Википедија

Malta

острвска држава у Европи
Ne poistovećivati sa sa mikronacijom Malteški red.

Malta (malt. Malta, engl. Malta), ili zvanično Republika Malta (malt. Repubblika ta' Malta, engl. Republic of Malta), je mala i gusto naseljena ostrvska država koju sačinjava arhipelag usred Sredozemnog mora na jugu Evrope.[2] Mada Malta geofizički čini deo severne Afrike — leži na afričkoj kontinentalnoj ploči, pravo na jug od Sicilije, istočno od Tunisa i severno od Libije — ova zemlja se geopolitički nalazi u južnoj Evropi. Republika na istoimenom ostrvu, u Sredozemnom moru. Zauzima važan geografski položaj na važnom putu ka središnjem delu Sicilije i 200 nautičkih milja od severnoafričke obale. Njena najsevernija tačka nalazi se na 36º 05' severne geografske širine, najjužnija na 34º 48' severne geografske širine, najzapadnija na 14º 11' istočne geografske dužine, najistočnija na 14º 35' istočne geografske dužine.[3]

Republika Malta
Repubblika ta' Malta  (malteški)
Republic of Malta  (engleski)
Himna: Малтешка химна
(malt. L-Innu Malti)
(engl. The Maltese Hymn)
Položaj Malte
Glavni gradValeta
Najveći gradZaliv Sv. Pavla
Službeni jezikmalteški i engleski
Vladavina
Oblik državeParlamentarna republika
 — PredsednikDžordž Vela
 — PremijerRobert Abela
Istorija
Nezavisnost‍
 — Od Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije i Severne Irske21. septembar 1964.
 — Republika13. decembar 1974.
Pristup u EU1. maj 2004.
Geografija
Površina‍
 — ukupno316 km2 (185)
 — voda (%)0,001
Stanovništvo‍
 — 2021.[1]519,562 (174)
 — gustina1.644,18 st./km2 (8)
Ekonomija
BDP / PKM≈ 2023
 — ukupnoRast 33,303 mlrd. $ (148)
 — po stanovnikuRast 63,481 $ (24)
BDP / nominalni≈ 2023
 — ukupnoRast 20,311 mlrd. $ (131)
 — po stanovnikuRast 38,715 $ (31)
IHR (2021)Rast 0,918 (23) — veoma visok
ValutaEvro
 — kod valuteEUR
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +1 do +2
Internet domen‍.mt‍
Pozivni broj+356

Malteški jezik je jedini semitski jezik iz afro-azijske porodice jezika koji se govori u državi koja geopolitički pripada Evropi. Reč malta je u Slavoniji i Sremu imala značenje: mitnica, porez. [4]

Geografija uredi

Fizičko-geografske odlike uredi

Pretežno brdovito ostrvo (najviši vrh 244 metra). Površinskih vodenih tokova nema. Klima je sredozemna, odlikuje se blagom zimom. Godišnja količina padavina se kreće oko 760-770 milimetara po kvadratnom metru. Obala Malte je samo delimično razuđena, na severoistočnoj obali ima nekoliko zaliva i prirodnih sidrišta za brodove. Malta se sastoji iz tri ostrva: Malta (246 km²), Gozo (67 km²), i Komino (3 km²). Zbog letnjih suša i nepogodne podloge najveći deo ostrva je bez vegetacije, dok je prirodna vegetacija znatno izmenjena delovanjem čoveka.

Klima uredi

Malta ima mediteransku klimu, sa blagim zimama i toplim letima. Kiša pada uglavnom tokom jeseni i zime, dok je leto suvi period godine.

Prosečna godišnja temperatura iznosi oko 23°C tokom dana i 15,5°C tokom noći. Najhladniji mesec je januar kada se minimalne temperature kreću od 6°C do 12°C, a maksimalne od 12°C do 18°C. U najtoplijem mesecu, avgustu, minimalne temperature se kreću od 20°C do 24°C, a maksimalne obično od 28°C do 34°C.

Godišnje Malta ima ko 3.000 sunčanih sati.

Najniža zabeležena temperatura je izmerena 1905. - +1,1 °C, a najviša +43,8 °C avgusta 1999.

Sneg gotovo nikad ne pada. Poslednja četiri puta to se desilo februara 1895, januara 1905, marta 1949 i tokom 2014.[5]

Vode uredi

Malta je mala zemlja u Sredozemnom moru, nema reke i sa svih strana je opkružuje Sredozemno more.[6]

Flora i fauna uredi

Lasica, jež i slepi miš poreklom su sa Malte, dok su zečevi i miševi doneti ljudskom aktivnošću.

