Operacija Vazdušni most

Operacija Vazdušni most (u SAD poznata i kao operacija Halijard, engl. Operation Halyard) najveća je akcija spasavanja savezničkih snaga iza neprijateljskih linija u Drugom svetskom ratu, a izvedena je u Srbiji. Spasavanje savezničkih pilota izvedeno je od strane avijacije SAD u saradnji sa Jugoslovenskom vojskom u otadžbini generala Dragoljuba Mihailovića. Četnici su na taj način spasli više od 500 savezničkih pilota, koje su Nemci oborili iznad Jugoslavije. Najveći broj pilota je evakuisan sa improvizovanog aerodroma u selu Pranjani 1944. godine. U američkim vojnim krugovima ova spasilačka misija poznata je kao operacija Halijard (engl. Operation Halyard). Operacija Vazdušni most smatra se za jednu od najuspešnijih spasilačkih misija iza neprijateljski linija u istoriji ratova.

Operacija Vazdušni most
Deo Drugog svetskog rata
Draža Mihailović sa grupom američkih pilota
Vreme 31. maj 1944. — februar 1945. Mesto Srbija pod nemačkom okupacijom Ishod Uspešno izvedena spasilačka operacija, evakuisano 512 savezničkih vazduhoplovaca i civila
Sukobljene strane
Jugoslovenska vojska u otadžbini USS	Treći rajh
Komandanti i vođe
Dragoljub Mihailović Zvonimir Vučković Džordž Musulin	nepoznato

Sa jačanjem savezničke bombarderske ofanzive protiv Osovine, sve veći broj vazduhoplovaca ostajao je iza neprijateljskih linija usled prinudnog spuštanja iz oštećenih aviona. Zbog toga je na osnovu naređenja generala Ikera (engl. Ira Eaker) od 24. jula 1944. osnovana Jedinica za spasavanje vazduhoplovnih posada (engl. Air Force Air Crew Rescue Unit (ACRU)). Ova jedinica evakuisala je ukupno 5.700 američkih vazduhoplovaca. Najviše njih, 2.350, evakuisano je iz Jugoslavije. Od toga, 1.532 su evakuisana sa četničke teritorije, a preko 818 sa partizanske.

Pozadina

Spomen ploče na mestu nekadašnjeg aerodroma na Galovića polju u Pranjanima

Posle uspešnog iskrcavanja Amerikanaca na Siciliju, u jesen 1943. godine kapitulirala je Italija, Amerikanci su zauzeli celu Južnu Italiju. Iz Tunisa je krajem 1943. godine prebačen Petnaesta vazdušna armija SAD (engl. USAAF 15th Air Force), pod komandom generala Natana Tvajninga, na aerodrom kod Fođe, taj aerodrom je ubrzo postao najveća vazduhoplovna baza Amerikanaca u južnoj Italiji, za dejstvovanje po ciljevima u južnoj i istočnoj Evropi. Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD, koristio je i okolne aerodrome: kod Barija, kod Brindizija, Leća i kod Mandurija. Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD je dejstvovao po ciljevima u Austriji, Mađarskoj, Slovačkoj, Jugoslaviji, Bugarskoj i Rumuniji. Najvažniji ciljevi bile su fabrike kugličnih ležajeva u Austriji i izvori nafte i rafinerije nafte u Rumuniji. Svi letovi za bombardovanje izvora i rafinerija nafte u Rumuniji, kod mesta Ploešti severno od Bukurešta, išli su preko Srbije. Rafinerije nafte u Rumuniji bile su motorna snaga Hitlerove ratne mašine.

Tokom izvođenja operacije Vazdušni most Mihailović se 13. avgusta sastao sa Nedićem u Ražani, nemački komandant Srbije Felber pregovarao je 20. avgusta sa štabom 4. grupe jurišnih korpusa , komandant jugoistoka feldmaršal fon Vajhs (nem. Maximilian von Weichs) pokušavao je da organizuje zajedničku armiju Nedića i Mihailovića pod nemačkom komandom , Nemci su uz pomoć četnika vodili operaciju protiv NOVJ (Ribecal), savezničko vazduhoplovstvo evakuisalo je 22. avgusta sa uzletišta Brezna kod Nikšića 1.059 partizanskih ranjenika, a američki visoki obaveštajci pregovarali su 3. septembra sa nemačkom komandom jugoistoka.

