapadnoj periferiji katoličkih okruga gornjolužičke govorne teritorije.[5] Lužičani su jedna od četiri zvanično priznate nacionalne manjine u zemlji.[a] Svi Lužički Srbi su dvojezični: njemački je glavni jezik, dok je upotreba gornjolužičkosrpskog i donjolužičkosrpskog jezika ograničena. Prema vjeroispovjesti su katolici i protestanti.

Lužičani su podijeljeni u dvije etnografske grupe: Gornjolužičke Srbe, nastanjene u Gornjoj Lužici (pokrajina Saksonija), i Donjolužičke Srbe, nastanjene u Donjoj Lužici (pokrajina Brandenburg). Kulturno središte Gornjolužičkih Srba je grad Budišin (Baucen), a donjolužičkih grad Kočebuz (Kotbus). Na teritoriji „Lužičkosrpske oblasti” važe zakoni pokrajina Saksonije i Brandenburga, koji doprinose očuvanju lužičkosrpskog jezika i kulture Lužičkih Srba. Interese Lužičkih Srba štiti politički nezavisna organizacija lužičkosrpskog naroda i lužičkosrpskih udruženja „Domovina — Savez Lužičkih Srba”, osnovana 1912. godine.[7] Naučna disciplina koja se bavi izučavanjem lužičkosrpskih jezika i kulture Lužičkih Srba naziva se sorabistika.

Preci Lužičana su se doselili u današnju Njemačku u 6. vijeku. Lužički Srbi se u pisanim izvorima pominju prvi put 631. godine. Predstavljaju ostatak germanizovanih Polapsko-baltičkih Slovena. Od 10. vijeka se nalaze pod njemačkom vlašću. U srednjem vijeku su bili narod sa nepotpunom društvenom strukturom. Tokom 19. vijeka došlo je do „nacionalnog preporoda”. U 20. vijeku su u dva navrata pokušali da se otcjepe od Njemačke.

Područja Njemačke u kojima se govore lužičkosrpski jezici (2003)
„Lužičkosrpsko jezgro” na karti „područja naseljenog Lužičkim Srbima” (2018)

Etnonim uredi

Glavni članak: Srbi (etnonim)

Gornjolužički Srbi za sebe koriste naziv Serbja (glsrp. Serbja), a Donjolužički Srbi naziv Serbi (dlsrp. Serby); naziv ima zajedničku etimologiju sa nazivom balkanskih Srba sa značenjem „srodstvo po mlijeku” i „bratstvo po mlijeku” ili kasnije „onaj ko pripada istoj porodici (rodu)” (rođak). Narodi Lužički Srbi i Srbi u južnoj Evropi po Pliniju imaju isto poreklo, a potiču iz nezdravih krajeva oko močvare Meotid. Odatle su se Sorabi Sloveni (Srbi) razdvojili u dve grupe; jedna je otišla u Germaniju (Lužica), a druga u Panoniju i Gornju Meziju (Balkan).[8]

Njemački naziv za Lužičane, Sorben sa vokalom o — u prošlosti je korišćen u zapadnom dijelu područja starolužičkosrpskog jezika između rijeka Solava i Laba. Prvi pomen Lužičkih Srba u pisanim izvorima istovremeno i prvo pominjanje zapadnoslovenskog etnikuma uopšte, bilo je 631. godine u Fredegarovoj hronici: Dervanus dux ex gente Surbiorum, que ex genere Sclavicorum erant et ad regnum Frankorum iam olem aspescerant se ad regnum Samonem cum suis tradidi (srp. „srpski knez Dervan koji je slovenskog naroda te je pre bio podložan Francima, stupio na stranu Sama”).[9] Prvobitni naziv Srbi odnosio se na pleme Srbi, koje je živjelo kraj rijeke Mulde. Od 782. godine srpsko ime su počela da nose sva plemena koja žive između rijeka Solava i Laba (uključujući i pretke Lužičkih Srba, Lužičane i Milčane).[10]

Termin Wenden/Winden (Vendi) germanska su plemena prvotno koristila za sve Slovene na istoku i jugoistoku. Ovaj termin je nastao od etnonima, koji su koristili antički autori (Herodot, Plinije Stariji, Tacit, Klaudije Ptolemej): Venedi, Veneti, Venethi, Venethae.[11] Vend je bio njemački službeni naziv za Lužičke Srbe sa negativnim značenjem[12] (Vend — neobrazovan i neotesan seoski čovjek, opterećena negativnim osobinama). Iz toga razloga, od 1945. godine u Njemačkoj Demokratskoj Republici Lužički Srbi zvanično nose naziv Sorben.[9]

U periodu postojanja Njemačke Demokratske Republike preovlađuje ideja o jedinstvu lužičkosrpskog naroda. Nakon ujedinjenja Njemačke 1990. godine, uglavnom među Donjolužičkim Srbima se širila ideja o posebnom nacionalnom identitetu, a kao svoj naziv koristili su etnonim Vendi, praveći razliku od Gornjolužičkih Srba.[13]

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija Lužičkih Srba
 
Srbin (lijevo) zajedno sa Sasom, Frankom i Jevrejem pred sudijom. Ilustracija iz „Saksonskog ogledala”

Antropološke komponente savremenih Lužičkih Srba (kao i Nijemaca u Brandenburgu, Saksoniji, Tiringiji i istočnoj Bavarskoj, pomješanih sa potomcima germanizovanih Slovena) odlikuju se evropoidnom brahicefalijom sa elementima karakterističnim za Polabe i Bodriće u Meklenburgu, bliske latenskim Keltima.[14]

Savremeni Lužičani, ostatak plemenskog saveza Lužičkih Srba (ili jednostavno Srba), jedan su od tri glavna plemenska saveza polapskih Slovena, u koje spadaju i plemenski savez Ljutići i Bodrići.[15][16] Polapski Sloveni ili, na njemačkom, Vendi, u ranom srednjem vijeku su naseljavali najmanje jednu trećinu teritorije savremene Njemačke — sjever, sjeverozapad i istok.[17]

Lužički Srbi su potomci dva zapadnoslovenska plemena — Lužičana i Milčana. Sloveni su naselili prostor današnje Njemačke u 6. vijeku, tokom Velike seobe naroda.[18] Oni su uglavnom bili zemljoradnici i stočari. U 8. vijeku zemlje srpsko-polapskih plemena su bile izložene napadima Germana (prije svega Franaka), a kasnije poljskih i čeških kraljeva.[19]

Sa okupiranjem Tiringije i Saksonije Lužički Srbi počinju 782. godine. Karlo je ubrzo uz pomoć Saksa, sprečio Lužičke Srbe,[20] a uz pomoć Srba, Friza, Obodrita i Sasa uspijeva 789. da pređe reku Labu, Hafel i prodre na teritoriju Veleta. Poslije ovog, Dragovit je morao da bude lojalan Karlu Velikom.[21]

Lužički Srbi su se pobunili i napali Austraziju, zbog toga je Karlo Veliki napravio kampanju protiv Slovena u Bohemiji 805. prodirujući preko Zale i ubijajući Miliduha 806. godine kod Vajsenfelsa. Ovo Lužičkim Srbima ništa nije doprinjelo i još su Franci uzeli slovenske poglavare kao taoce, dok se sledeća pobuna dogodila 816. godine.[22][23]

U maju 826. godine lužički knez Tunglo je bio okrivljen za nelojalnost. Naređeno mu je bilo da se pojavi u oktobru na sudu, a kasnije je morao da preda svog sina da bi se vratio kući. Posle toga oko 830. Franci stvaraju „granicu prema Srbima” radi lakšeg ekonomskog, vojnog i etničkog razdvajanja između Germana u Franačkoj i Slovena.