Dosta vrsta kornjača, leptira i guštera su takođe pronađeni. Ostrvo ima malo drveća, a rogač i smokva su endemi. Grožđe i maslina gaje se vekovima.[7]

Mesec Godišnja Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec
Prosečna najviša temp.°C (°F) 21 (71) 15 (59) 15 (59) 16 (61) 18 (65) 22 (72) 27 (80) 30 (86) 30 (86) 28 (82) 24 (75) 19 (67) 16 (61)
Prosečna najniža temp °C (°F) 15 (60) 9 (49) 9 (49) 10 (51) 12 (54) 15 (59) 19 (66) 22 (71) 22 (72) 20 (69) 18 (64) 14 (57) 11 (52)
Source: Weatherbase

Istorija uredi

Prve kulture i antika uredi

Prvi naseljenici Malteških ostrva bili su poljoprivrednici koji su se ovde naselili oko 5200. p. n. e. sa Sicilije.[8] Ti prvi naseljenici najverovatnije su bili Sikanci, za koje se smatra da su bili jedino pleme koje je naseljavalo ova ostrva u to vreme [9], a smatraju se srodnicima Ibera. Stanovništvo ostrva u to vreme bavilo se uzgojem žitarica i stoke, a, kao i mnoge druge evropske kulture u to vreme, poštovali su kult plodnosti.

 
Hadžar-Kim

Keramički predmeti nađeni u Għar Dalamu slični su onima nađenim u Agrigentu na Siciliji. U ovom ranom razdoblju malteške civilizacije pojavljuju se mistični megalitni hramovi, čiji se ostaci mogu još naći na Malti i Gocu. Ti su hramovi jedni od najstarijih struktura napravljenih od kamena na Zemlji,[10][11][12] a korišćeni su u razdoblju između 4000 i 2500. p. n. e.

 
Hramovi Mnajdre iz 4. milenijuma p. n. e.

Neki naučnici smatraju da su hramovi korišćeni za žrtvovanje životinja, iako su to samo nagađanja. Ova kultura je nestala s ovih ostrva oko 2500. p. n. e., a nagađa se da je kulturu izbrisala neka bolest ili glad. Sukobi se ne smatraju razlogom nestanka jer ne postoje dokazi o oružju iz tog perioda.

Negde oko 3500. p. n. e. ova kultura je sagradila neke od najstarijih verskih građevina na svetu, kao što su hramovi Džgantije na Gocu [10], i hramovi Hadžar-Kim i Mnajdre [13] Smatra se da su dolaskom čoveka na ova ostrva izumrli lokalni patuljasti vodeni konji i slonovi. Nakon ove civilizacije Malteška ostrva su neko vreme bila nenaseljena. U bronzano doba opet se pojavljuju doseljenici, čija je kultura obuhvatala kremiranje posmrtnih ostataka i izgradnju manjih megalitnih građevina zvanih dolmeni .[14]

Oko 700. p. n. e. na ostrva dolaze Grci koji su se najviše nastanili na području današnje Valete .[15]. Vek posle tu dolaze i Feničani, koji su se ostrvima koristili kao trgovačkom stanicom na njihovim sredozemnim trgovačkim rutama [16]

Nakon pada Fenikije pod persijsku vlast, ovo područje je oko 400. p. n. e. potpalo pod kontrolu Kartagine, bivše feničanske kolonije [17]. Za vreme Sirakuske pobune, Malta je ostala verna Rimu, zbog čega je nagrađena naslovom Foederata Civitas, koji je značio određeni nivo autonomije unutar pokrajine Sicilije.[12] U to vreme ostrvo su nazivali Melita, a glavni grad nalazio se u središtu ostrva i nosio je isto ime (današnja Mdina).[18]

Zbog uspešnosti i važnosti Malteških ostrva u rimskoj državi, car Hadrijan im je 117. n. e. dao status municipija. Godine 60, na severnom delu ostrva koji je danas poznat kao Zaliv sv. Pavla, nasukao se brod apostola Pavla.[19] Prema pričama, on je ostao na ostrvu tri meseca, tokom kojih je širio hrišćanstvo i izvodio čuda.

Raspadom Rimskog carstva na Istočno i Zapadno u 4. veku, Malta potpada pod kontrolu Vizantije kojom se vladalo iz Carigrada. O razdoblju vizantijske vlasti na Malti, koja je trajala četiri veka, malo je poznato. Postoje dokazi da su germanska plemena, uključujući Gote i Vandale, kratkotrajno preuzela vlast nad ostrvima, nakon čega je Vizantija ponovno preuzela ostrva i na njih postavila vojsku [20].