Bombardovanje ciljeva u Južnoj i Istočnoj Evropi

Od oktobra 1943. godine do oktobra 1944. godine, Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD, obavio je oko 20.000 borbenih letova, uključujući i lovačke avione i bombardere. U tom vremenskom periodu izgubljeno je skoro pedeset odsto aviona i samo oko deset odsto ljudstva. Petnaesti korpus za izvršenje borbenih misija raspolagao je sa 500 teških bombardera tipa B-17 „Letećih tvrđava“, B-24 „Liberator“ i sa oko 100 lovački aviona za pratnju bombardera. Maršruta letova aviona iz Južne Italije do ciljeva u Rumuniji ponavljala se svakodnevno od proleća 1944. godine. Preko Jadrana, Crne Gore i Srbije i Bugarske ka Rumuniji.

Dve trećine letova sa aerodroma u Južnoj Italiji obavljeno je prema ciljevima u Bugarskoj, Rumuniji i Srbiji. Beograd je bombardovan osam puta, Niš oko trideset puta, a zatim Kragujevac, Leskovac i još neki gradovi u Srbiji. Bombardovanje srpskih gradova bili su unapred odabrani ciljevi, kao bombardovanje Beograda na Uskrs, ili bombardovanje Leskovca na kraljev rođendan. Nemci su raspolagali sa ograničenim brojem lovačkih aviona, najčešća meta su im bili saveznički avioni koji su već bili oštećeni od njihove protivvazdušne odbrane nad Bugarskom i Rumunijom, koji su usled oštećenja sporije leteli na manjim visinama. Nemci su imali i snažnu protivavionsku odbranu iznad rudnika bakra u Borskom rudniku.

Spasavanje američkih avijatičara

Grupa spasenih američkih pilota spava na senu na nekom tavanu čekajući evakuaciju za Italiju.

Formacije savezničkih aviona, dejstvujući na objekte neprijateljske teritorije, preleću našu zemlju. Iz oštećenih aviona posada se skakanjem spasava. Preduzmite potrebne mere da ih od neprijatelja sačuvate. Spaseni avijatičari iz svih krajeva biće vama upućeni. Pripremite njihovu zaštitu, snabdevanje i evakuaciju

- glasila je naredba generala Draže Mihailovića, koja je u januaru 1944. godine stigla u štab Prvog ravnogorskog korpusa, pod komandom poručnika Zvonimira Vučkovića.

Pošto su početkom 1944. godine pojačana bombardovanja ciljeva u Bugarskoj, a naročito u Rumuniji, američki avijatičari sve su češće napuštali oštećene avione iznad Srbije. U drugim zemljama, iznad Rumunije, Bugarske, Hrvatske napuštali su ih u krajnjoj nuždi. Mali broj posada imao je nesreću da padne u ruke Rumuna, Bugara, Hrvata ili Nemaca, koji su ih odmah likvidirali ili otpremali u zarobljeničke logore u Nemačkoj. Sve posade, pre nego što su upućene na zadatak u Rumuniju, prethodno su lažno informisani od strane svojih obaveštajnih oficira, da teritorije koje na tom putu budu preletali kontrolišu partizani. Prvi američki piloti pali su u Srbiju pod nemačkom okupacijom, 24. januara 1944. Tog dana oborena su dva „liberatora“, jedan na Zlatiboru, i jedan u Toplici. Jedan bombarder, kojeg su nemački lovci oštetili je prinudno sleteo između Pločnika i Beloljina. Grupu od 10 pilota spasli su četnici Topličkog korpusa pod komandom Milana Stojanovića. Piloti su bili smešteni u kući četovođe, u selu Velika Draguša. Drugi bombarder su tog istog dana pogodili nemački lovci, piloti su iskočili uz pomoć padobrana iznad Zlatibora. Ovu grupu pilota su pronašli pripadnici Zlatiborskog korpusa. Članovi posade posle iskakanja su najčešće pitali prvo za partizane. Međutim, kasnije su uvideli, da u Srbiji nema ni Tita ni njegovih partizana. Spasavanje američkih avijatičara i drugih saveznika, trajalo je od januara 1944. godine do februara 1945. godine.

