Manastir
Manastir (grč. μοναστήριον [monastírion — monastirion] — „samotno utvrđenje, samostan“, od μόνος — „jedan, sam“ i στηρίζω — „utvrditi“; stsl. општежитије) je mesto gde se živi monaškim životom, u podvigu, postu, molitvi, vrlini (celomudrenosti), poslušnosti i siromaštvu.
Manastiri znatno variraju po veličini, polazeći od malih staništa u kojima obitava samo jedan monah, ili u slučaju zajednica sve od pojedinačne zgrade u kojoj živi jedan stariji i dva ili tri mlađa monaha ili monahinja, do ogromnih kompleksa i imanja sa desetinama ili stotinama monaha. Manastirski kompleks tipično ima veći broj zdgrada, čime su obuhvaćene crkva, spavaonica, klauster, refektorijum, biblioteka, kupatilo i ambulanta. U zavisnosti od lokacije, monaškog reda i okupacije njegovih stanovnika, kompleks može isto tako da obuhvata širok opseg drugih zgrada koje omogućavaju samodovoljnost i opsluživanje zajednice. Time mogu da budu obuhvaćeni dom za nemoćne, škola, i brojne poljoprivredne i proizvodne zgrade kao što su ambari, štale, kovačnice, ili pivara.
Kod Srba je ostao u upotrebi nepravilan oblik manastir, a ispravno bi bilo monastir. Još stariji i nepravilniji oblik, koji je zabeležio Vuk Karadžić u svom ‘Rječniku’, je bio namastir.
Budistički manastiri uredi
U Budino doba i tokom vekova posle njegove smrti, pripadnici Reda (sanghe) lutali su bez stalnog prebivališta proseći. Pre no što su istekla dva veka od Budine smrti ustalio se običaj zajedničkog življenja u skloništima, poznatijim kao avase. Ove avase su prvobitno predstavljale utočišta u koja su monasi mogli da se povuku u doba monsunskih kiša, kada je putovanje bivalo otežano ili nemoguće. Avase su se postepeno razvile u stalne naseobine, prozvane lenama, pri čemu su lene naseljavali stalni monasi, dok su ranije avase bile svratišta bez stalnog broja žitelja[1].
U Vinaja-pitaki, prema kojoj se upravlja zajednički život budističkog Reda, pod zajedničkim terminom lena se pominje pet različitih vrsta prebivališta. Od ovih su najvažnija dva: vihara (kuća za monahe) i guha (pedna). To su dva najranija oblika nastanjenih manastira. U ravnicama severne Indije vihara sagrađena od opeke, postala je monaška institucija; u predelima Indije južno od planina Vidhja, guha je postala uobičajeno monaško pećinsko obitavalište. Ove pećine su ispočetka bile prilično jednostavne, ali, kasnije postaju velika i uređena monaška prebivališta, koja se sastoje od prostranih celina sa odajama, dvoranama, svetilištima itd. Pošto su bile manje izložene vremenskim neprilikama i osvajačkim pohodima od vihara izdvojenih po ravnicama, mnoge su se održale, naročito u zapadnim krajevima Indije (oko hiljadu)[1]. Neke od značajnijih otkrivenih celina su Adžanta, Elefanta, Elora, Kanheri i Karle; danas je poznato ukupno četrdeset četiri takva središta, raštrkana širom južne i zapadne Indije. Neki od njih su bili naseljeni hiljadama godina, i moguće je uočiti prelaz sa pećinskih manastira uklesanih u stenama, ka kasnijim zasebnim, kamenim građevinama. Još jedna promena karakteristična za indijske manastire od 8. veka nadalje, bio je prelaz sa brojnih, malih „parohijskih“ manastira, koji su služili kao središta budističkog učenja i posvećenosti za jedno ili više sela, ka prostranim, velelepnim središtima podučavanja koja su više ličila na škole ili univerzitete - poput Nalande, Odantapure (u Biharu), Vikramasile (u zapadnom Bengalu), Amaravatija i Nagarđunakonde (u Andra Pradešu). Moguće je i da su izvršile i izvestan uticaj na asketske zajednice po istočnom Sredozemlju, pošto se između Indije i Sredozemlja tokom prvih vekova hrišćanske ere odvijala živa kulturna razmena[1].
