Википедија

Pavle Đurišić

Четнички војвода

Pavle Đurišić (Podgorica, 9. jul 1907 — april 1945) bio je srpski oficir Jugoslovenske vojske iz Crne Gore, koji je postao četnički vojvoda i predvodio značajni dio crnogorskih četnika tokom Drugog svjetskog rata. Istakao se i postao jedan od glavnih komandanata ustanka protiv Italijana u Crnoj Gori u julu 1941, ali je kasnije sarađivao sa Italijanima protiv partizana koje je predvodila KPJ i Hrvatskih oružanih snaga NDH. Njegove snage su izvršile nekoliko masakara nad muslimanskim stanovništvom Bosne, Hercegovine i Sandžaka i učestvovale u protivpartizanskoj operaciji Vajs zajedno sa italijanskim snagama 1943. Nijemci su ga zarobili u maju 1943, ali je Đurišić pobjegao, da bi ga ponovo uhvatili.

Pavle Đurišić
Pavle Đurišić
Lični podaci
Datum rođenja(1909-07-09)9. jul 1909.
Mjesto rođenjaPodgorica, Knjaževina Crna Gora
Datum smrtiapril 1945.(1945-04-00) (35 god.)
Mjesto smrtiLogor Stara Gradiška, Kraljevina Jugoslavija (dejure)
NDH (defakto)
Vojna karijera
Služba

1927—1945.
Činpotpukovnik
Komandant
Učešće u ratovima
Odlikovanja

Nakon kapitulacije Italije, Nijemci su ga oslobodili i Đurišić je počeo sarađivati sa njima i srpskom marionetskom vladom. Uz pomoć Nijemaca, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića, osnovao je Crnogorski dobrovoljački korpus 1944. Đurišić je ubijen poslije bitke na Ljevče polju, nakon što su ga zarobili pripadnici Hrvatskih oružanih snaga kod Banje Luke, u zamci koju su mu pripremili oni i crnogorski separatista Sekula Drljević. Dio pripadnika Đurišićevih snaga ubijen je tokom ove bitke ili u kasnijim napadima ustaša i partizana, jer su željeli spriječiti povlačenje na zapad. Ostali su pokušali da se povuku u Austriju; primorani su da se predaju partizanima i ubijeni su u maju ili junu 1945. u Kočevskom Rogu u južnoj Sloveniji.

Biografija uredi

Rana mladost Đurišića uredi

Pavle Đurišić je rođen 9. jula 1909. godine u Podgorici, u tadašnjoj Knjaževini Crnoj Gori, gdje je živio do smrti oca Ilije.[1] Njegova majka Ivana (djevojačko Radović), bila je iz bratstva Brnovića.[2] Prema nekim izvorima, rođen je 1907. godine.[3] Pavle se školovao do niže gimnazije. Nakon očeve smrti, preselio se u Berane, gdje je živio sa ujakom Petrom Radovićem, sudijom i bivšim četnikom u odredu Vuka Popovića tokom borbi za Makedoniju. Pohađao je Učiteljsku školu u Beranama skoro dvije godine.[1]

Pavle Đurišić upisuje se u 55. klasu Vojne akademije 1927, iz koje 1930. godine izlazi kao pješadijski potporučnik Jugoslovenske vojske. Službu je započeo u Sarajevu kao vodnik 10. takovskog pješadijskog puka. Njegove starješine zapažaju u njemu sposobnosti i ambicije, pa ga šalju u Pješadijsku oficirsku školu u Sarajevu, kao vodnika streljačke čete. U Sarajevu je ostao sve do 1934, kada je na vlastiti zahtjev premješten u Berane, gdje je prvo služio kao komandant voda, a kasnije kao komandant 1. čete 48. pješadijskog puka.[4] Đurišić je imao kćer Ljiljanu, koja je rođena 1937, ali je preminula 1943. godine.[2]

Nakon italijanske invazije na Albaniju, Đurišićeva četa je 7. aprila 1939. poslata u Plav kod granice sa Albanijom, radi prikupljanja obavještajnih podataka. Uspostavio je kontakt sa pojedincima u Albaniji i stekao obavještajne podatke, ali informacije koje je dobio nisu bile od velike koristi za odbranu Jugoslavije i vratio se u Berane sa svojom četom. Kontakti koje je Đurišić ostvario u ovom periodu postaće važni u narednim godinama.[4] Ilija, sin Pavla Đurišića, rođen je 1940. godine.[2]

Drugi svjetski rat uredi

Invazija sila Osovine i italijanska okupacija Crne Gore uredi

U aprilu 1941, Njemačka, Italija i Mađarska izvele su invaziju i okupaciju Jugoslavije. Crnu Goru su zauzeli Nijemci, koji su se ubrzo povukli, prepuštajući Italijanima okupaciju oblasti. Crnogorci su brzo razvili pobune protiv Italijana, zbog protjerivanja Srba sa Kosova i Metohije, zbog priliva izbjeglica iz drugih dijelova Jugoslavije i onih koji su bježali od ustaškog terora u oblastima duž granice sa Bosnom i Hercegovinom. Negodovali su i zbog anektiranja Albaniji teritorija na Kosovu važnih za proizvodnju hrane i postrojenja za proizvodnju soli u Ulcinju, a ekonomska šteta nanesena je mnogima zbog povlačenja iz prometa novčanice od 500 jugoslovenskih dinara.[5] Za vrijeme invazije, Đurišić je unapređen u čin kapetana prve klase.[6]