Nakon izgubljene bitke 839. godine u kojoj je lužički vođa Czimislav bio ubijen, Sasi su osvojili neke teritorije, a Lužičani su morali da plaćaju porez. Lužički knez Žistibor je bio u dobrim odnosima sa Ludvigom II, sa kojim je vodio bitke protiv drugih slovenskih plemena.[24][25]

U 9. vijeku dio srpskih zemalja je nakratko je ušao u sastav Velike Moravske.[26]

 
Limes Sorabicus

Lužica je postala dio Saksonije 932. kada ju je Henrik I Ptičar osvojio. Između 932. i 963. Lužičani postaju germanizovani. Biskup Boso ih oko 970. krsti, čime postaju hrišćani, što je ostavilo veliki uticaj.[27]

 
Jan Arnošt Smoler, važna ličnost u lužičkosrpskom preporodu[28]

Srbi koje su Germani pokorili su više puta dizali pobune, koje je osvajač prekidao. Miličani su potpuno pokoreni 990. godine. Hiljade Srba je masakrirano, a njihova sela i naselja su uništena. U periodu od 1018. do 1032. godine teritorija Gornje Lužice je postala dio Poljske, a u periodima od 1076. do 1084. i od 1158. do 1231. godine bila je dio Češke. U 12. vijeku lužičke zemlje su ušle u sastav Lužičke marke i Budišina pod upravom grofova iz dinastije Vetin. Tokom 11. i 12. vijeka počela je njemačka kolonizacija lužičkosrpske teritorije.[29] Od 13. vijeka Polapski Sloveni su se prestali dijeliti na plemena, davajući nazive oblastima — Donja Lužica (bivša oblast plemena Lužičani) i Gornja Lužica (bivša oblast plemena Miličani).[19] Gornja Lužica je 1319. godine postala dio Češke, a za vrijeme Karla IV 1373. godine i Donja Lužica.[30] Tokom 1635. godine Gornja Lužica i veći dio Donje Lužice su postale dio Saksonije, dok je Donjolužički region Kočebuz pripao Brandenburgu.[31]

Tokom protestantske reformacije u Njemačkoj u 16. vijeku većina Lužičkih Srba je prešla na luteranstvo. Katolicizam je ostao samo u određenim dijelovima Gornje Lužice. Lužičkosrpska književnost je nastala u 16. vijeku. Knez izbornik Fridrih Vilhelm je 1667. godine naredio zabranu bogosluženje na lužičkosrpskom i uništavanje lužičkosrpske pismenosti. Od 1717. do 1735. godine pruski kralj Fridrih Vilhelm I je izdao niz dekreta kojim se zabranjuje upotreba lužičkosrpskog jezika. Na Bečkom kongresu 1815. godine Saksonija je Pruskoj predala teritorije Gornje i Donje Lužice. Početak nacionalnog preporoda je povezan sa obnavljanjem 1814. godine, naporima Handrija Lubenskog i Bedriha Klina, „Lužičkosrpskog propovjedačkog društva” u Lipsku. U drugoj polovini 19. vijeka uvedena su nove ograničenja na upotrebu lužičkosrpskog jezika. Lideri Lužičkih Srba su se 1919. godine obratili Versajskoj konferenciji, tražeći osnivanje lužičkosrpske države. Međutim, taj prijedlog nije razmatran na konferenciji. Podnosilac prijedloga Arnošt Bart je nakon povratka u Njemačku uhapšen zbog izdaje. Sa dolaskom na vlast nacionalsocijalista 1933. godine u Njemačkoj nastao je otvoreni teror i naređena su hapšenja patriota i prinudna iseljavanja nacionalno orijentisanih lužičkosrpskih sveštenika i učitelja.[32] Lužičkosrpski jezik (od 1940. čak i u svakodnevnom životu) i svi organi štampe (od 1937) bili su zabranjeni. Lužički Srbi su proglašeni Nijemcima, koji govore „vendski”.[33]

U periodu od 1945. do 1946. godine Lužički Srbi su sa aktivnim učešćem Jana Ciža, drugi put u istoriji, pokušali da se otcjepe od Njemačke, što nije uspjelo.[34] Poslije Drugog svjetskog rata germanizacija Lužičkih Srba je ubrzana, kako su u Lužicu doseljavani Nijemci iz Čehoslovačke i Poljske.[35] U narednim desetljećima došlo je do ponovnog uspostavljanja lužičkosrpske štampe i škola, što je rezultovalo kulturnim usponom Lužičkih Srba.[36] Od 1924. godine do početka 21. vijeka kao rezultat razvoja ležišta uglja u Lužici, djelimično ili u potpunosti je srušeno više do stotinu sela.[37]

Stanovništvo uredi

Lužički Srbi su najmalobrojniji slovenski narod.[38] Za vrijeme Njemačke Demokratske Republike nije sproveden statistički popis Lužičana, a u dokumentima se stalno ponavlja isti broj — 100.000 ljudi. U posljednjim godinama NjDR Institut za lužičkosrpsku etnologiju je sproveo popis putem posebnog sistema anketiranja, međutim rezultat popisa nije u cjelosti objavljen.[39] U savremenoj Njemačkoj popis stanovništvo manjinskih naroda zvanično nije sproveden. Brojnost Lužičkih Srba prema različitim statističkim podacima u periodu od 1980. do 2010. godine kreće se od 50.000 do 500.000. U politici je istaknuta brojka od 60.000 ljudi.[40] Prema podacima, navedenim poslije 1989. godine, Lužičana je bilo 67.000, uključujući i 59.000 koji govore maternjim jezikom.[2] Prema sadašnjih podacima broj Lužičkih Srba se kreće od 50.000 do 67.000. Ova razliku u brojkama pokazuje razliku između etničkih Lužičkih Srba i Lužičkih Srba koji govore maternjih jezikom.[41] Većina na lužičkosrpskom jezičnom području su Nemci: samo oko 1% stanovnika Lužice su govornici lužičkosrpskog jezika (Elle, 2003).[42] U Budišinu, središtu kulturnog života Lužičkih Srba, njihov udio je od 5% do 10% stanovništva.[43] Prema procjenama Arnošta Muke na početku 1880-ih udio Donjolužičkih Srba u ukupnom broju Lužički Srba je bio 42,9%, dok su Gornjolužički Srbi činili 57,1%. Prema Arnoštu Černiku (1959), udio Donjolužičkih Srba sredinom 1950-ih je bio 28,4%.[44]