Nemačke snage u Srbiji, videvši oštećene avione i otvorene padobrane dale su se u poteru za pilotima. Međutim, pripadnici Jugoslovenske kraljevske vojske u Otadžbini su stizali pre njih. Nemci su ucenili sve savezničke pilote, nudeći novčanu nagradu. Ali nijedan nije prodan Nemcima. Pod spasavanjem se podrazumevalo njihovo prihvatanje i sprečavanje neprijatelja da ih zarobi, višemesečni smeštaj kod seljaka i ishrana bez ikakve savezničke pomoći. General Dragoljub Mihailović je početkom 1944. godine izdao naredbu svim svojim jedinicama, da u saradnji sa narodom organizuju prihvatanje, smeštaj i sklanjanja na sigurno američkih avijatičara. Na osnovu te naredbe, formirano je više sabirnih centara u Istočnoj Srbiji, Pomoravlju i Zapadnoj Srbiji. Kasnije je u selu Pranjani osnovana bolnica za povređene i bolesne pilote.

Šumski aerodrom u selu Pranjani

Američki OSS kapetan Džordž Musulin, novembar 1943. Tokom svoje prve misije u nemačkoj okupiranoj Srbiji.

Po naredbi generala Mihailovića, početkom marta 1944. godine počela je izgradnja aerodroma, sa kojeg je trebalo da se vrši evakuacija američkih avijatičara za Italiju. Komandant Prvog ravnogorskog korpusa, kapetan Zvonimir Vučković, odabrao je sa američkim OSS kapetanom Džordžom Musulinom pogodan teren na planinskoj visoravni nedaleko od sela Pranjani u Zapadnoj Srbiji, na mestu zvanom Galovića polje. Stotine seljaka iz okolnih sela radilo je svakodnevno sa volovskim zapregama tokom marta 1944. godine kako bi izgradili improvizovani aerodrom za evakuaciju.

Prva evakuacija

Britanska vojna misija na čelu sa generalom Čarlsom Armstrongom, koja je imala oko trideset pet ljudi, bila je spremna za evakuaciju krajem maja 1944. godine, Dogovorili su se sa Komandom u Bariju, i 29. maja sletela su tri transportna aviona „Dakota“ - DC-3. Njima je uz britansku vojnu misiju evakuisano u Bari oko četrdeset američkih i dvadeset britanskih avijatičara. Sa njima je otišlo za Italiju i nekoliko civilnih lica, a među njima i član Nacionalnog komiteta političar Živko Topalović. Topalović je upućen u inostranstvo sa ciljem da političarima na Zapadu objasni pravo stanje u Srbiji i interveniše u korist četničkih snaga generala Mihailovića. Tada je za Italiju odleteo i američki kapetan Džordž Musulin. Ova evakuacija je ujedno značila i da Saveznici napuštaju i okreću leđa Jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci u Otadžbini i generalu Mihailoviću.

Misija Halijard

Vazdušni most Bari - Pranjani

Spomen obeležje na mestu aerodroma na Galovića polju

U okolini Pranjana bilo je spremno za evakuaciju oko 350 avijatičara. Postojala je opasnost zbog njihovog dužeg zadržavanja na jednom mestu, pa su stalno seljakani po okolnim selima. Početkom avgusta 1944. godine stigla je tročlana misija iz Barija sa kapetanom Džordžom Musulinom, poručnikom Majklom Rajačićem i narednikom telegrafistom Arturom Džibilijanom. Sa njima je došla i ekipa lekara na čelu sa dr Džekom Mitranijem, jer je bilo dosta bolesnih i ranjenih pilota. Po dolasku misije pristupljeno je produženju aerodroma još za sedamdeset metara, jer je bio kratak za avione C -47 kojima je trebalo izvršiti evakuaciju. Kada su radovi završeni, obaveštena je radio vezom Komanda Petnaestog korpusa vazdušnih snaga SAD u Bariju, da mogu da pošalju avione za evakuaciju.

Pranjani, 10. avgusta, 1944. Grupa četnika iz obezbeđenja aerodroma, ispred aviona C-47, pre ukrcavanja američkih avijatičara. Avion C-47 je vojna verzija Daglas DC-3. Tog dana je prvi put sleteo avion u Srbiju proizveden u čuvenoj kompaniji Daglas

.