Ustanak u Crnoj Gori uredi

Glavni članak: Trinaestojulski ustanak

Sredinom jul 1941. izbio je opštenarodni ustanak. Događaj koji je bio neposredan povod za ustanak je bio Petrovdanski sabor na kojem je usvojena odluka o obnovi Kraljevine Crne Gore na čelu sa italijanskim regentom i pod kontrolom crnogorskog separatiste Sekule Drljevića i njegovih pristalica, poznatih pod imenom zelenaši.[7] Među ustanicima bio je veliki broj srpskih nacionalista, poznatih pod imenom bjelaši, koji su se zalagali za „bliske veze sa Srbijom”.[8] Oko 400 bivši oficiri Jugoslovenske vojske, od kojih su mnogi bili voljni da sarađuju sa komunistima, učestvovalo je u ustanku.[6] Neke od oficira Nijemci i Italijani su nedavno oslobodili iz logora za ratne zarobljenike, gdje su se nalazili od početka invazije. Oficiri JV su komandovali odredima, dok su politički komesari bili iz redova komunista i oni su vodili organizaciju ustanka.[9] Kada je ustanak počeo, Đurišić se pridružio odboru koji je bio organizovan za vođenje vojnih operacija u beranskom srezu.[6]

U ranoj fazi ustanici su preuzeli kontrolu nad manjim gradovima i selima. Đurišić se borio zajedno sa komunistima[10] i predvodio uspješan napad na Berane. Proslavio se tokom najtežih borbi[11] i istakao kao jedan od glavnih vođa ustanka.[12] Poslije skoro dva dana borbi za svaku kuću u Beranama, uključio se u pregovore o predaji preživjelih italijanskih snaga. Nakon italijanske predaje, prigovorio je na uputstva koja su dobili od komunista vezana za postupanje sa italijanskim zarobljenicima.[13] Tokom ustanka, Đurišić je vodio borbe i protiv Drljevićevih snaga.[14] Nakon uklanjanja Italijana iz doline Lima, Đurišić je pozvao ustanike da marširaju na Rožaje i Kosovsku Mitrovicu i napadnu tamošnje muslimane i Albance, koja je smatrao „balistima”. Komunisti su jasno stavile do znanja da takvu akciju smatraju neprihvatljivom.[13]

Ostali istaknutiji komandanti ustanka bili si bivši oficiri JV pukovnik Bajo Stanišić i major Đorđije Lašić. U roku od šest nedjelja, 67.000 italijanskih vojnika, potpomognuti muslimanskim i albanskim balistima iz pograničnih područja koji su obezbjeđivali bokove, ponovo je stekla kontrolu nad svim gradovima i komunikacionim putevima u Crnoj Gori. General Alesandro Pircio Biroli, italijanski vojni guverner Crne Gore, izdao je naredbu o gušenju ustanka, ali je svoje snage usmjeravao da izbjegnu „djela osvete i beskorisne surovosti”. Ipak, desetine sela je spaljeno, stotine su ubijene, a između 10.000 i 20.000 stanovnika je internirano tokom gušenja ustanka. Neko vrijeme, muslimanskim i albanskim balistima je dozvoljeno da pljačkaju i pale sela.[15] Čim su Italijani započeli ofanzivu, beranski političari odustali su od podrške ustanku i počeli ga kritikovati. Bivši oficiri JV dezertirali su iz svojih jedinica, a Đurišić je napustio vojni odbor koji je organizovao ustanak u beranskom srezu. Političari i oficiri formirali su sopstvene odbore i obratili se Italijanima kako bi iskazali lojalnost i osudili komuniste.[16]

Između komunističkih vođa i nacionalista koji su učestvovali u ustanku došlo je do razdora.[17] Nacionalisti su smatrali da je ustanak ugušen i željeli su da se borba zaustavi, dok su komunisti bili odlučni da se nastavi sa borbom. Krajem 1941. nacionalisti su uspostavili kontakte sa Italijanima i ponudili im da im pomognu u borbi protiv komunista, koji su tada preimenovani u partizane.[8] Zatim su se nacionalisti, među kojima i Đurišić, koji je bio popularan u svojim Vasojevićima, povukli u brdovitu unutrašnjost Crne Gore.[18] Cilj nacionalista je bio da se izbjegava provociranje Italijana, ali da se brane planinska sela ako budu napadnuta.[19] U sjevernoj Crnoj Gori postojala je jasna podjela između komunista i nacionalista. Nacionalisti su imali bliže veze sa Srbijom i neprijateljski stav prema balistima. Komunisti su želeli da se nastavi sa borbom i revolucijom, pa su se okrenuli i protiv svojih klasnih neprijatelja nacionalista. Ustaški uticaj na muslimane u Sandžaku i progoni Srba iz oblasti pripojeni italijanskoj Albaniji uticali su na Đurišića i njegove četnike da se posvete borbi protiv muslimana i Albanaca. Kasnije su se okrenuli muslimanima i Albancima u regiji.[20] Ustanak se smanjenom žestinom nastavio do decembra 1941. godine.[9] Đurišića je Vlada Kraljevine Jugoslavije u egzilu odlikovala ordenom Karađorđeve zvijezde 1941. na prijedlog pukovnika Dragoljuba Mihailovića, načelnika Štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini.[21]

Mihailovićeva uputstva uredi

Oktobra 1941, Mihailović je imenovao Đurišića za komandanta svih redovnih i rezervnih snaga u centralnoj i istočnoj Crnog Gori i dijelovima Sandžaka.[22] Početkom novembra, nacionalističke vođe u Crnog Gori brzo su postale svjesne razdora između četnika i partizana u Srbiji; kasnije tog mjeseca poslali su Đurišića u posjetu Mihailoviću. Tokom posjete, Đurišić je od Mihailovića dobio verbalna naređenja i postavljen je za komandanta svih četničkih odreda u Raškoj oblasti. Lašić je imenovan za komandanta svih četničkih odreda u Staroj Crnoj Gori.[23] Đurišićevo imenovanje uključeno je i kao dio uputstva od 20. decembra 1941. koja su stigla od Mihailovića. Uputstvo je uključivalo sljedeće ciljeve:[24]

  • Borba za slobodu cjelokupnog našeg naroda pod skiptrom Njegovog Veličanstva Kralja Petra II.
  • Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije — Crne Gore — Bosne i Hercegovine — Srema — Banata i Bačke.
  • Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenačkih teritorija pod Italijanima i Nijemcima (Trst — Gorica — Istra i Koruška) kao i Bugarske, sjeverne Albanije sa Skadrom.
  • Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
  • Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog življa.