Popisi stanovništva[45][b]
God.Pop.± %
1849.141.649—    
1861.136.160−3,9%
1880.131.500−3,4%
God.Pop.± %
1900.116.811−11,2%
1910.104.114−10,9%
1925.71.203−31,6%

Na teritoriji savremene Poljske, u Žaganjecu Lužičani su germanizovani tokom 16. vijeka, u Žariju sredinom 17. vijeka, a u okolini Gubina i Lupskog tokom 18. vijeka. Na području Krasnog početkom 18. vijeka Lužički Srbi su činili 85,3% stanovništva, ali se na prelazu 18. i 19. vijeka tamo donjolužičkosrpski nije govorio. Donjolužički se najduže održao na desnoj obali rijeke Lužička Nisa u selu Lenknjica: 1932. godine u selu su živjele dvije porodice koje su govorila lužičkosrpski (1884. u selu je živjelo 380 Lužičana i 3 Nijemca).[44]

Pisac Adolf Černi je osamdesetih godina 19. veka, uvrstio među njih i "ostatak starih Slovena u Italiji tzv. „Rezjane”. Od ukupne sume svi tih Srba — 177.000, a bilo ih je rasuto izvan Lužice oko 15.000, na one u Italiji otpadalo je još 3.000 duša.[47]

Jezik uredi

 
Lužičkosrpska jezička oblast od 8. do 21. vijeka

Svi Lužički Srbi su bilingvalisti,[v] njemački je glavni jezik, dok je upotreba gornjolužičkosrpskog i donjolužičkosrpskog jezika ograničena.[49]

Donjolužički Srbi od kraja 19. veka prešli su na dvojezičnost. Gornjolužički Srbi protestanti su prešli na dvojezičnost otprilike za jednu generaciju kasnije.[50] Godina 1920-ih na čitavoj teritoriji Lužičkih Srba protestanata se događao proces asimilacije. Razlozi su bili različiti, uključujući zabrane lužičkosrpskog jezika u školama i crkvama,[51] odsutstvo jedinstvene lužičkosrpske teritorije (za razliku od katolika),[52] integracija u nemačku crkvu,[53] razvoj saobraćaja i industrije, posebno mrkog uglja, priliv nemačkih preseljenika nakon Drugog svetskog rata.[51] Najmanje do 1950-ih i 1960-ih godina lužičkosrpski jezik se čuvao kao živi jezik u svakodnevnom životu.[54] Posle 1945. godine većina Lužičkih Srba protestanata za jednu ili dve generacije prešla je u nemačku jednojezičnost.[55]

Lužičkosrpski jezici, gornjolužičkosrpski i donjolužičkosrpski, spadaju u zapadnoslovenske jezike. Gornjolužičkosrpski se govori u Gornjoj Lužici i u aktivnoj upotrebi se čuva prije svega u katoličkoj oblasti Gornje Lužice. Donjolužičkosrpski je rasprostranjen u okolini grada Kočebuza u Donjoj Lužici. On je uglavnom maternji jezik osobama starijim od 70. godina. Oba jezika su podjeljena na dijalekte. Između gornjolužičkih i donjolužičkih dijalekata postoje prelazni dijalekti.[56] Smatra se da je gornjolužički jezik blizak češkom jeziku, dok je donjolužički blizak poljskom jeziku.[57] Vokabular lužičkosrpskih jezika je pod uticajem njemačkog jezika, kao i češkog i poljskog (posebno poslije Drugog svjetskog rata).[58] U gramatičke osobine lužičkosrpski jezika spadaju: dvojina, nekoliko oblika u prošlom vremenu, predikat na kraju jednostavne rečenice.[59]

Prema podacima Lužičkosrpskog instituta (2009), gornjolužičkosrpski jezik govori oko 23.000 ljudi,[60] dok donjolužičkosrpski govori od 6.400 do 7.000 ljudi.[61]

Obrazovanje uredi

Glavni članak: Lužičkosrpske škole
 
Donjolužička gimnazija u Kočebuzu

Prve škole u selima Gornje Lužice pojavile su se u 15. i 16. vijeku. Bile su to privatne škole, od kojih su se vremenom razvile crkvene škole. Ove škole su se pojavile, npr. u Krusćicama 1482. godine, u Kitlicama 1489. godine, u Radivoru 1550. godine.[62] Jedine knjige u školama su bile katekizmi i Biblija.[63] Kasnije je lužičkosrpski jezik u više navrata zabranjivan.[62] U Nacističkoj Njemačkoj lužičkosrpske knjige su potpuno uništene.[64] Za vrijeme Njemačke Demokratske Republike u Lužici su postojala dva tipa škola: škola tip „A” nastava je bila samo na lužičkosrpskom jeziku, dok je u školama tipa „B” nastava bila i na njemačkom i na lužičkosrpskom.[65]

U Donjoj Lužici je 2016. godine postojalo 9 obdaništa, a u Saksoniji 24 predškolske ustanove u kojima su se djeca obrazovala na lužičkosrpskom jeziku. Od 2013. godine u Drezdenu postoje lužičkosrpske grupe u predškolske ustanovama.[66] U obrazovnim ustanovama u „Lužičkosrpskoj oblasti” za malu djecu (u pokrajini Brandenburg i u školama) sprovodi se jezički program „Witaj” (srp. „Dobrodošli”). U Saksonskim školama dvojezičko obrazovanje zasniva se na konceptu „2plus” (njemački, lužičkosrpski plus dodatni jezik).[67] Tokom 2010/11. školske godine 290 učenika lužičkosrpskih škola i Lužičkosrpske gimnazije je kao strani jezik učilo ruski, a 154 učenika češki jezik.[68] U Saksoniji je 2009. godine bilo 6 lužičkosrpskih i 3 dvojezičke osnovene škole, 4 lužičkosrpskih i jedna dvojezička srednja škola i Lužičkosrpska škola u Budišinu. U Brandenburgu je bila 5 osnovnih kola po programu „Witaj” i Donjolužička gimnazija u Kočebuzu.[69] U visokoškolskom sistemu Njemačke lužičkosrpski jezika se izučava samo na Institutu za sorabistiku na Univerzitetu u Lajpcigu.[66]

Religija uredi

 
Krostvic: centar katoličke oblasti — „jezgra” Lužičkih Srba

Većina Lužičkih Srba su luterani još od protestantske reformacije.[19] Za vrijeme istraživanja Arnošta Muke katolici su činili samo 10% Lužičana. U Budišinu su u drugoj polovini 19. veka evangelisti bili okupljeni oko crkve Sv. Mihaila, a katolici oko hrama Sv. Marije.[70] Krajem 1980-ih početkom 1990-ih Gornjolužičkih Srbi katolici su činili dvije trećine Lužičkih Srba.[44]