Srednji vek uredi

 
Aragonska zastava Kraljevine Sicilije

Za vreme vizantijsko-arapskih ratova, Malta je zajedno sa Sicilijom osvojena nakon što je admiral Eufemije izdao Vizantiju i zatražio od Aglabida zauzimanje ove teritorije[21]. Pošto je to područje bilo deo Sicilijanskog emirata, kontrolu nad njim su 909. dobili Fatimidi. Za vreme arapske vlasti uveden je novi sistem navodnjavanja, neke nove kulture voća i pamuk, te sicilijsko-arapski jezik, koji se nakon nekog vremena razvio u malteški jezik.[22] Lokalno hrišćansko stanovništvo imalo je slobodu praktikovanja svoje vere, ali je zato moralo plaćati dodatni porez vlastima [23]. Godine 1091. Normani osvajaju Siciliju i Malteške otoke, a lokalni hrišćani toplo dočekuju sicilijanskog grofa Ruđera I. Zbog oslobođenja, Maltežani nude Ruđeru I učestvovanje u njegovim ratovima, a on je na to, prema predanju, poderao deo svoje crveno-bele zastave i dao je Maltežanima, što je osnova današnje zastave Malte.

Za vreme vlasti dinastije Otvil, Malta doživljava procvat. U to vreme bila je deo Kraljevine Sicilije, koja je još obuhvatala Siciliju i južni deo Apeninskog poluostrva. katolicizam je ponovo postalo državna religija, a njom je na Malti upravljala Palermska biskupija. U tom periodu širi se normanska arhitektura, pogotovo u tadašnjem glavnom gradu Mdini. Sicilijanski kralj Tankred je pretvorio Maltu i Goco u feudalni posed ili feud na čelu sa knezom. Zbog njihove strateške važnosti, Malteška ostrva bila su meta mnogih osvajačkih sila, tako da su prvi knezovi bili vešti đenovski gusari, a stanovništvo ostrva je naoružano kako bi bilo spremno na pokušaje zauzimanja ostrva. Kraljevinom od 1194. do 1266. vlada dinastija Hoenštaufen, zahvaljujući braku cara Henrika VI i kraljice Konstance, poslednje sicilijanske vladarke iz dinastije Otvil. Za vreme vladavine njihovog sina, sicilijanskog kralja Fridriha II, s Malte je 1224. godine proterano sve muslimansko stanovništvo[24], a celokupno muško hrišćansko stanovništvo Celana u Abrucu preseljeno je na Maltu.

Jedno kratko vreme kraljevstvom je vladala sicilijanska dinastija Anžujaca, koji su zbog visokih poreza bili vrlo nepopularni na Malti, delimično i zbog rata Karla I Napuljskog sa Đenovom, kada je 1275. opljačkano ostrvo Goco. Nedugo nakon ovih napada izbija pobuna poznata kao Sicilijanska večernja. Kraljevstvo se deli na Napuljsko i Sicilijansko kraljevstvo, koje zajedno s Maltom potpada pod vlast Aragona. Ostrvom sve do 1409. vladaju rođaci aragonskih kraljeva, nakon čega postaje deo Aragonske krune.[25] U Aragonskom kraljevstvu deca vladara nosila su titulu kneza Malte. U ovo vreme malteško plemstvo doživljava procvat. Od 1397. titula kneza Malte ponovo dobija feudalni značaj, te nakon sukoba oko naslova kralj ukida taj naslov. Nakon što je ta titula ponovo uvedena, opet izbijaju svađe u kojima se malteško plemstvo pobunilo protiv kneza Gonsalva Monroja. Iako su se Maltežani bunili protiv kneza, iskazali su odanost sicilijanskoj kruni, što je razlog zbog čega ih aragonski kralj Alfonso V nije kaznio, nego je obećao da nikad neće dodeliti taj položaj nekom drugom, te ga je objedinio s krunom. Kao ishod ovih događaja, grad Mdina je dobio nadimak Città Notabile.

Malteški vitezovi i Napoleon uredi

 
Žan Pariso de La Valet, osnivač Valete

Godine 1530, Karlo V, car Svetog rimskog carstva, predao je ostrva viteškom redu Jovanovaca na večno upravljanje. Malteške vitezove je 1522. sa Rodosa isteralo Osmansko carstvo. Godine 1565, vitezovi su, zajedno s Maltežanima, izdržali veliku opsadu Malte koju je izvela osmanska mornarica.

Nakon ove opsade, planirano je pojačanje malteških zidina, pogotovo u lučkom području gde je izgrađen novi grad Valeta, nazvan po velikom majstoru Žanu de la Valeteu. Takođe, uzduž obale izgrađeni su i stražarski tornjevi (Vinjakur, Laskaris i de Redin) nazvani po velikim majstorima koji su naredili njihovu gradnju. Za vreme vlasti Malteških vitezova na ostrvima su napravljeni mnogi građevinski i kulturni projekti, uključujući ukrašavanje Cittaà Vittariose, izgradnju novih gradova, kao što su Città Rohan i Città Hompesch, te poboljšanje akademskog i društvenog života.

 
Barokna Katedrala sv. Pavla u Mdini.