U ovim uputstvima je navedeno da ciljevi partizana znače da ne može biti saradnje između njih i četnika.[24] Đurišića je takođe imenovao četničkim vojvodom.[25] Neki istoričari su osporili autentičnost ovih uputstava; smatraju da je dokument Đurišićev falsifikat nakon što nije uspio da dođe do Mihailovića.[26] Drugi istoričari ili ne pominju bilo kakve polemike oko porijekla uputstava,[27] pominjući dokaze koji potvrđuju njihovu autentičnost[22] ili izričito izjavljuju da ih smatraju vjerodostojnim.[28]

Kolaboracija sa Italijanima protiv partizana uredi

 
Đurišić drži govor pred četnicima u prisustvu Pircio Birolija, italijanskog guvernera Crne Gore

U januaru 1942. Đurišić se sastao sa predstavnicima brigadnog generala Silvija Boninija, komandanta italijanske 19. pješadijske divizije Venecija. Đurišićev brat Vaso bio je odgovoran za vezu sa italijanskom divizijom i bio je stacioniran u njihovom štabu u Beranama. Na sastanku Đurišiću su date odriješene ruke u postupanju sa partizanima u zoni odgovornosti divizije; sporazum između Đurišića i italijanskih predstavnika potpisao je Vaso u Đurišićevo ime.[29] Istog mjeseca okupio je skupinu bivših oficira JV, političara i drugih nekomunista i predstavio im Mihailovićeva uputstva. Mihailović je za Đurišićev štab odabrao kodni naziv „Gorski štab br. 15”,[a] a Đurišić je za lokaciju štaba odabrao selo Zaostro.[30]

U januaru, četničke snage predvođene Lašićem vodile su uspješne operacije protiv partizana u andrijevačkom srezu, ali je Lašić tokom borbi zadobio tešku ranu na glavi. Lašićevo ranjavanje značilo je da će Đurišić ubrzo postati najistaknutiji i najvažniji četnički komandant u Crnoj Gori.[31] Do 5. januara, Đurišić je preuzeo komandu nad beranskim srezom i osnovao sedam četničkih odreda na tom području. Ubrzo nakon toga formiran je sreski politički odbor zadužen za organizovanje propagande i regrutovanje.[30] Đurišić je ubrzo stekao kontrolu nad svim antikomunističkim milicijama u beranskom srezu, ukupno 500 ljudi, i dvije manje skupine iz Kolašina i Bijelog Polja, ukupno 120 ljudi. Dana 13. januara, poslije sedmice priprema, izveo je napade na dva partizanska bataljona koja su djelovala u beranskom srezu. Nakon četiri dana borbe, Đurišić je uz pomoć italijanskih snaga i muslimanskih milicija uspio skoro potpuno protjerati partizane iz sreza.[32] Do 24. januara, Đurišićeve snage zauzele su preostala sela pod partizanskom kontrolom, a tokom borbi ubijeno je 15 partizana i pogubljeno je 27 zarobljenih. Time je efikasno eliminisao preostalo partizansko prisustvo u Beranama.[31]

Do marta, Đurišić je pokazao Italijanima da se prema partizanima odnosi beskompromisno, a njegovi odredi širili su se izvan zone odgovornosti italijanske divizije. Vođeni su pregovori između Đurišića i generala Birolija, vojnog guvernera i komandanta italijanskih snaga u Crnoj Gori. Ovaj sporazum, koji je potpisao Đurišić, odnosio se i na operativne zone 19. pješadijske divizije Venecija. Italijani su pristali da Đurišića i njegove snage snabdijevaju oružjem i hranom i da ima isplaćuju plate. Prema „Saglasnosti između Glavne komande italijanskih trupa u Crnoj Gori i kapetana Pavla Đurišića, komandanta crnogorskih četničkih nacionalista koji operišu u zoni dodjeljenoj diviziji Venecija”, Đurišić i njegove snage se obavezuje na sljedeće:[33]

  • Da vode borbu protiv komunista i njihovih pristalica.
  • Da drže kontakt s italijanskim vojnim vlastima, tako da njihove akcije budu vršene po italijanskim uputstvima. Za one akcije na sjevernoj strani Lijeve Rijeke odlučuje general Bonini, komandant divizije Venecija, a za one na jugu od Lijeve Rijeke odlučuje direktno komandant italijanskih trupa Crne Gore u Podgorici.
  • Da održe red i garantuju za sigurnost puta u zoni okupiranoj od njihove strane.
  • Da neće nikada okrenuti oružje protiv italijanskih trupa i da ograniče svoju politiku u samoj borbi protiv komunizma.
  • Da vrate, kada bude uništen komunizam, ono oružje koje su dale italijanske vlasti, izuzev pušaka, koje su potrebne radi održavanja reda.