Lužičkih Srbi evangelisti žive i u Gornjoj i Donjoj Lužici, sa izuzetkom katoličkog područja. Oni su pripadnici nekoliko crkava: Luteranske crkve Berlina-Brandenburga-Šlezijske Gornje Lužice i Evangelističko-luteranske pokrajinske crkve Saksonije, a takođe i Nezavisne evangelističke luteranske crkve u Kletnu i Vukančici i Moravske crkve. Pored toga, u Gornjoj Lužici od 1994. godine djeluje „Lužičkosrpsko evangelističko društvo”; 1946. godine održan Lužičkosrpski kongres Evangelističke crkve. Evangelističke parohije, u kojima su Lužičke Srbi većina, više ne postoje. U Budišinu služba na lužičkosrpskom jeziku održava se jednom mjesečno u crkvi Svetog Mihaila.[71]

Katolici uredi

Glavni članak: Lužičkosrpska katolička oblast

Lužički Srbi katolici broje oko 12.000 ljudi koje žive na trouglu između gradova Budišin, Kamjenc i Vojerece, koji obuhvata 85 naselja. Pored puteva na tom području rasuto je oko hiljadu zavjetnih spomenika, krstova i kapela. Ovdje se na lužičkosrpskom jeziku govori u mnogim porodicama, školama, vrtićima i crkvama. Drugi vatikanski sabor (1962—1965) potvrdio je status lužičkosrpskog jezika kao jezika bogosluženja. Službe na lužičkosrpskom jeziku održavaju se u crkvama u selima Krusćice, Votvor, Radvor, Njebjelčice, Zdžer, Rožant, Kulo, Bakon, takođe i u Vorklecu i Pančice-Kukou. U Budišinu služba na lužičkosrpskom jeziku se održava nedjeljenom u crkvi Majke Božije. Starije žene ovdje još uvijek nose stroge kostime. Tokom vjerskih praznika, vjenčanja i ostalih proslava, mlade žene i djevojske nose svečane kostime. Državni praznik u lužičkosrpskim okruzima Saksonije je Svetkovina Presvetog Tijela i Krvi Hristove. Praznici Duhovi, Pohođenje Blažene Djevice Marije i Rođenje Presvete Bogorodice. Katolici takođe proslavljaju i Ptičiju svadbu (25. januar), Valpurgijsku noć (30. april), Dan Svetog Martina (11. novembar), Dan Svetog Varvare (4. decembar) i Dan Svetog Nikole (6. decembar).[72] U prošlosti katolički okruzi Gornje Lužice su bili pod velikim uticajem manastira, uključujući manastir Marijina Zvjezda; vjernicima je bilo zabranjeno da stupaju u brak sa nekatolicima.[73]

Kultura uredi

Književnost uredi

Glavni članak: Lužičkosrpska književnost
 
„Budišinska zakletva” iz 1530. jedan je od starijih pisanih spomenika na lužičkosrpskom jeziku

Najstarijim pisanim spomenikom lužičkosrpske pismenosti smatra se tekst latinskog psalma Magdeburškog rukopisa („Magdeburgske glosy”) sa paralelnim prevodom na njemački i starolužički jezik, a napisan je vjerovatno tokom 12. vijeka. Lužičkosrpska književnost sa svojim razvojem započinje u vrijeme protestantske reformacije, tokom 16. vijeka. Najstarijim dokumentom napisanim u cjelosti na gornjolužičkosrpskom jeziku smatra se „Budišinska zakletva” (glsrp. Budyska přisaha) nastao 1532. godine. Prve knjige pisane na donjolužičkom jeziku sa vjerskom tematikom štampane su od strane protestantskih misionara — 1548. godine Miklavš Jakubica prevodi Novi zavjet, a Albin Moler 1574. prevodi „Mali katehizis”. Prva štampana knjiga na gornjolužičkom jeziku bio je prevod Luterovog „Malog katehizisa”, u prevodu Vjaclava Variha iz 1595. godine. Značajnu ulogu u razvoju lužičke pismenosti dala je sveštenička porodica Frencel iz koje su u periodu od šezdesetih godina 17. vijeka pa do sredine 18. vijeka potekli neki od najznačajnijih predstavnika lužičke naučne i literarne misli. Među njima su se svojim radom istakli sveštenik i pisac Mihalj Frencel (1628—1706) koji je 1706. preveo Novi zavjet na gornjolužički jezik, enciklopedist Abraham Frencel (1656—1740), pjesnik Mihalj Frencel Mlađi (1667—1752) i hroničar Salomon Frencel (1701—1768).[74]

Tokom 19. vijeka dolazi do intenzivnijeg razvoja pjesničke misli, a najznačajniji lužički pjesnici tog vremena bili su Handrij Cejler koga su u to vrijeme nazivali „Lužičkim Puškinom”,[75] zatim Jakub Bart Ćišinski, Jan Vjela, Mihalj Hornik, dok se prvom lužičkom pjesnikinjom smatra Herta Vićazec. Književna proza aktivnije počinje da se razvija nešto kasnije, počev od četrdesetih godina 19. vijeka, a među značajnije prozaiste tog vijeka ubrajaju se Jan Vjela, Mihalj Hornik, Jan Bohuver Mučink, Julijus Vjelan i drugi. Krajem 19. i početkom 20. vijeka svojom djelatnošću se ističu pjesnici Miklavš Andricki, Jozef Novak, Jan Ciž, te prozaista Mihalj Navka. U međuratnom periodu ističe se publicista Jan Skala, pisci Jakub Lorenc-Zaleski, Merćin Novak-Njehomski, pjesnici Mihalj Navka, Jurij Hežka i Mina Vitkojc. Većina pisaca poticala je uglavnom iz imućnijih svešteničkih porodica, manjim dijelo su bili pripadnici inteligencije (naučnici, nastavnici, ljekari).[76] Časopisi, kalendari i vjerske knjige su sve do 1937. godine štampane na gotici.[77] Dolaskom nacista na vlast u Njemačkoj započeli su masovni progoni i represije nad lužičkosrpskom inteligencijom, Domovina je 18. marta 1937. godine faktično ugašena (zajedno sa svojim štamparskim organima), zatvorena je Matica lužičkosrpska, kao i izdavači i štamparske kuće, biblioteke i arhivi. Zatim je dekretom iz biblioteka povučena sva lužičkosrpska literatura. Na kraju je i potpuno zabranjena javna upotreba lužičkosrpskog jezika. Njemačka štampa je imala nepisano pravilo po kome se izbjegavalo bilo kakvo pominjanje Lužičkih Srba, a čak je i zabranjena upotreba termina „Lužički Srbi” (Sorben, Wenden). Atmosfera hapšenja i prijetnji izazvala je preranu smrt Jana Skala i Jakuba Lorenc-Zaleskog, a u to vrijeme je i poginuo Jurij Hežka.[78] Među najznačajnijim književnicima iz druge polovine 20. vijeka ističu se Jurij Brezan, Jurij Mlink i Jurij Koh.[79]