Velike manastiri severne Indije predstavljale su bogat i lak plen turskim muslimanskim osvajačima u 11. i 12. veku; do tada je preostalo tek nekoliko starijih, manjih manastira, a do 13. veka budističko monaštvo je već skoro potpuno iščezlo iz Indije. Monaške institucije su se do tada ustalile na Cejlonu, u jugoistočnoj Aziji, Kini, Koreji, Japanu i Tibetu. Monasi koje su muslimanska osvajanja lišila manastira otputovali su iz Indije na sever i istok, naročito na Tibet. Procvat tibetanskih manastira se nastavio, čineći dominantnu crtu tibetanskog društva sve do modernog doba (vidi: Tibetanski budizam).
Trag neprekidne tradicije monaškog života od 3. veka p. n. e. sve do današnjih dana uočljiv je na Cejlonu, a u kontinentalnom delu jugoistočne Azije od 5. veka n. e. U jugoistočnom azijskom arhipelagu manastiri su postojali od 7. veka, ali većina njih se nije održala do današnjih dana. Pored manastira budističke Kine, Koreje i Japana, gde su budizam i monaška tradicija pretrpeli razvojne promene specifične za istočnu Aziju, budističko monaštvo se u većoj meri održalo u obliku koji nalikuje ranom obliku monaštva na Cejlonu i kontinentalnim zemljama jugoistočne Azije (Burmi, Tajlandu, Kambodži i Laosu).
Tipičan manastir obrazuje grupa građevina sa dvorištem ograđenim bedemom; bedem koji opasuje manastir omogućava neophodan stepen izdvojenosti. U okviru kompleksa građevina koje zajednički sačinjavaju budistički manastir jugoistočne Azije, najvažniji elementi su:
- oltarna odaja ili svetilište, gde se obično nalazi velika Buda-rupa, i gde se održavaju uposatha bogosluženja i zaređivanja, a monasi izgovaraju Patimokhu;
- saborna dvorana, obično otvorena sa sve četiri strane, u kojoj su smeštene ostale Buda-rupe i gde stanovnici u tokom budističkih praznika dolaze da slušaju monaške besede;
- kućice ili sobice u kojima su smešteni monasi (ili gosti), uglavnom jednostavne sobe u drvetu skoro bez nameštaja, izuzev trščanih asura za spavanje koje se smotavaju, malog oltara i možda jedne ili dve slike;
- u mnogim manastirima postoji i školska zgrada za seosku decu;
- jedna ili više stupa, ili pagoda na zemljištu koje se obično nalazi u blizini svetilišta.
Broj, veličina i dorađenost elemenata razlikuje se od manastira do manastira, kao i između gradskih i seoskih sredina. Takođe se razlikuje i sam naziv manastirskog kompleksa. Na Cejlonu je to vihara ili sangharama, na Burmi phongji-čuang, tj. kuća za monahe (phongji — „velika slava“ je burmanska reč za monahe); na Tajlandu, Kambodži i Laosu to je vat, reč koja je verovatno izvedena iz primitivnog naziva za manastir, tj. avasu[1].
Hrišćanski manastiri uredi
Staroslovenski nazivi za monaha su napušteni i oni glase: inik, usamljen ili crnorizac, po crnoj odori koju nosi. Prema zakoniku srpskog cara Dušana, na svakih hiljadu seoskih kuća moglo je biti najviše 50 monaha na manastirskim imanjima. Kada hrišćanin stupa u manastir da bi postao monah, najpre se postriže, ošiša, zatim promeni ime i obuče crnu monašku odoru, rizu. Napušta svoju porodicu i sve „krasote“ ovoga sveta. Monasi žive u svojim ćelijama, ali se zajednički mole i obeduju. Ovakav način zove se kinovija, ili na staroslovenskom: opštežitije.