Uprkos posjedovanju Mihailovićevih instrukcija, Đurišić je u početku imao minimalan uticaj na nekomunističke elemente crnogorskog otpora i nije bio u mogućnosti da razvije efikasnu strategiju protiv Italijana ili partizana u mjesecima nakon povratka u Crnu Goru. Početkom 1942, njegov četnički odred postao je sve aktivniji protiv lokalnih muslimana, naročito u istočnoj Crnoj Gori i Sandžaku.[34] Partizani su u januaru i februaru 1942. zauzeli Kolašin i okrenuli se protiv svake stvarne i moguće opozicije; ubili su oko 300 ljudi i njihove leševe bacali u jame koje su nazivali „pasja groblja”. Zbog ovih i drugih primjera komunističkog terora, većina Crnogoraca se okrenula protiv partizana. Dana 23. februara, Đurišić je zauzeo Kolašin i držao ga kao četnički bastion sve do maja 1943.[35] Četnički teror nad političkim protivnicima pojačan je nakon zauzimanja Kolašina. Zarobljeni partizani i pristalice obično su ubijani na licu mjesta, uključujući 17 ranjenih partizana zarobljenih u selu Lipovo.[36] Montirani procesi organizovani su u martu i aprilu za neke od istaknutih građana Kolašina, koje su četnici smatrali protivnicima, a mnogi poznati ili osumnjičeni komunisti su osuđeni smrt i zatim pogubljeni.[37] Đurišić je u Kolašinu osnovao četnički zatvor, u kojem je bilo zatvoreno i mučeno oko 2.000 ljudi. Najmanje 74 zatvorenika ubijeno je u Brezi kod Kolašina.[38] Krajem aprila 1943, 313 zatvorenika četničkog zatvora predato je Italijanima; 27 njih je ubijeno tokom italijanskog masovnog pogubljenja 180 taoca 25. juna 1943.[39]

U maju 1942, Đurišić je napao i porazio posljednji značajan partizanski odred u Crnoj Gori.[40] U junu 1942, Đurišić je sarađivao sa ustašama u Foči na jugoistoku Bosne.[41] Nakon što su ga Nijemci protjerali iz Srbije, Mihailović je stigao u Crnu Goru u vrijeme borbi Italijana i četnika sa partizanima. Mihailović je došao u pratnji svog osoblja i oficira za vezu britanske Uprave za specijalne operacije (engl. Special Operations Executive (SOE)). Na kraju je osnovao bazu u selu Gornje Lipovo, nekoliko kilometara od Đurišićevog štaba u Kolašinu. Mihailović i njegovo osoblje imali su malobrojne snage i oslanjali su se na Đurišića radi zaštite. Ubrzo nakon što je Mihailović stigao u Crnu Goru, Đurišić je Mihailovićevom oficiru za vezu iz SOE rekao da je raspoložen da djeluje nezavisno i suprotno od Mihailovića. Đurišić i ostali četnički komandanti u Crnoj Gori nominalno su priznavali Mihailovića za vrhovnog komandanta, ali su ga rijetko poštovali.[42]

Dana 24. jula 1942, Blažo Đukanović, komandant svih četničkih snaga u Crnoj Gori,[43] potpisao je sveobuhvatni sporazum s Birolijem kojim su zvanično organizovali i priznali tri četnička „leteća odreda” kao pomoćne italijanske snage u borbi protiv partizana. Te odrede su Italijani snabdijevali, naoružavali i plaćali; u njih je bilo uključeno 4.500 četnika, od kojih je 1.500 bilo pod Đurišićevom komandom.[44] Postojeći „Crnogorski četnički komitet”, koji je predvodio brigadni general Đukanović i sa kojim je Đurišić bio usklađen,[45] Italijani su priznali kao „Nacionalistički komitet Crne Gore”, čiji su jedini politički ciljevi bili borba protiv komunista i drugih koji su se protivili italijanskoj okupaciji i „održavanje reda i zakona”. Dogovori o platama, obrocima, oružju i pomoći četničkim porodicama trebali su biti postignuti međusobnim razumijevanjem.[44]

Tokom ostatka 1942, italijanske operacije u saradnji sa četničkim pomoćnim snagama primorali su preostale partizanske snage da napuste Crnu Goru,[46] nakon čega su Italijani koristili četnike za održavanje reda na selu.[47] Đurišić je većinu ovog vremena djelovao prilično nezavisno na sjeveru Crne Gore i ponašao se kao da je „iznad zakona”.[48] U decembru 1942, četnici iz Crne Gore i Sandžaka sastali su se na konferenciji u selu Šahovići kod Bijelog Polja. Konferencijom je dominirao Đurišić; njene rezolucije izrazile su ekstremizam i netoleranciju, a dnevni red fokusiran je na obnavljanje predratnog statusa kvo u Jugoslaviji, koji bi u početnim fazama sprovodila četnička diktatura. Istakao je pretenzije na dijelove teritorije država susjednih Jugoslaviji.[49] Na ovoj konferenciji, Mihailovića je predstavljao major Zaharije Ostojić, njegov načelnik štaba,[50] koga je prethodno Mihailović ohrabrio da vodi kampanju terora nad muslimanima koji žive uz granicu Crne Gore i Sandžaka.[51] Jedan od ishoda konferencije bila je odluka o uništenju muslimanskih sela u čajničkom srezu u Bosni.[52]