Folklor uredi

Glavni članak: Lužičkosrpski ep

Zbornik L. Haupta i A. Smolera iz sredina 19. vijeka „Narodne pjesme Gornjih i Donjih Srba” podijelio je lužičkosrpske pjesma na vrste: žetvene, uspavanke, stradalničke, svadbene, plesne, kolske, šaljive i druge. Početkom 20. vijeka u bibliotekama je sačuvano oko 1.500 narodnih pjesama i oko 800 različitih pjesama. Jedna od najstarijih narodnih epskih pjesama Lužičana je pjesma koja govori o vojničkim pobjedama Srba nad Nijemcima tokom 10. vijeka — „Srpska pobjeda” (glsrp. Serbow dobyća).[80] U istom periodu je vjerovatno nastala i druga popularna epska pjesma „Naši mladići idu u rat” (glsrp. Naše gólcy z wójny jědu; dlsrp. Naši hólcy z wójny jědu).[81] Kraj Prvog svjetskog rata doveo je do „nacionalnog preporoda Lužičana” i među omladinom u tom periodu jako popularne postaju takozvane „sokolske pjesme” sa jako izraženim nacionalnim i patriotskim motivima. Jan Vjela je 1902. izdao zbornik „Poslovice i izreke Gornjolužički Srba” u kom se nalazilo oko deset hiljada poslovica i izreka. U nekim poslovicama izruguje se bogatstvo, u drugima se hvali svakodnevni život, štedljivost, skromnost. Neke izreke su posvećene Lužičkim Srbima, koji su izdali svoj narod. Legende govore o borbama za slobodu u periodu 9—11. vijeka, o herojskim podvizima i stradanjima legendarnih vojskovođa, o istoriji lužičkih naselja itd.[82]

Pozorišna i filmska umjetnost uredi

 
Njemačko-lužičkosrpsko pozorište

Istorija lužičkosrpskog pozorišta, koje je nastalo pod uticajem češkog nacionalnog pozorišta, počinje 1862. godine kada je u Budišinu izvedena prva predstava na lužičkosrpskom jeziku. Značajan doprinos lužičkosrpskoj dramaturgiji dao je pisac Jurij Vinar, dok su pozorište komade pisali pjesnici Jakub Bart-Čišinski i Arnošt Muka. U Budišinu 1948. godine osnovano je prvo lužičkosrpsko narodno pozorište (sada Njemačko-lužičkosrpsko pozorište).[83]

U filmu Lužički Srbi su prvi put prikazani u nijemom filmu „Čudna ptica”, snimljen 1911. godine. U međuratnom periodu snimljeno je oko deset filmova, u kojima su Lužički Srbi uglavnom predstavljani kao „seoski” i ugrožen narod. Prvi lužičkosrpski filmski istoričar bio je Herbert Cerna. Godine 1953. godine izdao je svoj prvi igrani film na lužičkosrpskom sa nazivom „52 nedjelje — jedna godina”.[84] Pojava lužičkosrpske kinematografije počela je 1971. godine, kada je osnovan „Radnički krug lužičkosrpskih kinematografa” za obuku budućih lužičkosrpski kinematografa. Godine 1972. u toj filmskoj školi snimljen je prva lužičkosrpska slika „Struga — portret jednog pejzaža” (nazvana po rijeci Strugi u Lužici). Pri filmskim studiju DEFA 1980. godine (u stvari u okviru Drezdenskog filmskog studija „Trik-film”) bilo je osnovano proizvodno i kreativno udruženje „Srpska filmska skupina”. Osamdesetih godina 20. vijeka snimljen je dokumentarni film, posvećen nacionalnoj kulturi, uključujući film „Grad” o lužičkosrpskoj istoriji Budišina. Godina 1984. objavljen je prvi igrani film lužičkosrpske kinematografije „Rublak — Legenda o ispitanoj zemlji” na njemačkom jeziku (filmovi „Skupine” su uglavnom snimljeni na lužičkosrpskom).[85] Od 1991. godine studio nosi naziv „Sorabia-Film-Studio”.[86]

Muzika i primjenjena umjetnost uredi

Godine 1952. osnovan je Lužičkosrpski narodni ansambl, kombinujući hor, orkestar i baletsku grupu.[87] Među tradicionalnim igrama popularnim među Lužičkim Srbima su „Čekaj malo” i „Idi dalje”. Lužičke pjesme i igre izvode se u muzičkoj pratnji. Ispred većine rasprostranjenih muzičkih instrumenata bile bi velika i mala srpska violina, gajde i tarakava. Među savremenim instrumentima nalaze se klavir, gitara, harmonika, klarinet, truba i usna harmonika. Mala violina, ili „svadbena violina” u 20. vijeku bila je rasprostranjena u okruzima Šlajfe i Bad-Muskau. Oni su žičani instrumenti sa tri žice trougaonog oblika, nalik na violinu, a nije poznata u drugim narodima.[88]

Primjenjena umjetnost do kraja Prvog svjetskog rata u lužičkosrpskoj nacionalnoj kulturi nije zauzimala istaknuto mjesto. Samostalni umjetnici nisu ostavili skoro nikakav trag. Godine 1923. formirano je Udruženje lužičkih umjetnika, čije su slike prikazivane na izložbama u Krostovici i drugim mjestima. Krug lužičkih umjetnika je nastao 1948. godine, na čelu sa Merćinom Novak-Njehornjskim. Krug je organizovao putujuće izložbe, upoznavajući ljude sa slikama lužičkosrpskih umjetnika.[89]

Nošnja uredi

 
Ženska lužičkosrpska narodna nošnja, Šprevald, Donja Lužica

Lužičkosrpska narodna nošnja ima sličnosti sa nošnjama ostalih zapadnoslovenskih naroda, naročito sa nošnjom Poljaka (žene nose kecelju, obilje ukrasa na svečanim nošnjama — vez, čipka, trake). Karakteristična nošnja je sačuvana uglavnom kod žena. Lužički etnograf Pavol Nedo je razlikovao četiri seta lužičke ženske nošnje: šprevaldski, šlejfenski, gojersverdski i baucen-kamencki. Posljednji set se nalazi u oblasti Baucena, Kamenca i Vitihenaua. Praznička nošnja baucen-komenckog seta uključuje bijelu košulju sa kratkim rukavima i okruglim okovratnikom, gornju crnu i donju vunenu suknju. Gornja suknja se šije u korset, koji se pertla ili zateže. Oglavlje baucen-kamenskog kompleksa sastoji se od ženske kape crne boje, sa koje se spuštaju do koljena dvije trake crne boje. Oglavlje, uobičajeno u Šprevaldu, odlikuje se prisustvom širokih krila. Žalobne haljine crne boje imaju bijele detalje na glavi.[90]

Muške nošnje iz perioda od 18. do 19. vijeka (nisu sačuvane) bile su slične njemačkim nošnjama iz Brandenburga i Saksonije. Sastojale su se od lanene košulje dugih rukava, uvučene u lanene pantalone sa dugmadima iz koljena. Preko košulje se nosila platnena jakna, često plave boje. Takvo odjelo može se vidjeti na izvođačima Lužičkosrpskog ansambla pjesama i plesa. Kućna obuća bile su drvene cipele, a ulična čizme sa visokim vrhovima.[91]