Vlast Jovanovaca doživljava kraj kad je Napoleon osvojio Maltu na svom ratnom pohodu na Egipat 1798. godine. Ovo osvajanje izvedeno je Napoleonovim lukavstvom tako da je zatražio sigurnu luku kako bi ponovo snabdeo svoje brodove, a nakon što je sigurno ušao u Valetu, okrenuo je oružje na svoje domaćine. Veliki majstor Ferdinand fon Hompeš cu Bolhajm kapitulirao je, a Napoleon je nekoliko dana ostao na Malti, tokom kojih je sistematski pljačkao ostrvo, te uspostavio sopstvenu upravu. Nakon toga je otplovio za Egipat, ostavivši jak garnizon na Malti.

Francuske okupacione snage bile su izuzetno nepopularne među stanovništvom, delimično i zbog njihovog stava prema veri. Stanovništvo se pobunilo protiv finansijskih i verskih reformi, pa su se Francuzi morali sakriti unutar gradskih zidina. Velika Britanija je, zajedno s Kraljevstvom dveju Sicilija, slala vojnu pomoć Maltežanima, te su Britanci svojom mornaricom blokirali ostrva.

Izolovane francuske snage, pod generalom Klod-Anri Belgran de Boboa, predale su se 1800, pa su ostrva pala pod britansku vlast na čelu s guvernerom Aleksandrom Balom. Maltežani su tada napravili deklaraciju kojom su tražili direktnu zaštitu britanskog monarha, tada Džordža III, te su zahtevali da kralj nema pravo ustupanja ostrva nekoj drugoj sili.[26]

Britanska vlast i Drugi svetski rat uredi

 
Šteta koju je napravila bomba pala u Valeti za vreme Drugog svetskog rata.

Godine 1814, Pariskim mirovnim sporazumom Malta je službeno postala deo Britanske imperije. Zbog svog položaja na pola puta između Gibraltara i Sueckog kanala, Malta je bila važno pomorsko pristanište i smatrana je važnom stanicom na putu za Indiju. Godine 1919, britanske snage su pucale na grupu protestanata protiv novih poreza, ubivši četiri Maltežana. Ovaj incident doveo je do značajnog rasta podrške proitalijanskim strankama, koje su se protivile britanskom prisustvu na ostrvu. Ovaj dan je poznat kao Sette Giugno (italijanski za 7. juna) i na Malti se slavi kao nacionalni praznik.

Tokom 1930-ih britanska Sredozemna flota, koja je bila važan pokretač trgovine na ostrvu, je premeštena u Aleksandriju. Malta je odigrala važnu ulogu u Drugom svetskom ratu, zbog svoje blizine pomorskim putevima Sila Osovine. Zbog hrabrosti koje su Maltežani iskazali u dugotrajnoj borbi protiv neprijateljskih snaga, kralj Džordž VI kolektivno je nagradio Maltežane ordenom Đorđevog krsta. Replika ove nagrade danas se nalazi u gornjem levom uglu zastave Malte.

Nezavisnost uredi

Nakon rata, Laburistička stranka je neuspešno probala integrisati Maltu u Ujedinjeno Kraljevstvo. Dana 21. septembra 1964. Malti je odobrena nezavisnost. Prema ustavu iz 1964, Malta je zadržala Elizabetu II kao kraljicu Malte koju predstavlja generalni guverner. Dana 13. decembra 1974. Malta je postala republika unutar Komonvelta, na čelu s predsednikom države. Ugovor o odbrani koji je potpisan ubrzo posle nezavisnosti i koji je promenjen 1972, istekao je 31. marta 1979, kada su se britanske vojne snage povukle s Malte. Zemlja je 1980. službeno prihvatila politiku neutralnosti, te je do 2004. bila članica Pokreta nesvrstanih. Godine 1989, Malta je ugostila sastanak na vrhu između američkog predsednika Džordža H. V. Buša i sovjetskog vođe Mihaila Gorbačova, koji je nagovestio kraj Hladnog rata.

Od 2004. godine, Malta je članica Evropske unije, te se pridružila Evrozoni 1. januara 2008. godine, odnosno tada je svoju nacionalnu valutu liru zamenila evrom.[27]

Stanovništvo uredi

Glavni članak: Demografija Malte

Maltežani čine najveći udeo stanovnika Malte. Najveća manjina u državi su Britanci, od kojih su najveći broj penzioneri koji su se u kasnijoj životnoj dobi preselili na Maltu. Prema popisu stanovništva iz 2021, koji je uključivao i strance koji su na Malti minimalno godinu dana, broj stanovnika države bio je 519.562, od čega su žene činile 48%, a muškarci 52%. Po cenzusu iz 2011. prema starosnim grupama, 17,1% bili su građani ispod 14 godina starosti, 68,2% između 15 i 64 godine, te ostalih 13,7% iznad 65 godina starosti.