Operacija Vajs i akcije čišćenja uredi

Decembra 1942, zabrinuti zbog mogućnosti iskrcavanja savezničkih snaga na Balkan, Nijemci su započeli planiranje protivpartizanske ofanzive u Bosni i Hercegovini kodnog naziva „Slučaj Bijelo”. Veličina planirane ofanzive zahtijevala je uključivanje i Hrvatskog domobranstva i Kraljevske italijanske vojske. Kasnije tokom planiranja, Italijani su počeli da pripremajy i opremaju četničke odrede, uključujući i Đurišićev, radi uključivanja u operaciju.[53] Početkom januara 1943, četnička je Vrhovna komanda naredila crnogorskim četničkim jedinicama da sprovedu „akcije čišćenja” protiv muslimana u bjelopoljskom srezu na sjeveroistoku Crne Gore. Dana 10. januara 1943, Đurišić je izvijestio da su četnici pod njegovom komandom spalili 33 muslimanska sela, ubili 400 muslimanskih boraca — pripadnika muslimanskih milicija koje su takođe podržavali Italijani — i da su ubili oko 1.000 muslimanskih žena i djece.[54]

Kao italijanske pomoćne snage, Đurišićev odred bio je zavisan o italijanskom oružju i prevozu pa je napustio Crnu Goru tek 18. januara 1943, dva dana prije nego što trebala početi prva faza Slučaja Bijelo.[55] Dana 3. januara 1943, Ostojić je izdao naređenje za „čišćenje” čajničkog sreza od ustaško-muslimanskih organizacija. Prema istoričaru Radoju Pajoviću, Ostojić je izradio detaljan plan kojim je izbjegao da precizira šta treba učiniti sa muslimanskim stanovništvom sreza. Umjesto toga, ova uputstva trebalo je usmeno dati odgovornim komandantima. Kašnjenje u kretanju četničkih snaga u Bosni kako bi učestvovali u Slučaju Bijelo zajedno sa Italijanima, omogućilo je četničkoj Vrhovnoj komandi da proširi planiranu operaciju „čišćenje” na pljevaljski srez u Sandžaku i fočanski srez u Bosni. Okupljene su kombinovana četničke snage od 6.000 ljudi, podijeljene u četiri odreda, kojim su komandovali Vojislav Lukačević, Andrija Vesković, Zdravko Kasalović i Bajo Nikić. Mihailović je naredio da se sva četiri odreda stave pod Đurišićevu komandu.[56]

 
Đurišićev izvještaj od 13. februara 1943. kojim je Mihailovića informisao o masakru nad muslimanima u čajničkom i fočanskom srezu u jugoistočnoj Bosni i pljevaljskom srezu u Sandžaku[57]

Početkom februara 1943, tokom njihovom napredovanja sjeverozapadno u Hercegovini u okviru priprema za učešće u Slučaju Bijelo, kombinovane četničke snage ubile su veliki broj muslimana u pljevaljskom, fočanskom i čajničkom srezu. U izvještaju upućenom Mihailoviću 13. februara 1943, Đurišić je napisao da su njegovi četnici ubili oko 1.200 muslimanskih boraca i oko 8.000 žena, djece i staraca, kao i da su uništili svu imovinu osim stoke, žita i sijena, koje su zaplijenili.[58][59][60]

Oko 500 muslimana, pretežno žena, djece i staraca, ubijeno je u Goraždu u martu, dok je nekoliko žena silovano.[61] Procjenjuje se da je 10.000 ljudi ubijeno u protivmuslimanskim operacijama pod Đurišićevom komandom u periodu januar—februar 1943. Stopa smrtnosti bila bi veća da mnogi muslimani nisu već napustili to područje — najviše je otišlo u Sarajevo — kada je započela februarska akcija.[58] Prema izvještaju četničke žrtve bile su 36 ubijenih i 58 ranjenih.[62] Naredba za operaciju „čišćenja” glasila je da četnici trebaju ubiti sve muslimanske borce, komuniste i ustaše, ali da ne bi trebali ubijati žene i djecu. Prema Pajoviću, ova uputstva su uključena kako bi se osiguralo da nema pisanih dokaza o naređenju ubijanja neborbenog stanovništva. Dana 8. februara, jedan četnički komandant napisao je svoju kopiju pismenih Đurišićevih naredbi da su odredi dobili dodatne naredbe da pobiju sve muslimane na koji su naišli. Dana 10. februara, komandant Pljevaljske četničke brigade rekao je jednom od svojih komandanta bataljona da treba ubiti sve u skladu sa naređenjima viših komandanata.[63] Prema Tomaševiću, uprkos četničkim tvrdnjama, da su ove i prethodne „akcije čišćenja” bile protivmjere protiv agresivnih muslimanskih aktivnosti, sve okolnosti ukazuju na to da je Đurišić djelimično postigao Mihailovićevu prethodnu direktivu o čišćenju Sandžaka od muslimana.[58]

Do kraja februara 1943, Đurišićevi četnici pružali su otpor pokušajima partizana da pređu na istočnu obalu rijeke Neretve.[64] Nakon bitke na Neretvi, tokom koje su partizani forsirali prelazak rijeke protiv posustalih četničkih protivnika, Đurišićev odred sa oko 2.000 boraca natjeran je u povlačenje ka Kalinoviku, gdje ga je krajem marta gotovo potpuno porazila partizanska 2. proleterska divizija. Povlačeći se dalje prema Drini, Đurišić je do aprila okupio oko 4.500 bosanskih i crnogorskih četnika kod Foče, ali je imao očajničku potrebu za zalihama. Ubrzo nakon toga, Italijani su povukli većinu svojih snaga iz Foče i napustili veći dio Sandžaka. Ostatak aprila 1943. Đurišić je, sa preostalih 3.000 boraca, proveo u sprječavanju daljeg napredovanja partizana duž rijeke Drine.[65]