Praznici uredi

 
Križerjo ili Jutrovne jahanje u Budišinu 2014. godine

Lužičkosrpski praznici izloženi su znatnom njemačkom uticaju. Lužički Srbi, kao i drugi narodi u Evropi, proslavljaju hrišćanske praznike. Na Uskrs boje kuvana jaja, koja se daju djeci. Tamnija su i manje raznovrsna od obojenih jaja Slovaka, Ukrajinaca i Južnih Slovena.[92] Na Petrovdan 22. februara pali se slamnati lik zime.[93] Od 1541. godine se održava Križerjo ili Jutrovne jahanje, kada muškarci u frakovima na konjima šire vijest o vaskrsenju Isusa Hristosa. Na čelu povorke su konjanici sa zastavama, statuama i raspećima.[94] Obilježava se i Jovanjdan, 24. juna, kada se preskače vatra. Za razliku od drugih evropskih naroda, običaji Lužičkih Srba nisu povezani sa vodom.[95] Praznik žetve, poznat širom Njemačke, proslavlja se od avgusta do septembra. U Gornjoj Lužici se praznuje sa bogatim seljacima na čelu. Siromašni seljaci i radnici pozdravljaju domaćina i poklanjaju mu vijenac u znak zahvalnosti za hljeb i posao. U Blotu se obilježava sa predznakom pijetla. Prema legendi Lužičkih Srba, poslije spremanja pijetla za žrtvu, koji posjeduje moć zaštite usjeva, mora biti ubijen inače će izazvati štetu.[96] U jesen se proslavljaju Aranđelovdan 29. septembra, praznik Svih Svetih 1. novembra i dječiji praznik Martindan 11. novembra.[97] Od 1875. godine proslavlja se praznik lužičke omladine Shadzovanka.[98]

Novine, radio i televizija uredi

Na gornjolužičkosrpskom jeziku izlaze dnevne novine „Serbske Nowiny” (pod tim imenom od 1854),[99] kao i vjerske publikacije: katolički „Katolski Posoł” i protestantski „Pomhaj Bóh”. Na donjolužičkosrpskom jeziku nedjeljno izlaze novine „Nowy Casnik”. Na oba jezika izlaze časopisi: naučni „Lětopis” (izlazi dva puta godišnje), kulturni „Rozhlad” (od 1950),[100] dječiji „Płomjo” i pedagoški „Serbska šula”. Jednom mjesečno po pola sata se prikazuju televizijske emisije: „Wuhladko” na gornjolužičkom i „Łužyca” na donjolužičkom jeziku. Na oba jezika se emituje program radija „Lužičkosrpski radio”.[101]

Naselja i građevine uredi

Glavni članak: Spisak lužičkosrpskih sela (1956)
 
Selo u Blotu, djelo Maksa Karla Krigera, oko 1870. godine

Trenutno Lužički Srbi čine većinu u 70 katoličkih sela Gornje Lužice (sjeverozapadno od Budišina). U protestantskim okruzima Gornje Lužice i u svim okruzima Donje Lužice većinska lužičkosrpska sela više ne postoje.[102] Mješanih međunacionalnih brakova među Lužičkim Srbima do 20. vijeka nije bilo, jer su živjeli zatvoreno i odvojene od Nijemaca.[103] Prema lužičkosrpskom pjesniku Jakubu Bart-Ćišinskom (1904), njemačko-lužičkosrpski brakovi su bili rijetki. U prvoj polovini 20. vijeka broj miješanih brakova je značajno povećan zbog industrijalizacije Lužice, a posebno nakon dolaska u lužička sela velikog broja njemačkih doseljenika poslije Drugog svjetskog rata. Prema Mihailu Semirjagi (1955) naročito mnogo mješanih brakova je bilo u Blotu (50% ili više sredinom 20. vijeka naprema 5% 1900. godine), u blizini industrijskih centara — Kočebuz, Vitošo, Lubnjo, u opštinama Gornje Lužice. Katolički bračni par je obično dolazio iz istog sela, dok su protestantski mladenci često bili iz različitih sela.[104]

Najstariji tip naselja je kružni. Raspored naselja je nagomilan, u Donjoj Lužici je hutorski, dok je u njemačkim okruzima ulični. Istočno od linije Kamjenc—Biskopici ulični raspored naselja je rjeđi. U Blotu raspored naselja je karakterističnog hutorskog oblika: zbog niskog terena i čestih poplava razbacana sela se nalaze na uzvišenjima, imanja se nalaze duž kanala. Komunikacija između sela na ostrvima u ljetnom periodu se obavlja čamcima. Dvorišta su sa otvorenim zgradama (u Donjoj Lužici) ili sa zatvorenim (u Gornjoj Lužici). Najstariji tip objekta su prizemne zgrade sa stambenim i ekonomskim prostorijama pod jednim krovom. Ova vrsta lužičkosrpskih građevina u prvoj polovini 20. vijeka se nalazila u Blotu i Vojerecu. Fahverk objekti, povezani sa njemačkom tradicijom, u većoj mjeri je zastupljen u Gornjoj Lužici. Vremenom, drvene zgrade su zamjenjene zgradama od cigle.[105]

Nacionalni simboli uredi

 
Zastava Lužičkih Srba

Zastava Lužičkih Srba je tkanina plavo-crveno-bijele boje horizontalno postavljena. Kao nacionalni simbol je prvi put istaknuta 1842. godine. Zastava je 1848. godine priznata u lužičkom okruženju. Član 25. ustava pokrajine Brandenburg sadrži odredbu o lužičkosrpskoj zastavi.[106] Član 2. ustava pokrajine Saksonije sadrži odredbu o upotrebi grba i tradicionalnih boja Lužičkih Srba. Zakon o pravima Lužičkih Srba u Brandenburgu i Saksoniji sadrži odredbe o upotrebi lužičkosrpskih nacionalnih simbola (grba i nacionalnih boja).[107]

Nacionalna himna Lužičkih Srba od 20. vijeka je pjesma „Lijepa Lužica”.[108] Prije su kao himne služile pjesme „Srpstvo nikada neće umrijeti” (napisao Handrij Zejler 1840)[109] i „Naše srpstvo se diše iz praha” (napisao Mihal Domaška, izvedena prije 1945).[110]

Pravni položaj uredi

Glavni članak: Lužičkosrpska oblast
 
 
Mapa Lužičkosrpske oblasti
gornjolužičkosrpski (lijevo) — donjolužičkosrpski (desno)