Gustina stanovništva na Malti je 1649 stan./km², što je najveći broj stanovnika po kvadratnom kilometru u Evropskoj uniji, te jedna od najvećih gustina stanovništva na svetu. Broj stanovnika na Malti obično raste između svakog popisa stanovništva, a jedini koji je pokazivao negativan trend bio je onaj 1967. godine, kada je, najvećim delom zbog iseljavanja, broj stanovnika pao za 1,7%. Rast stanovništva je između 1985. i 1995. godine bio 9,5%, a između 1995. i 2005. smanjio se na 6,9%, što je godišnji rast od 0,7%. Broj rođenih je još uvek veći od broja umrlih (3860 naspram 3025), iako je od popisa 1995. natalitet pao za 21,8%. Kao i u većini zemalja EU, stanovništvo Malte postepeno stari, ali je to još uvek manje od EU proseka. Žene u proseku rađaju 1,45 dece. Prosečan životni vek je 2018. iznosio 83 godine.

Jezici uredi

Službeni jezici Malte su malteški jezik i engleski jezik. Malteški je nacionalni jezik države, te maternji jezik Maltežana. To je semitski jezik je koji je nastao od sicilijanskog arapskog, a ima veliki broj posuđenica iz sicilijanskog, italijanskog, nešto francuskog, te u novije vreme i engleskog.[28]

Malteška abeceda sastoji se od 30 latiničnih slova gde se nalaze i dijakritička slova ż, ċ i ġ, te slova għ, ħ, i ie, koja postoje samo u malteškom jeziku.[29]

Italijanski je bio službeni jezik Malte sve do 1934. godine, kada ja zamenjen malteškim i engleskim jezikom. Ovaj jezik je još uvek snažno zastupljen u zemlji, i veliki deo stanovništva govori kao drugi jezik. Italijanski televizijski programi kao Mediaset i RAI su vrlo popularni na Malti.[30]

Prema Malteškom Zavodu za statitiku, u 2022. godini 90% stanovništva Malte govori malteški, 96% zna engleski, 62% italijanski i 20% francuski.[31] Prema ovim statistikama, ovo je jedna od zemalja s najvećim znanjem stranih jezika u Evropskoj uniji.

Veroispovest uredi

 
Crkva u Paoli

Malteškim ustavom zajamčena je sloboda svim religijama, a katolicizam se spominje kao državna religija. Prema popisu iz 2021. oko 82% stanovništva Malte su rimokatolici. U celoj državi postoji oko 360 crkava, što je praktično jedna crkva na 1000 stanovnika. Župne crkve su geografsko i kulturno središte svakog naselja u državi. Svako mesto obeležava dan svog sveca zaštitnika sa muzičkim povorkama, procesijama, posebnim misama, vatrometom i drugim oblicima slavlja.[32]

Veroispovest na Malti (popis 2021)

  Katolicizam (82,6%)
  Pravoslavlje (3,6%)
  Crkva Engleske (1,3%)
  Ostale protestantske (1%)
  Islam (3,9%)
  Hinduizam (1,4%)
  Budizam (0,5%)
  Judaizam (0,3%)
  Ostale religije (0,04%)
  Bez religije (5,1%)

Hrišćanstvo je na Maltu doneo Sveti Pavle 70. godine, kada se njegov brod nasukao na ova ostrva.[33] Najranijom hrišćanskom bogomoljom na ostrvu smatra se pećina svetog Pavla, koja se nalazi na severoistoku Malte, u kojoj je on navodno bio zatočen.[34] Ostaci hrišćanskih grobova i obreda nađeni su u blizini pećine, a datiraju iz 3. veka. Širom ostrva nalaze se katakombe iz perioda rimskih progona hrišćana, od kojih su najpoznatije katakombe Svetog Pavla i Svete Agate. Takođe na ostrvu postoji nekoliko crkava u pećinama, uključujući i onu u pećini kod Mellieħe, gde je prema legendi, Sveti Luka naslikao Bogorodicu. Ovo je hodočasničko odredište još od srednjeg veka.

 
Crkva u središtu Żejtuna

Vekovima je nadležnost nad hrišćanskom zajednicom na Malti imala Palermska biskupija, osim za vreme Karla I Anžujskog. To je ojačalo veze Malte sa Sicilijom i Italijom, te verovatno i činjenicom da je italijanski jezik vekovima bio glavni jezik kulture na Malti. Od 1808, svi malteški biskupi bili su Maltežani. Kao rezultat normanske i španske vladavine, kao i vladavine Malteških vitezova, Malta je postala i ostala pobožna katolička zemlja. Inkvizicija je takođe imala dugu tradiciju na ostrvima od njenog osnivanja 1530. godine. Zadnji inkvizitor je napustio ova ostrva 1798, nakon što su Malteški vitezovi kapitulirali pred snagama Napoleona.

Sveci zaštitnici Malte su Sveti Pavle, Sveta Agata i Sveti Georgije. Iako nije svetac zaštitnik, sv. Georgije Preca je duboko poštovan kao prvi malteški svetac. Službeno ga je kanonizovao papa Benedikt XVI 2007. godine. Mnogi Maltežani su priznati kao blaženi, kao što su Marija Adeodata Pisani i Nazju Falzon koje je 2001. beatifikovao papa Jovan Pavle II.