Zarobljavanje uredi

Nijemci su poslije „Slučaja Bijelo” nastavili sa daljom ofanzivom, kodnog naziva „Slučaj Crno”, čiji su ciljevi bili „razoružavanje svih četnika i uništavanje svih partizana u Crnoj Gori i Sandžaku”,[66] da bi obezbjedili rudnike boksita, olova i hroma. Prema Tomaševiću, glavni razlozi za ofanzivu bila je prijetnja od savezničkog iskrcavanja na Balkanu, kao i potreba da se eliminišu skupine otpora koje bi mogle da pomognu Saveznicima.[66] Početkom maja 1943, Nijemci su ušli u Sandžak i istočnu Crnu Goru. Đurišić se povukao u Kolašin sa oko 500 boraca i pridružio se snagama srpskih četnika pod komandom Dragutina Keserovića.[67]

Dana 14. maja 1943, istureni odred njemačke 1. brdske divizije ušao je u Kolašin i zarobio Đurišića, obmanjujući italijanske snage koje su čuvale njegov štab.[68] Đurišić i četnici nisu pružali otpor tokom zarobljavanje i nije bilo žrtava. Italijani su oštro protestovali zbog hapšenja Đurišića, ali su ih Nijemci nadvladali.[69] Nakon zarobljavanja Đurišićevih četnika i još jedne četničke skupine zapadno od Kolašina, nekoliko dana kasnije, Slučaj Crno postao je gotovo u potpunosti protivpartizanska operacija.[70] Đurišić je odvezen u vozilu sa oznakama Crvenog krsta;[71] zatim je prebačen iz Berana u logor ratnih zarobljenika u Striju kod Lavova u Galiciji, koja je bila dio njemačkog okupacionog područja Generalno gubernatorstvo.[72] Pobjegao je tri mjeseca kasnije, a vlasti Nedićeve vlade ponovo su ga uhapsile u oktobru 1943, dok je pokušavao da pređe Dunav kod Pančeva u južnom Banatu. Predat je Nijemcima i zadržan u zatvoru Gestapoa u Beogradu.[73]

Oslobađanje i povratak u Crnu Goru uredi

U septembru 1943, Italija kapitulira i Nijemci zauzimaju Crnu Goru, uspostavljajući oblasnu komandu (njem. Feldkommandantur) br. 1040 na čelu sa general-majorom Vilhelmom Kajperom.[74] Ubrzo nakon toga, njemački specijalni izaslanik u Beogradu, Herman Nojbaher, zajedno sa vođom srpske vlade, generalom Milanom Nedićem, i njemačkim vojnim komandantom za jugoistočnu Evropu, generalom Hansom Felberom, dogovorio je puštanje Đurišića na slobodu.[75] Nojbaher je razvio plan za uspostavljanje unije između Srbije i Crne Gore (u svojim memoarima, Nojbaher koristi naziv „Velikosrpska federacija”) i predstavio ga ministru spoljnih poslova Joahimu fon Ribentropu u oktobru 1943.[76] Đurišić je bio važan dio ovog plana. U Crnog Gori su ga dobro cijenili četnici i pročetničko stanovništvo, s obzirom na činjenicu da su Stanišić i Đukanović ubijeni 18. oktobra, poslije partizanske ofanzive na njihov štab u manastiru Ostrog. Nojbaher, Nedić i Felber vjerovali su da se Đurišić može koristiti za borbu protiv partizana u Crnoj Gori i pomoći formiranje bližih odnosa Srbije i Crne Gore.[77] Iako Nojbaherov plan nije dobio Hitlerovo odobrenje, Đurišić je od Nijemaca dobio zalihe, uključujući oružje i municiju, pa se u novembru 1943. vratio u Crnu Goru.[75] U to vrijeme uspostavio je bliske veze sa Dimitrijem Ljotićem, čiji mu je Srpski dobrovoljački korpus (SDK) obezbijedio oružje, hranu, pisaće mašine i drugo. Takođe je sarađivao sa Nedićem, koji ga je unaprijedio u čin potpukovnika[78] i postavio ga za pomoćnika komandanta SDK.[79] Prema Pajoviću, Đurišića je unaprijedila jugoslovenska vlada u egzilu sredinom 1944. na prijedlog Mihailovića.[80]

Kolaboracija sa Nijemcima protiv partizana u Crnoj Gori uredi

Zima i proljeće 1944. uredi

 
 
Dokument o dodjeli Željeznog krsta 2. reda Đurišiću (lijevo).
Naslovna strana Lovćena izvještava o odlikovanju (desno)

U februaru 1944, Nedić je poslao 2. bataljon 5. puka SDK u Crnu Goru kao dopunu Đurišićevim snagama.[81] U prvoj polovini 1944, Nijemci u Crnoj Gori i Sandžaku organizovali su ofanzivu protiv partizana, uglavnom oslanjajući se na snage pod Lašićevim i Đurišićevom komandom. Zbog slabosti sopstvenih snaga, Nijemci su doprinijeli komandovanjem i snabdjevanjem uključenih snaga i snabdjevanjem manjih oklopnih jedinica teškim naoružanjem. Četničke vođe obezbjedile su većinu snaga. U februaru i martu, Nijemci i brojne četničke jedinice preduzele su niz operacija kodnih naziva Bora, Baumblite i Forfrihting u okolini Podgorice.[82]