Grupa aviona C - 47, koju je sačinjavalo šest aviona, spustila se noću 10. avgusta 1944. godine. Na brzinu je izvršeno ukrcavanje avijatičara u avione, i jedan po jedan odleteli su put Barija uz pratnju eskadrile lovačkih aviona. Evakuisano je uspešno oko 150 ljudi. U sedam časova ujutru 10. avgusta 1944. godine uz pratnju većeg broja lovaca P -51 i P - 38, pojavilo se ponovo osam transportnih aviona C -47. Pristupilo se ukrcavanju u avione još oko 200 ljudi, koji su jedan po jedan odletali put Barija uz pratnju lovaca. Obezbeđenje aerodroma za vreme evakuacije vršile su snage Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, omladinske brigade i oficirske škole, ukupne jačine 8.000 do 10.000 boraca. 10. avgusta 1944. godine, evakuisani su i neki civili, američki građani, koji su se za vreme rata zatekli u Srbiji, kao i članovi vojno - političke misije predvođenom političarem Adamom Pribićevićem i kapetanom Zvonimirom Vučkovićem. U toku avgusta vazdušni most je i dalje funkcionisao. Na isti način 12, 15, 18 i 29. avgusta izvršena je evakuacija još oko 200 avijatičara.

Najveće razočarenje za Vrhovnu komandu JVuO, oficire i vojnike, okupljene seljake, bili su potpuno prazni avioni, doleteli su bez ratnog materijala, vojne pomoći i sanitetskog materijala. Amerikanci su prazne avione pravdali žurbom i nedostatkom vremena. Međutim, četnici su saznali od članova posada ovih aviona koji su bili srpskog porekla, da su avioni iz Barija krenuli puni vojne opreme, oružja i municije, koju su usput izbacili iznad partizanske teritorije u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.

Evakuacija iz Koceljeve

Pod pritiskom mnogo bolje naoružanih partizana od strane Saveznika, a i pod pretnjom prodora Crvene armije u Srbiju tokom jeseni 1944. godine, vrhovna komanda JVuO, zajedno sa američkom vojnom misijom, napustila je Pranjane i prebacila se u Posavotamnavu. U mestu Svileuva kod Koceljeve sa improvizovanog aerodroma, nastavljena je evakuacija američkih avijatičara. Evakuisano je 17. i 29. septembra 1944. godine oko pedeset pilota. Tada je sa pilotima odleteo kapetan Džordž Musulin, a američki OSS kapetan Nik Lalić je ostao da se i dalje stara o evakuaciji avijatičara.

Evakuacija iz Boljanića na Ozrenu (severna Bosna)

Sredinom oktobra 1944. godine, sovjetska Crvena armija je posle zauzimanja Istočne Srbije izbila u dolinu Južne, Velike i Zapadne Morave sve do Čačka. Partizanske snage iz Bosne i Crne Gore, koje su iz Sandžaka preko Lima i Ibra, Kopaonika probile krajem avgusta 1944. godine u Srbiju, spojile su se sa sovjetima. Crvena armija ih je sačekala dok ne popune svoje redove mobilizacijom u Pomoravlju i Šumadiji, radi zajedničkog napada na Beograda. Pod pritiskom partizanskih snaga Vrhovna komanda JVuO prelazi sa svojim jedinicama iz Srbije u Istočnu Bosnu, zajedno sa američkom Vojnom misijom predvođena pukovnikom Robertom Makdauelom i kapetanom Nikom Lalićem. Napustili su Koceljevo i prešli su Drinu kod Badovinaca i Međaša, u Semberiji u Istočnoj Bosni.

Jedna grupa američkih avijatičara je odstupila zajedno sa njima, a svakodnevno su pristizali novi piloti. Uz pomoć Ozrenskih četnika i seljaka osposobljeno je novo uzletište u blizini sela Boljanić na planini Ozren(koja je važila za jedno od najjačih četničkih uporišta i nijednom tokom rata nije palo u ruke komunistima), blizu Doboja, od 22. oktobra do 1. novembra 1944. godine. Sa ovog uzletišta otišao je u Italiju šef američke vojne misije, pukovnik Robert Makdauel, 1. novembra 1944. godine, američkim avionom DC-3, uz pratnju sedam lovaca. Sa njima je otišao i kapetan Džon Milodragović i poručnik Majkl Rajačić. Tada je generalu Mihailoviću ponuđeno da i on pođe sa njima i da napusti zemlju, međutim general je taj predlog energično odbio.

Sa uzletišta u Boljaniću je i kapetan Nik Lalić 27. decembra 1944. godine odleteo za Italiju, a i radio - telegrafista Artur Džibilijan. Tom prilikom evakuisana je i grupa od dvadeset američkih avijatičara, jedan jugoslovenski pukovnik i jedan major. General Mihailović je odbio predlog američkog kapetana Nika Lalića da i on pođe sa njima u Italiju uprkos Lalićevoj informaciji da je takav nalog dobio iz Vašingtona. General Mihailović mu je odgovorio da je čvrsto odlučio da ostane sa svojim narodom, i da ne želi da ga napusti kad je najteže.