Vernici lokalnih protestantskih crkava u većini slučajeva nisu Maltežani, nego penzionisani Britanci koji žive na ovim ostrvima. Ovde živi i oko 500 jehovinih svedoka, te 60 pripadnika ostalih crkava, kao što su mormoni i evangelisti. Crkve ostalih hrišćanskih zajednica su prezbiterijanska i metodistička crkva sv. Andrije u Valeti, anglikanska katedrala sv. Pavla i crkva u Birkirkari adventista sedmog dana.

Jevrejska zajednica Malte dosegla je svoj vrhunac u srednjem veku za vreme normanske vlasti. Godine 1479. Malta i Sicilija potpale su pod aragonsku vlast, tokom koje je 1492. donesen Alhambrijski dekret koji je prisilio sve Jevreje na napuštanje zemlje. Zen budizam i bahaizam imaju oko 40 vernika. U državi postoji jedna džamija. Malta ima oko 3.000 muslimana, od kojih su većina stranci. Nedavno je otvorena i islamska osnovna škola.

Politika i državno uređenje uredi

 
Palata u kojoj se nalazi Zastupnički dom u Valeti.

Prema državnom sistemu Malta je republika,[35] čiji su parlamentarni sistem i javna uprava uveliko oblikovani po ugledu na britanski. Parlament zemlje je Predstavnički dom čiji se članovi biraju na javnim izborima i njihov mandat traje pet godina. Predsednik države može raspustiti Predstavnički dom, na predlog premijera. Predstavnički dom ima 65 mesta. U slučaju da stranka koja je pobedila na izborima nema parlamentarnu većinu, u parlament se uvode dodatna predstavnička mesta kako bi se osigurala parlamentarna većina. Predsednika države bira Predstavnički dom na mandat od pet godina. Uloga predsednika Malte je više ceremonijalna, te veću vlast zapravo ima premijer.

Glavne stranke u državi su hrišćansko demokratska Nacionalistička stranka, te socijaldemokratska Laburistička stranka. Od 2008. godine na vlasti je Nacionalistička stranka s premijerom Lorensom Gonzijem. U državi postoji i nekoliko manjih stranka koje nisu zastupljene u parlamentu.

Sve do Drugog svetskog rata političkim prilikama na Malti dominiralo je jezičko pitanje, gde su glavni učesnici bile probritanske i proitalijanske stranke.[36] Nakon rata, glavna politička pitanja bila su odnosi sa Ujedinjenim Kraljevstvom, te kasnije odnosi sa Evropskom unijom.

Pravo glasa se stiče sa navršenom 21. godinom života. Malta je od 2004. godine članica Evropske unije, a takođe je i članica Komonvelta. Službeni jezici na Malti su malteški i engleski. Novčana jedinica je evro.

Administrativna podela uredi

Pogledati: Upravna podela Malte.

Malta, zbog svoje veličine, ima jednostepenu podelu države na opštine, koji se ovde nazivaju mesnim savetima (malteški Kunsilli lokali). Ukupno postoji 68 opština, 54 na ostrvu Malta i 14 na ostrvu Goco.

Gradovi na Malti se ne razlikuju od ostalih opština po veličini i izgledu, već po istorijskom značaju. Oni imaju zvanično i istorijsko ime. Ukupno postoji 11 gradova.

Privreda uredi

Do 19. veka ekonomija Malte bila je ograničena na proizvodnju pamuka, duvana i brodogradnju. Kasnije su brodogradilišta iskoristili Britanci za vojne svrhe. Zbog svoje strateške lokacije malteška ekonomija je cvetala u ratno vreme. To je bilo uočljivo i za vreme Krimskog rata 1854. godine.

Otvaranje Sueckog kanala 1869. značajno je pogodovalo malteškoj privredi zbog povećanog broja brodova koji su pristajali u ovdašnje luke kako bi se ponovo snabdeli gorivom. Već je krajem 19. veka privreda zemlje počela slabiti, da bi do 1940-ih Malta bila u ozbiljnoj privrednoj krizi. Uzrok tome delimično su bili i novi trgovački brodovi koji nisu morali toliko često stajati kako bi se snabdeli gorivom.

 
Industrijska pomorska zona u Valeti

Danas su najznačajniji malteški resursi krečnjak, povoljan geografski položaj i produktivna radna snaga. Malta proizvodi samo oko 20% robe za vlastite potrebe, ima vrlo ograničeno snabdevanje slatkom vodom, a nema ni domaćih energetskih izvora. Privreda zemlje zavisi od međunarodne trgovine (brodski prevoz tereta), industrija (elektronika i tekstil) i turizma. Turistička infrastruktura značajno se povećala poslednjih nekoliko godina, iako je usput došlo i do preintenzivnog razvoja, koji je doveo i do uništenja tradicionalnog stambenog smeštaja. Danas je Malta i sve značajnije turističko tržište.[37] U poslednje vreme privredi zemlje značajno doprinosi i filmska produkcija, budući da se na Malti svake godine snimi nekoliko visokobudžetnih stranih filmova. Zemlja je danas i izvoznik usluga kao što su bankarstvo i finansije.