Manastiri u kojima živi mnogo monaha nazivaju se lavre (grč. λαύρα — ulica; put, hodnik; monaško naselje od niza zgrada sa monaškim ćelijama oko središnjeg dvorišta sa sabornom crkvom); manastiri udaljeni od naseljenih mesta, u bespuću, zovu se pustinje; monaška obitavališta gde se živi asketski su skitovi (grč. ασκητής — onaj koji nešto postiže vežbom i mukom).
Idioritmički su oni manastiri gde svaki monah ima posebnu svojinu. Javljaju se znatno kasnije i ovaj način života je napušten. Ko je jednom obukao monašku odoru, nije je smeo skinuti, osim ako prekrši monaška pravila. Za vreme jela u zajedničkoj trpezariji, čitaju se crkveni tekstovi i ne sme se pričati međusobno. U ćelijama se nije smela držati hrana, pa ni voće.
Monaške vrline su:
- ćutanje,
- poniznost,
- umerenost,
- post,
- noćna molitva.
Molitva je u stvari i glavna suština monaškog života. Smatra se da su oni sasvim svesno žrtvovani od svoga naroda da bi mu stvorili molitveni štit i zaštitu. Pored monaha, postojali su i pustinjaci. Oni su živeli sasvim usamljeno i hranili se medom i voćem.
Manastira ima muških i ženskih. Organizovani život u manastirskoj zajednici, za razliku od idioritmijski (anahoretski, otšelnički, pustinjski, eremetski) povlačenja od sveta, naziva se kinovija ili opštežiće. Po uzoru na jerusalimsku crkvu, kinovijsko monaštvo osnovao je Sveti Pahomije (IV vek) u Gornjem Nilu.
Pahomijeva Kinovijska (manastirska) pravila preveo je Sveti Jeronim sa koptskog na latinski jezik i tako poslužila kao osnov za podizanje velike benediktinske opatije Monte Kasino u južnoj Italiji (VI vek). Nešto kasnije i Sveti Vasilije Veliki napisao je Velika i Mala pravila na temelju kojih su uređivani vizantijski manastiri, počev od carigradskog Studiona.
Jedan od najpoznatijih pustinjaka bio je čuveni sveti otac Prohor Pčinjski, koji je živeo na planini Kozjak, kao i sveti Petar Koriški. Njihova imena dobili su manastiri gde su i sahranjeni. Prvi pustinjaci osnovali su svoje kolonije još u pustinjama starog Egipta. Odatle su došli najpre u Italiju, a zatim na Atos.
Monasi sa Atosa dolazili su u Srbiju i podizali monaške ćelije i obnavljali crkve. Prihvatanjem hrišćanstva i crkvene službe na svom jeziku, kod Srba počinje prosvetni razvoj. Manastiri tako postaju duhovna i prosvetno-kulturna središta.
Prema mađarskom izgovoru obitavališta za monahe — ‘monoštor’ — dobila su nazive mesta ‘Bački’, ‘Banatski’ i ‘Baranjski Monoštor’. Takođe, i poznata porodična imena i plemićka prezimena u Srba -kao što su ‘Monoštorac’ i ‘Monasterlija’ — izvedenice su od ovog pojma.
Manastiri kod pravoslavnih Srba uredi
Manastiri su na Balkanskom poluostrvu postojali i pre dolaska Srba i svojim dolaskom su Srbi primali ovu instituciju od strane Vizantije i Rima i zadržali su i grčki naziv „monah“ i od monastirion — „manastir“. Središte prve hrišćanske kulture na južnoslovenskim prostorima nastalo je oko Ohridskog i Prespanskog jezera i tu su nastali prvi manastiri kao Sveti Kliment i Sveti Naum oko 900. godine. Prvi manastiri koji su razvijali zajednički život počeli su se razvijati od doba Nemanje i Svetog Save koji je dao i ustav za takav život i koji je u 14. i 15. veku dostigao svoj vrhunac. Stari vizantijski manastiri su se obnavljali i podizali su se novi i dobijali su mnoga imanja i povlastice. Prvi motivi koji su pokretali vladare i vlastelu za podizanje manastira bili su religiozno — političke prirode.