Poslednja evakuacija sa Ozrena obavljena je krajem februara 1945. godine po vrlo hladnom vremenu. Tada je u dva transportna aviona C - 47 u pratnji četiri lovačka aviona „lajtning“ evakuisano oko 40 ljudi, među kojima oko 25 spasenih američkih pilota.

Posthumno odlikovanje

Sredinom septembra 1944. godine prestala su američka bombardovanja ciljeva u Rumuniji. Bombarderi Petnaestog korpusa vazdušnih snaga SAD, nastavljaju iz Barija da lete ka ciljevima u Mađarskoj i Austriji. Jedinice generala Mihailovića doživljavaju težak udarac naročito posle poziva kralja Petra II Karađorđevića da se priključe Titovim partizanima, uz nagovor Engleza, poziv je pročitan na radiju Bi-Bi Si u Londonu 12. septembra 1944. godine. General Mihailović, ponižen od svoje vlade, kralja i Saveznika, ostaje sam sa najvernijim saradnicima. Četnici preživljavaju pakao bosanske golgote.

Posle jednogodišnjeg boravka po bosanskim vrletima i šumama, general Mihailović pada u ruke Titovih partizana, u vreme kada je rat uveliko bio završen. Komunisti organizuju u junu 1946. godine suđenje generalu Mihailoviću, koje će proteći u poznatom maniru staljinističkih montiranih procesa. Optužen je za izdaju srpskog naroda i saradnju sa okupatorom, komunistički sud mu izriče smrtnu kaznu. U noći između 16. i 17. jula 1946. godine pred malim brojem svedoka, streljali su generala Dragoljuba Mihailovića. Ni danas se ne zna gde je tačno grob generala Mihailovića.

Stotine američkih avijatičara čije su živote spasli četnici, čim su čuli vest da je general Mihailović uhapšen, jedini oni ustaju u odbranu generala. Odmah pokreću inicijativu za osnivanje Komiteta za pravedno suđenje generalu. Angažuju celokupnu javnost Amerike, i mnoge istaknute javne i kulturne radnike i političare. Međutim, ništa nije pomoglo da se presuda ne izvrši. I posle izvršene presude oni su stalno vršili pritisak na američku vladu, da prizna zasluge generalu Mihailoviću. Pod tim pritiskom, predsednik SAD Hari Truman, 29. marta 1948. godine posthumno je odlikovao generala Dragoljuba Mihailovića najvišim ordenom SAD - Legijom za zasluge (Legion of merit). Time je priznata greška i nepravda koju je Amerika učinila, žrtvovanjem najodanijeg saveznika radi trenutnih sopstvenih vojno-političkih interesa. Obrazloženje za dodelu ordena glasi:

General Dragoljub Mihailović se na izuzetan način istakao kao vrhovni komandant jugoslovenskih oružanih snaga, a kasnije i kao ministar rata, organizovanjem i vođenjem veoma važnih snaga otpora protiv neprijatelja koji je okupirao Jugoslaviju, od decembra 1941. godine, do decembra 1944. godine. Neverovatnim naporom njegovih neustrašivih jedinica mnogi avijatičari Sjedinjenih Američkih Država su spaseni i bezbedno vraćeni prijateljskoj komandi. General Mihailović i njegove snage su i materijalno doprinosili savezničkoj stvari i pomogli u postizanju konačne pobede savezu, iako nisu bili aktivno snabdevani, i mada su se lišeni svega, borili pod krajnje teškim uslovima. - Hari Truman

Orden je, u maju 2005. uručen ćerki generala Mihailovića Gordani na skromnoj ceremoniji održanoj u ambasadi SAD u Beogradu.