U politiku zemlje spadaju i velike investicije u obrazovanje. Budući da su svi nivoi obrazovanja na Malti besplatni, ona stvara mnogo visokokvalifikovanih radnika koji značajno doprinose razvoju zemlje. Kako bi se pripremila za članstvo u EU, Malta je privatizovala nekoliko državnih preduzeća. Trenutno se Malta i Tunis dogovaraju o iskorišćavanju podmorskog prostora između te dve zemlje, najvećim delom zbog vađenja prirodnog gasa.

Saobraćaj uredi

 
Glavni putevi

U državi se saobraćaj odvija levom stranom, kao u Velikoj Britaniji. S obzirom na veličinu države, udeo automobila je prilično visok; četvrti u EU. Godine 1990, u državi je bilo registrovano 182.254 automobila, što je 582 na km².[38]

Na Malti postoji 2.254 km cesta, od kojih je 1.972 km (87,5%) asfaltirano, a 282 km neasfaltirano (stanje 2003.)[39]

 
Tradicionalni malteški autobus u Valeti

Glavno sredstvo javnog prevoza u državi su autobusi, koji jeftino i učestalo povezuju razne delove Malte i Goca. Najveći broj autobusa polazi sa središnjeg terminala u Valeti. Autobusi voze ostrvom od 1905, pa su danas postali turistička atrakcija zemlje. Danas se ipak tradicionalni autobusi zamenjuju novijim modernijim autobusima.

Nekada su autobusi bili ofarbani prema bojama ruta po kojima su vozili, nakon čega su prefarbani u zeleno. Danas su svi autobusi na Malti žute boje, s narandžastom crtom, dok su autobusi na Gocu sivi, sa crvenom crtom.

Danas Maltom vozi oko 500 autobusa, od kojih je većina u vlasništvu samih vozača. Autobusi voze prema jedinstvenom rasporedu koje su odredile saobraćajne institucije. Statistički gledano, malteškim autobusima preveze se 31 milion putnika godišnje.[40] Obično pola od ukupnog broja autobusa vozi po linijama javnog prevoza, dok druga polovina služi za privatni i školski prevoz.

Kultura uredi

Malteška kultura je spoj mnogih raznih kultura koje su tokom vekova bile u dodiru s malteškim ostrvima. To su većinom okolne mediteranske kulture, te kulture zemalja koje su Maltom vladale pre sticanja nezavisnosti.

Književnost uredi

Dokumentovana malteška književnost postoji preko dva veka, a nedavni dokazi svedoče i o književnoj aktivnosti na lokalnom jeziku još iz srednjeg veka. Najznačajniji malteški pesnik je Dun Karm Psaila koji ima status nacionalnog pesnika. Neki od drugih važnijih malteških književnika su Rużar Briffa i Karmenu Vasalo.

Krajem 1960-ih malteška književnost doživljava izuzetne promene u svim oblicima književnosti. Neki od značajnijih pesnika u drugoj polovini 20. veka su Mario Azopardi, Viktor Feneh, Oliver Frigieri, Džo Frigieri, Čarls Flores, Danijel Masa, Marija Ganado, Lilijan Skiberas i Akile Mici. U prozi su se istakli Frans Samut, Pol P. Borg i Džo J. Kamileri, a u pozorištu Frensis Ebejer, Alfred Sant, Dorin Mikalef i Oreste Kaleja.

Novu generaciju pisaca čine Đuze Stanjo, Karl Šembri i Klare Azopard, dok su u pesništvu važnija imena Adrijan Grima, Imanuel Mifsud, Norbet Bugeja i Simone Inguanez.

Postoji nekoliko malteških književnika koji su ostvarili uspešnu karijeru u inostranstvu. To su romanopisac Treza Azopardi, pisac knjiga za decu Saviur Pirota, i novinar i autor stripova Džo Sako.

Muzika uredi

Iako danas na Malti prevladava zapadnjačka muzika, postoji i tradicionalna malteška muzika od koje je najizraženija vrsta għana. Ovaj muzički oblik sastoji se od gitare koju naizmenično svira nekoliko ljudi, većinom muškarci. Tekst ove muzike je uvek improvizovan i obrađuje određenu temu, a cilj je stvoriti prijateljsku, ali izazovnu atmosferu.

Kuhinja uredi

 
Pastici, tipični malteški delikates.
 
Vrsta malteškog hleba, zvanog ftira.

Malteška kuhinja je tipična mediteranska kuhinja koja se temelji na svežim lokalnim sezonskim proizvodima i plodovima mora. U lokalnoj kuhinji postoje brojna jedinstvena jela koja su nastala spojevima raznih kuhinja. Najveći je uticaj italijanske kuhinje, posebno sicilijanske, ali postoje i uticaji tuniske, španske, berberske, te u novije vreme britanske i francuske kuhinje.