Kada su u martu 1944. u Srbiju ušle partizanska 2. proleterska i 5. krajiška divizija, partizanske snage na sjeveru Crne Gore i Sandžaka svedene su u 37. sandžačku diviziju. Kako bi iskoristio tu slabost, Đurišić je predložio Nijemcima da pokrenu ofanzivnu operaciju. Operacija Proljećno buđenje planirana je za sjeverne dijelove Crne Gore i Sandžaka; primarni cilj bio je zauzimanje Kolašina koncentričnim napadima iz Pljevlja, Prijepolja i Peštera. Ovo bi omogućilo povezivanje snaga koje su napredovale iz Podgorice na jugu i zabijanje klina po sredini partizanske linije. U operaciji Proljećno buđenje učestvovala je osovinska sila od oko 5.000 ljudi u koju su bile uključene Đurišićeve snage, SS-policijski puk samozaštite Sandžaka, 2. bataljon 5. puka SDK i dvije pojačane njemačke motorizovane čete. Operacija je počela 9. avgusta, a 12. aprila stigli su do Bijelog Polja. Đurišićeve snage zauzele su Berane 17. aprila, ali je 37. sandžačka divizija zaustavila napredovanje snaga na liniji rijeke Tare kod Mojkovca. Dana 24. aprila, nakon devet dana napada i kontranapada, 37. sandžačka divizija, pojačana 7. crnogorskom omladinskom brigadom „Budo Tomović” iz 3. udarne divizije, preuzela je inicijativu. Zauzeli su Bijelo Polje 30. aprila, a Berane 5. maja.[83]

Ovaj preokret učvrstio je loš njemačko-četnički položaj u Crnoj Gori; njihove snage na jugu bile su potpuno izolovane od snaga na sjeveru.[82] Četničke snage i njihovi saveznici pretrpjeli su teške gubitke; 2. bataljon 5. puka SDK je sa 893 pripadnika spao na 350.[84][85]

Ljeto 1944. uredi

Sredinom maja 1944, Đurišić je posjetio Beograd i tražio od Nedića, Nojbahera i feldmaršala Maksimilijana fon Vajhsa, njemačkog glavnog komandanta za Jugoistok, hitno da pošalju oružje i druge potrepštine njegovoj jedinici, kojoj je bilo dozvoljeno da ima do 5.000 ljudi.[86] Đurišić je uz pomoć Nijemaca, Nedića i Ljotića, tada osnovao Crnogorski dobrovoljački korpus (CDK), koji je formalno bio dio SDK.[87] CDK se sastojao od nekih bivših Đurišićevih vojnika koji su oslobođeni iz njemačkog zarobljeništva, ali većina su bili četnici koji su ostali u Crnoj Gori i bili su okupljeni pod krovnim izrazom „nacionalne snage”. Do ovog trenutka, iako je još uvijek formalno bio odan Jugoslaviji preko Mihailovića,[88] takođe je bio odan Nijemcima i Nediću, koji ga je oslobodio, unaprijedio i podržao.[89]

Njemačka 2. oklopna armija organizovala je Đurišićeve snage u tri puka pod rednim brojevima 6, 7. i 8, nastavljajući na pet pukova SDK. CDK bila je potčinjena štabu 2. oklopne armije.[90] Đurišić je postavljen za komandanta; štab korpusa bio je u Prijepolju.[79] Šestim pukom, sa sjedištem u Prijepolju, komandovao je kapetan Vuksan Cimbaljević i obuhvatao je četnike iz andrijevačkog i beranskog sreza. Sedmim pukom, sa sjedištem u Pljevlju, komandovao je kapetan Radoman Rajić i činili su ga sandžački četnici. Osmim pukom, sa sjedištem u Podgorici, komandovao je kapetan Miloš Pavićević i čili su ga podgorički, danilovgradski i nikšićki četnici. Planirano je da se svaki puk sastoji od dva „korpusa” od po 800 ljudi.[91] CDK je imala između 7.000 i 8.000 pripadnika.[79] Poručniku Hajzcu, bivšem njemačkom oficiru za vezu kod Lukačevića, dodjeljeno je nadgledanje Đurišića. Dana 30. maja 1944, Hajzc uputio je detaljno uputstvo kojim ga upućuje da osigura neometano napredovanje zajedničkih operacija.[79] Sredinom juna, uz njemački pristanak, Đurišić je sa skupinom saradnika prešao u područje Podgorice kako bi lično rukovodio formiranjem 8. puka CDK.[92] Reorganizovao je četničke snage pod njegovom komandom, podijelivši ih u dvije teritorijalne strukture (jedna pod komandnim štabom za Crnu Goru i Boku kotorsku, a drugi pod komandnim štabom za Stari Ras).[93]

Kolaboracija Đurišića sa Nijemcima nastavila se do kraja 1944.[94] Dana 13. jula 1944, Radio Beograd pohvalio je Đurišića za službu silama Osovine.[21] Osmi puk CDK je u avgustu gotovo uništila 7. crnogorska omladinska brigada „Budo Tomović” tokom operacije Ribecal.[95] CDK je pretrpio velike gubitke u borbama, a Nijemci su naredili ponovo formiranje 21. septembra 1944. godine.[96] Đurišić i njegove snage vršile su represiju nad stanovništvom Pljevlja, Prijepolja, Priboja i Nove Varoši.[80] Četnici su takođe pljačkali sela kako bi zastrašili i iskorijenili partizanske pristalice, posebno u Bjelopavlićima, gdje je ubijeno 48 komunista.[97]