Po vizantijskim uzorima srpski manastiri delili su se na:
- carske manastire ili lavre,
- arhiepiskopske ili patrijaršijske manastire
- episkopske dvorove
- eparhijske ili ktitorske manastire.
Carski manastiri se još u 14. veku nazivaju još i lavrama što je ranije bio opšti naziv za sve manastire u Siriji i Palestini. U srednjovekovnoj Srbiji se ova vrsta manastira pominje za kralja Stefana Prvovenčanog. To su bili manastiri Studenica, Đurđevi stupovi u Rasu, Hilandar, Mileševa, Sopoćani, Dečani i drugi. Ovi su manastiri bili zadužbine srpskih vladalaca. Većina tih manastira imala je u svome vlasništvu po nekoliko zaseoka, sela pa i celih oblasti, ponekad je to iznosilo i po nekoliko stotina te je Dušanovim Zakonikom normiran taj odnos da se po manastirima može držati samo do 50 kaluđera. Ugled ovih manastira se povećavao i time što su u njima bili kaluđeri i mnogi vladaoci i njihovi sinovi i vlastela koji su živeli primernim životom.
Među manastirima su se isticali oni koji su bili određeni kao grobnice svojih ktitora.
Arhiepiskopski manastiri su bili manastiri slični carskim manastirima ali je tu ulogu ktitora vršio arhiepiskop ili patrijarh.
Episkopski dvorovi su bili posebni manastiri kao rezidencije eparhijskih mitropolita, arhiepiskopa ili patrijarha.
Eparhijski ktitorski manastiri su bili najbrojniji i potpadali su pod jurisdikciju nadležnog eparhijskog episkopa.
Život u manastirima ravnao se po pravilima crkvenih zakona. Na čelu se nalazio iguman, a njega su pomagali kao savetnici članovi bratstva obično nazivani „starci“.
Vidi još uredi
Reference uredi
Literatura uredi
- Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio.
- Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press.
- Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Speake, Graham (2018). „A History of the Athonite Commonwealth: The Spiritual and Cultural Diaspora of Mount Athos”. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
- Ritari, K. (2009). Saints and Sinners in Early Christian Ireland: Moral Theology in the Lives of Saints Brigit and Columba. Turnhout: Brepols Publishers. ISBN 978-2-503-53315-5.
- Lawrence, C. H. (2001). Medieval Monasticism (3rd izd.). Harlow: Pearson Education. ISBN 0-582-40427-4.
- Chitty, D. J. (1966). The Desert a City: An Introduction to the Study of Egyptian and Palestinian Monasticism Under the Christian Empire. Oxford: Basil Blackwell.
- Meyer, R. T. (1950). St. Athanasius: The Life of Anthony. ACW 10. Westminster, Md.: Newman Press.
- „Idiorrhythmic Monasticism”. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Inc. Pristupljeno 9. 10. 2012.
- Butler, Edward Cuthbert. „St. Anthony”. The Catholic Encyclopedia Vol. 1. Robert Appleton Company. Pristupljeno 9. 10. 2012.
- „Anchoress”. The Middle Ages Website. Pristupljeno 9. 10. 2012.
- Gardner, Edmund. „Juliana of Norwich”. The Catholic Encyclopedia Vol. 8. Robert Appleton Company, 1910. Pristupljeno 9. 10. 2012.
- „Mendicant Orders in the Medieval World”. Heilbrunn Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. Pristupljeno 9. 10. 2012.
- Thomas, John P. (1987). Private Religious Foundations in the Byzantine Empire. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks. ISBN 9780884021643.
- Bennett, Harold V. (2002). Injustice Made Legal: Deuteronomic Law and the Plight of Widows, Strangers, and Orphans in Ancient Israel. Eerdmans. ISBN 978-0-8028-3909-1.
Spoljašnje veze uredi
- Manastiri u Novom Pazaru
- Sumela Monastery
- Public Domain photographs and texts, and information regarding medieval monasteries.
- Monastery Italy
- Monasteries Search — UOC Synod Commission for Monasteries
- Google-map — UOC Synod Commission for Monasteries