Pravni položaj Lužičkih Srba u Njemačkoj (u pokrajinama Saksonija i Brandenburg) regulisan je na osnovu 35. člana protokola br. 14 Sporazuma o ujedinjenju Njemačke Demokratske Republike i Savezne Republike Njemačke iz 1990. godine. Član 25. ustava pokrajine Brandenburg iz 1992. godine garantuje pravo lužičkosrpskog naroda na očuvanje, podršku i zaštitu kulturnog identiteta i mjesta stanovanja. Pokrajina, opštine i zajednice opština olakšavaju ostvarenje prava. Član utvrđuje kulturnu autonomiju Lužičkih Srba, pravo na upotrebu lužičkosrpskog jezika, nadovezujući se na poseban zakon o učešću predstavnika Lužičkih Srba u zakonodavnim djelatnostima. Član 5. i 6. ustava Saksonije garantuju prava nacionalnih i etničkih manjina Njemačke na očuvanje identiteta i zaštitu jezika, kulture, tradicije i religije.[111]

U Brandenburgu 1994. godine, a u Saksoniji 1999. doneseni su slični zakoni o pravima Lužičkih Srba. U oba zakona se govori o autohtonosti Lužičana. Dajući definiciju pripadnosti lužičkosrpskom narodu (lužičkosrpskom narodu pripadaju oni koji se smatraju Lužičkim Srbima), obezbjeđen je pravni status teritorije na kojoj žive Lužički Srbi, koju je definisao savjet za Lužičke Srbe pri skupštini (i komisija za Lužičke Srbe u Brandenburgu). Zakoni sadrže odredbe o obrazovanju na lužičkosrpskom jeziku, dvojezičnim natpisima na teritoriji koju tradicionalno naseljavaju Lužički Srbi, prikazujući kulturu i interesovanja Lužičkih Srba u sredstvima masovnog informisanja.[112]

Međuslovenske veze uredi

Postoje jake istorijske veze Lužičkih Srba sa Poljskom i Češkom. Poljska, postavljajući sebe kao „staratelja” Lužičkih Srba, kritikuje Vladu Njemačke zbog nedovoljnih napora za očuvanje lužičkosrpskog jezika. Na Univerzitetu u Varšavi 1936. godine je osnovano Udruženje prijatelja lužičkosrpskog naroda. Od 1945. do 1949. godine je djelovala omladinska organizacija „Prołuż” (sa sjedištem u Poznanju).[113] Od 2004. godine postoji poljsko-lužičkosrpsko društvo „Pro Lusatia”,[114] koja organizuje međunarodne naučne konferencije, Dane lužičke kulture, kreativne večeri uz učešće lužičke inteligencije, događaje u znak sjećanja na ličnosti lužičkosrpskog nacionalnog preporoda, organizuje posjete lužičkih političara i aktivista Poljskoj (i poljskih Lužici), a bavi se i književnim izdavaštvom. Drugo mjesto na skali saradnja sa Lužičkih Srbima zauzima Češka, u kojoj aktivno djeluje Društvo prijatelja Lužice (osnovano 1907), koje izdaje naučno-popularni magazin „Česko-lužicki vjestnjik”.[115]

U Srbiji postoji naučno-obrazovni projekat „Rastko Lužica”, koji okuplja naučnike i istraživače iz Srbije. Lužički Srbi ispoljavaju simpatije prema balkanskim Srbima.[116] U Rusiji od 1996. godine djeluje „Društvo prijateljstva Rusa sa Lužičanima”, koje predstavlja Sergej Prjamčuk.[117]

Napomene uredi

  1. ^ Zajedno sa Sintima i Romima, Frizima i Dancima.[6]
  2. ^ Broj Lužičkih Srba prema studijama i procjenama: 1840—1841. godine 164.000 ljudi lužičkosrpskog porijekla (Jan Arnošt Smoler), 1880—1886. godine 166.000 Lužičkih Srba (Arnošt Muka), 1904—1905. godine 146.000 Lužičkih Srba (Arnošt Černik), 1936—1938. godine 111.000 (Novina, 1938), 1955—1956. godine 81.000 (Černik, 1958).[44] Postoje i drugi podaci za 1900. godinu iz čeških izvora.[46]
  3. ^ Dvojezičnost kod Lužičkih Srba je ustanovljeno krajem 19. vijeka.[48]