Zanimljivosti

• Polaganjem venaca na spomen - obeležje na nekadašnjem improvizovanom aerodromu u Galovića polju, u selu Pranjani 16. avgusta 2009. godine svečano je obeležena 65. godišnjica od misije Halijard. Vence su položili komandant RVPVO Vojske Srbije brigadni general Ranko Živak, otpravnica poslova Ambasade SAD u Beogradu Dženifer Braš, predstavnici Gornjeg Milanovca i predstavnici veterana JVuO. Tog dana je prvi put od kraja Drugog svetskog rata jedan visoki vojni zvaničnik iz Beograda iskazao počast i položio venac na spomen - obeležje koje čuva pomen na podvig JVuO odnosno Dražine četnike.
• 2019. godine, predsednik Srbije Aleksandar Vučić prisustvovao je ceremoniji u Pranjanima povodom 75. godišnjice od ove operacije.
• 2020. godine, svečano je otvoren novi memorijalni kompleks u Pranjanima uz prisustvo državnog vrha Srbije.
• 2021. godine, povodom 80. godišnjice agresije Nacističke Nemačke i Fašističke Italije na Kraljevinu Jugoslaviju prvi put u istoriji je ministar vojni Ujedinjenog Kraljevstva posetio Srbiju, a tom prilikom posetio je novi memorijalni kompleks u selu Pranjani gde je svečano otkrio spomen-obeležje za učesnike britanske misije.
• U znak sećanja na ovu operaciju održana je zajednička vojna vežba padobranaca Vojske Srbije i Oružanih snaga SAD pod nazivom "Nebeski most 21"
• U Muzeju vazdušno-desantnih i specijalnih operacija u mestu Fejtvilu u Severnoj Karolini postavljena je izložba od juna do decembra 2022. godine o misiji Halijard. Najvažniji izloženi eksponati su bili privatni predmeti učesnika misije. Između ostalih mogli su se videti OSS padobransko odelo, Dražin prsten, foto-aparat, fotografije i sl. Muzej eksponate iz ove misije planira da uvrsti u stalnu postavku.

Vidi još

• Dragoljub Mihailović
• Saveznici u Drugom svetskom ratu
• Jugoslovenska vojska u otadžbini
• Misija Rendžer
• Zvonimir Vučković
• Robert Makdauel
• Džordž Musulin
• Nik Lalić
• Džordž Vujnović
• Majkl Rajačić
• Ričard Felman
• Savezničko bombardovanje Leskovca 6. septembra 1944.
• Zadružni dom zdravlja „Džon Kingsburi”
• Heroji Halijarda

Literatura

• D. Pešić, Miodrag (2004). Misija Haljard: Spasavanje američkih pilota od strane četnika Draže Mihailovića u Drugom svetskom ratu. Pogledi. str. 359. ISBN 978-8682235408. 
• A. Frimen, Gregori (2009). 500 Zaboravljenih: Neispričana priča o ljudima koji su sve rizikovali u najvećoj misiji spasavanja u Drugom svetskom ratu. Evro Đunti. str. 364. ISBN 978-86-505-1292-0. 
• Vučković, Zvonimir (2015). Sećanja iz rata. Srpska književna zadruga. str. 478. ISBN 978-86-379-1291-0. 
• Timotijević, Miloš (2020). Misija Halijard: Ratna propaganda, bombardovanje srpskih gradova i evakuacija savezničkih avijatičara 1943–1944. godine. Službeni glasnik. str. 482. ISBN 978-86-519-2606-1. 
• Đerić, Dejan (2020). Slomljena krila Zlatibora. Istorijski arhiv Užice. str. 272. ISBN 978-86-82445-52-4. 
• Warren, Harris G. (1947). Special Operations: AAF Aid To European Resistance Movements. ISBN 978-0-89126-020-2. 
• Leary, William M. (1995). Fueling the. Fires of Resistance - Army Air Forces Special Operations in the Balkans during World War II. 
• Matteson, Thomas T. (1997). An Analysis of the Circumstances Surrounding the. Rescue and Evacuation of Allied Aircrewmen from. Yugoslavia, 1941-1945. 

Spoljašnje veze

• Last Heroes of Halyard Mission: WW2 Forgotten Story (The Greatest Generations Foundation - Zvanični jutjub kanal)
• Vujnoviću priznanje američke vlade, Vesti RTS, 18. oktobar 2010.
• „Suze veterana“, Milorad Bošnjak, Večernje novosti, reportaže, 13. septembar 2004.
• „Nema taj ni srce ni duše ko spomenik dira“, Z. Šaponjić, Glas javnosti, rubrike, 27. april 2006.
• „So i rakija za stare prijatelje“Zoran Marjanović, Glas javnosti, ljudi i događaji, 9. septembar 2008.
• „Američki veterani - spaseni piloti tokom misije Halijard“, Američka TV reportaža na internet stranici Jutjub
• Zoran A. Živanović, Operacija "Vazdušni most" u Svileuvi, Katalog izložbe, Zavičajni muzej Koceljeva, Koceljeva, 2019.
• Savezničke pilote spasili, slomljenih krila ostali („Politika”, 14. avgust 2020)