U malteškim domaćinstvima, malteška kuhinja je i dalje vrlo popularna, kao i u restoranima. Ipak, vrlo su česti spoljni uticaji na lokalnu gastronomiju. Tako se uz tradicionalnu kuhinju pojavljuju i elementi ne samo evropskih i afričkih, nego i azijskih i severnoameričkih kuhinja.

Pojedina ostrva takođe imaju svoje specijalitete. Popularna lokalna jela su ftira biż-żejt, ġbejniet, pastici i Ros il-Forn.

Sport uredi

Malteški nacionalni fudbalski stadion je Stadion Ta' Qali. Malteška fudbalska reprezentacija je nekoliko puta pobedila puno jače fudbalske reprezentacije u tom sportu. Maltežani u svetskim nadmetanjima često navijaju za Italiju ili Englesku, zbog kulturnih naklonosti prema tim zemljama.[41]

Tradicionalna igra ove države je boćanje, koje postoji u lokalnom obliku zvanom boċċi. Širom Malte postoje mnogi mali klubovi (Bocci Klabbs ili Klabbs tal-Bocci) koji su vrlo aktivni, te imaju mnogo uspeha na lokalnom i evropskom nivou. Glavna razlika između malteške i ostalih verzija ove igre je u obliku samih boća.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „Nacionalna agencija za statistiku”. Arhivirano iz originala 13. 11. 2013. g. Pristupljeno 29. 05. 2014. 
  2. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 10. 04. 2014. 
  3. ^ „Malta”. 
  4. ^ Horvat, Rudolf. Srijem - naselja i stanovništvo. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje. str. 44. ISBN 953-6659-04-2. 
  5. ^ „Malta”. 
  6. ^ „Malta”. 
  7. ^ „Malta”. 
  8. ^ „A Brief History of Malta”. 
  9. ^ "Brief History of Malta" LocalHstories.org
  10. ^ a b „Old Temples Study Foundation (OTSF)”. Otsf.org. Pristupljeno 4. 11. 2010. 
  11. ^ „Aberystwyth, The University of Wales”. Users.aber.ac.uk. Arhivirano iz originala 12. 12. 2008. g. Pristupljeno 4. 11. 2010. 
  12. ^ a b Castillo 2006, str. 26 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFCastillo2006 (help)
  13. ^ Sheehan 2000, str. 87.
  14. ^ Daniel Cilia, "Malta Before Common Era", in The Megalithic Temples of Malta.
  15. ^ "Notable dates in Malta's history" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (25. novembar 2009), Department of Information - Maltese Government
  16. ^ Owen 1969.
  17. ^ Terterov & Reuvid 2005, str. 25.
  18. ^ Rix 2013, str. 214.
  19. ^ Atauz 2008, str. 30.
  20. ^ Borg 2001, str. 331.
  21. ^ Goodwin 2002, str. 16.
  22. ^ Wilson, Archer & Rayson 2006, str. 64.
  23. ^ Bain 2004, str. 22.
  24. ^ „Time-Line”. AboutMalta.com. 
  25. ^ „History of Sicily”. KnowItal.com. Arhivirano iz originala 13. 10. 2007. g. Pristupljeno 31. 10. 2010. 
  26. ^ Holland 2003.
  27. ^ „Cyprus and Malta set to join eurozone in 2008”. Arhivirano iz originala 30. 01. 2009. g. Pristupljeno 31. 10. 2010. 
  28. ^ „Malta”. 
  29. ^ „Jezik i dijalekti Malte”. 
  30. ^ Ignasi Badia i Capdevila; A view of the linguistic situation in Malta Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. jul 2008); NovesSl; 2004
  31. ^ http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf
  32. ^ „Religija na Malti”. 
  33. ^ „Religija na Malti”. 
  34. ^ „RAZGLEDNICA SA MALTE – KATAKOMBE SVETOG PAVLA”. 
  35. ^ „Poglavlje 1 / Republika Malta”. Malteški ustav iz 1964. (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 27. 8. 2011. g. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  36. ^ Maltavoyager.com - History - The Independence Arhivirano 2012-09-06 na sajtu Archive.today, Pristupljeno 12. 4. 2013.
  37. ^ „More Maltese travel abroad”. The Malta Independent. Arhivirano iz originala 15. 12. 2007. g. Pristupljeno 4. 11. 2010. 
  38. ^ Sammut & Savona-Ventura, "Petrol Lead in a Small Island Environment", International Journal of Risk & Safety in Medicine 9 (1996). p. 33.–40.
  39. ^ „NationMaster - Transportation statistics”. 
  40. ^ Debono, James. „Transportation statistics”. Business Today. 
  41. ^ „Maltese mad keen on England”. BBC News. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Малта&oldid=27548309”