Reference uredi

  1. ^ Šaur 2010, str. 14–67.
  2. ^ a b Slavяnskiй alьmanah 2004, str. 314.
  3. ^ Ageeva 1990, str. 32.
  4. ^ Minderheitensekretariat der vier autochthonen nationalen Minderheiten und Volksgruppen. „Mjeńšinowy sekretariat: Łužiscy Serbja”. www.minderheitensekretariat.de. Arhivirano iz originala 19. 09. 2016. g. Pristupljeno 22. 6. 2017. 
  5. ^ Arutюnov, S. A. (1994). Яzыk, kulьtura, эtnos. Nauka. |pages=161}}
  6. ^ Minderheitensekretariat der vier autochthonen nationalen Minderheiten und Volksgruppen. „Mjeńšinowy sekretariat: Přehlad a sebjezrozumjenje”. www.minderheitensekretariat.de. Arhivirano iz originala 19. 09. 2016. g. Pristupljeno 4. 1. 2017. 
  7. ^ „Domovina. Soюz lužickih serbov”. // domowina.sorben.com. Arhivirano iz originala 23. 10. 2012. g. Pristupljeno 6. 1. 2017. 
  8. ^ Marvo Orbini: „Kraljevstvo Slovena”, integralni tekst, Beograd 2016.
  9. ^ a b Gugnin 1997, str. 157.
  10. ^ Niderle 1956, str. 111, 112.
  11. ^ Šuster-Ševc 1995, str. 5.
  12. ^ Schuster-Šewc 1983, str. 138.
  13. ^ Lewaszkiewicz 2014, str. 39.
  14. ^ Institut эtnografii 1946, str. 61.
  15. ^ Annalista Saxo 1844, str. 609.
  16. ^ „Saksonskiй annalist. Godы 745—1039”. Vostočnaя literatura. Arhivirano iz originala 10. 12. 2016. g. Pristupljeno 5. 1. 2017. 
  17. ^ Niderle 2001.
  18. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 1.
  19. ^ a b v Tolstova 1964, str. 281.
  20. ^ Bradbury, Jim (2004). The Routledge Companion to Medieval Warfare. Routledge. str. 118. ISBN 978-1-134-59847-2. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  21. ^ Leif Inge Ree Petersen (2013). Siege Warfare and Military Organization in the Successor States (400-800 AD): Byzantium, the West and Islam. BRILL. str. 749—750. ISBN 978-90-04-25446-6. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  22. ^ Vickers, Robert H. (1894). History of Bohemia. Chicago: C. H. Sergel Company. str. 48. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  23. ^ Labuda, Gerard (2002). Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej. PTPN. ISBN 978-83-7063-337-0. „806: „Et inde post non multos dies [imperator] Aquasgrani veniens Karlum filium suum in terram Sclavorum, qui dicuntur Sorabi, qui sedent super Albim fluvium, cum exercitu misit; in qua expeditione Miliduoch Sclavo- rum dux interf ectus” 
  24. ^ Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 1880. str. 224. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  25. ^ Janet Laughland Nelson (1991). The Annals of St-Bertin. Manchester University Press. str. 48. ISBN 978-0-7190-3425-1. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  26. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 2.
  27. ^ Vlasto 1970, str. 90.
  28. ^ Zlыdnev 1977, str. 206.
  29. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 2—3.
  30. ^ Kijo 2009, str. 18.
  31. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 4—5.
  32. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 4—6, 9, 11, 16, 20, 23.
  33. ^ Tolstova 1964, str. 283.
  34. ^ Ševčenko 2007, str. 3, 23.
  35. ^ Lapteva 1996, str. 116.
  36. ^ Lapteva & Kunce 2015, str. 27.
  37. ^ „Benedikt Dюrlih: «Kulьturnaя identičnostь lužickih serbov pod ugrozoй»”. // stoletie.ru. Pristupljeno 5. 1. 2017. 
  38. ^ Ovčinnikova 2003, str. 463.
  39. ^ Gugnin 1997, str. 158, 159.
  40. ^ Šaur 2010, str. 14.
  41. ^ Gugnin 1997, str. 159.
  42. ^ Howson, Phil (2017). Upper Sorbian. Toronto: Journal of the International Phonetic Association. str. 1. 
  43. ^ „Sorben”. // bautzen.de. Pristupljeno 6. 1. 2017. 
  44. ^ a b v g Lewaszkiewicz 2014, str. 41.
  45. ^ Tolstova 1964, str. 279.
  46. ^ Víšek, Zdeněk. „Lužičtí Srbové a česko-lužickosrbské vztahy”. listy.cz. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 6. 1. 2017. 
  47. ^ „Zastava”, Novi Sad 18??
  48. ^ Gugnin 2001, str. 81.
  49. ^ Šušarina 2011, str. 99.
  50. ^ Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 28. 
  51. ^ a b Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 15. 
  52. ^ Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 22. 
  53. ^ Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 23. 
  54. ^ Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 21. 
  55. ^ Walde, Martin (2006). „Katholisches versus evangelisches Milieu bei den Sorben”. Lětopis. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina (53): 20, 23. 
  56. ^ Enč, Nedolužko & Skorvid, str. 1.
  57. ^ Duličenko 2014, str. 606.
  58. ^ Enč, Nedolužko & Skorvid, str. 11.
  59. ^ Enč, Nedolužko & Skorvid, str. 23, 27.
  60. ^ Budarjowa, str. 2.
  61. ^ Bogomolova 2011, str. 10.
  62. ^ a b Budarjowa 2010, str. 172.
  63. ^ Semirяga 1955, str. 181.
  64. ^ Semirяga 1955, str. 187.
  65. ^ Semirяga 1955, str. 188.
  66. ^ a b Mercator European Research Centre 2016, str. 16.
  67. ^ Mercator European Research Centre 2016, str. 17.
  68. ^ Budarjowa 2010, str. 137.
  69. ^ Budarjowa 2009, str. 9—14.
  70. ^ „Zastava”, Novi Sad 1888.
  71. ^ Ladusch 2009, str. 58—60.
  72. ^ Ladusch 2009, str. 54—58.
  73. ^ Semirяga 1955, str. 15.
  74. ^ Gugnin 1997, str. 20, 23, 52.
  75. ^ Gugnin 1997, str. 92.
  76. ^ Literaturnaя эnciklopediя (6 izd.). M.: Sovetskaя эnciklopediя. 1932. str. 611—612. 
  77. ^ Roland, Marti (2015). Nižnelužickiй яzыk meždu nemeckim i verhnelužickim (PDF). str. 116. Pristupljeno 9. 11. 2017. 
  78. ^ Gugnin 1997, str. 153—155, 157.
  79. ^ Gugnin 1997, str. 162, 167, 185.
  80. ^ Motornый, V. A.; et al. (1987). Serbolužickaя literatura: istoriя, sovremennostь, vzaimosvяzi. Lьvov: Viщa škola. str. 15. 
  81. ^ „W kręgu historii literatury serbołużyckiej” (PDF). Sorapis. № 1: 55. 2009. 
  82. ^ Semirяga 1955, str. 135, 136, 147.
  83. ^ Narodы mira. Эtnografičeskie očerki (1 izd.). Mosvka: Nauka. 1964. str. 295,296. 
  84. ^ Ladusch 2009, str. 43.
  85. ^ Černenko, M. M. (1988). „Kinematograf lužickih serbov” (PDF). Slavяnovedenie (6): 90, 92,95. 
  86. ^ Ladusch 2009, str. 44.
  87. ^ „Ansambl – SNE Bautzen”. www.sne-bautzen.de. Arhivirano iz originala 8. 2. 2018. g. Pristupljeno 23. 6. 2017. 
  88. ^ Semirяga 1955, str. 143, 144.
  89. ^ Tolstova 1964, str. 296, 297.
  90. ^ Tolstova 1964, str. 287, 289, 290.
  91. ^ Tolstova 1964, str. 290.
  92. ^ Tokarev 1977, str. 239.
  93. ^ Tokarev 1977, str. 238.
  94. ^ Ladusch 2009, str. 57.
  95. ^ Tokarev 1978, str. 197, 198.
  96. ^ Semirяga 1955, str. 128, 129, 132.
  97. ^ Tokarev 1978, str. 199.
  98. ^ Očerki obщeй эtnografii 1966, str. 199.
  99. ^ Semirяga 1955, str. 169.
  100. ^ „Wo časopisu Rozhlad”. // rozhlad.de. Arhivirano iz originala 5. 3. 2017. g. Pristupljeno 14. 1. 2017. 
  101. ^ Ladusch 2009, str. 45, 47.
  102. ^ Lewaszkiewicz 2014, str. 40, 41.
  103. ^ Ivanova 1988, str. 66.
  104. ^ Semirяga 1955, str. 115.
  105. ^ Tolstova 1964, str. 284—286.
  106. ^ Rasы i narodы 1991, str. 17.
  107. ^ Andreeva 2005, str. 40—42.
  108. ^ Gugnin 1997, str. 90.
  109. ^ Slovanský přehled 1933, str. 152.
  110. ^ Šołta, Kunze & Šěn 1984, str. 115.
  111. ^ Andreeva 2005, str. 39—41.
  112. ^ Andreeva 2005, str. 41—43.
  113. ^ „Dzień Dobry!”. // proluz.wordpress.com. Pristupljeno 7. 1. 2017. 
  114. ^ „Geneza i cele”. // prolusatia.pl. Pristupljeno 7. 1. 2017. 
  115. ^ „Dějiny SPL”. // luzice.cz. Pristupljeno 7. 1. 2017. 
  116. ^ „Lužickiй vopros i bolьšaя politika”. // interaffairs.ru. Pristupljeno 7. 1. 2017. 
  117. ^ Golionceva, V. N. „Lužickie serbы v Germanii (k voprosu o vzaimodeйstvii i vzaimovliяnii kulьtur)” (PDF). // pglu.ru. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 08. 2016. g. Pristupljeno 7. 1. 2017. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Lužički Srbi na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Лужички_Срби&oldid=27523547”