Đurišić je ostao u Crnoj Gori do kraja operacije Ribecal krajem avgusta 1944, nakon čega se vratio u Sandžak. Nakon operacije Ribecal, prisustvo partizana i njemačkih snaga u sjevernoj Crnoj Gori i Sandžaku smanjeno je i težište operacije se prebacila u Srbiju. Preostale partizanske jedinice brzo su povratile prevlast nad privremeno izgubljenim teritorijama, a njemačka 181. pješadijska divizija izdala je naređenja po kojim su tri bataljona izolovana na područje Pljevlja trebala da probiju teritoriju pod partizanskom kontrolom i sjedine se sa ostatkom divizije na Mateševu. Ovaj plan, kodnog imena Nordšturm, oslanjao se na značajno učešće Đurišićevih jedinica. Dobro se uklapao u Đurišićevu opštu orijentaciju kretanja prema morskoj obali, gdje se očekivalo savezničko iskrcavanje.[98] Nordšturm je počeo 31. avgusta. Đurišić i Nijemci su isprva napredovali, zauzimajući Kolašin i Berane, ali te gradove su partizani ubrzo povratili, a zatim su krenuli u kontranapad, koji je nastavljen zauzimanjem nizom gradova na sjeveru i zapadu Crne Gore i istočne Hercegovine.[99]

Đurišić je održavao kontakt sa Lukačevićem, koji je u to vrijeme svojim snagama počeo napadati Nijemce u Hercegovini. Đurišić je razmotrio mogućnost pridruživanja Lukačeviću u borbi protiv Nijemaca u iščekivanju savezničkog iskrcavanja.[100] Međutim, s obzirom da je Lukačević brzo poražen i da nije došlo do savezničkog iskrcavanja, Đurišić je ostao uz Nijemce. Njemačka obavještajna služba pomno je pratila Đurišićeve komunikacije i kretanje, a njemački komandanti su nastavili da koriste njegove snage. Nijemci su Đurišićeve četnike uvrstili u sastav Armijske grupe E u istraživanju raspoloživih snaga od 16. novembra 1944. U istraživanju, njemačke snage u Crnoj Gori u to vrijeme se procjenjuju na 47.000 vojnika, uključujući Đurišićevih 10.000 četnika.[101] Dana 21. oktobra 1944, partizani su zauzeli grahovski garnizon nakon petodnevne borbe.[102] Dana 6. novembra, partizani su opkolili Cetinje, koje su branili Nijemci, preostali italijanski crnokošuljaši i oko 600 četnika.[103] Dana 8. novembra, Nijemci i četnici u Cetinju dobili su pojačanje od 800—1000 četnika na čelu sa Đurišićem, koji su na kraju uspjeli da probiju partizansku opsadu.[104]

Dana 11. oktobra 1944, po prijedlogu fon Vajhsa, Kajpera, njemačkog ovlašćenog generala za Crnu Goru, Đurišiću je dodijeljen Gvozdeni krst 2. reda u ime Firera i njemačke Vrhovne komande za borbe protiv partizana.[b]

Povlačenje iz Crne Gore i smrt uredi

Njemački 21. brdski armijski korpus je 14. novembra pokrenuo napad iz pravca Podgorice prema Nikšiću kako bi se očistio koridor kojim bi se njemačke snage u Crnoj Gori povukle prema Rajhu. Ovaj zadatak je povjeren 363. grenadirskom puku 181. pješadijske divizije ojačan artiljerijom. Podržala su ga dvije kombinovane njemačke bojne skupine i italijanski 86. bataljon Nacionalne republikanske garde (NRP) — ranije 86. crnokošuljaški bataljon. Oko 1.200 Đurišićevih četnika bilo je raspoređeno duž bočnih strana napada.[107] Glavna partizanska formacija koja se suočila sa napadom bila je 6. crnogorska brigada, koja je imala podršku artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa i 211. (istočnolankaširska) baterije 111. poljskog artiljerijsko puka Kraljevske britanske artiljerije,[108] koja se iskrcala u Dubrovniku krajem oktobra kako bi podržala partizane svojim topovima Ordnance QF 25-pounder.[109] Dvanaest dana žestoke borbe rezultiralo je značajnim žrtvama, a Nijemci nisu ostvarili napredak, dok su u međuvremenu izgubili Boku kotorsku. Nijemci su 25. novembra odlučili da napuste ovu liniju napada i napadnu Kolašin. Četnici pod Đurišićevom komandom nastavili su da se bore zajedno sa Nijemcima. Nakon što su stigli do Kolašina, Đurišićeve snage su se odvojile od Nijemaca i uputile prema Bosni, marširajući zapadno od Nijemaca i zaobilazeći Pljevlje. Tokom proboja i naknadnog povlačenja, i Nijemci i četnici bili su izloženi čestim savezničkim napadima.[110] Prema njemačkim dokumentima, Đurišićeve snage su tokom povlačenja iz Crne Gore prisilno regrutovale muškarce, zlostavljale žene i pljačkale sela.[111]

Đurišićeve snage krenule su prema sjeveroistočnoj Bosni kako bi se pridružile Mihailoviću.[94] Đurišić se htio povući preko Albanije u Grčku, ali Mihailović mu je rekao da se pripremi za savezničko iskrcavanje, povratak kralja i uspostavljanje nacionalne vlade.[112] Nakon što se Đurišić pridružio Mihailoviću u sjeveroistočnoj Bosni, oštro je kritikovao Mihailovićevo vođstvo i snažno se zalagao za prebacivanje svih četničkih snaga u Sloveniju. Mihailovića nije ubijedio; Đurišić je odlučio da se prebaci u Sloveniju nezavisno od Mihailovića i dogovorio da se Ljotićeve snage, koje su već bile tamo, sastanu s njim u blizini Bihaća u zapadnoj Bosni kako bi pomogle njegovim snagama. Kada je napustio Mihailovića, pridružio se četničkom ideologu Dragiši Vasiću i odredima kojima su komandovali Ostojić i Petar Baćović i oko 10.000 izbjeglica.[113] Ove snage formirale su četničku 8. crnogorsku armiju, koja se sastojala od 1, 5, 8. i 9. (hercegovačke) divizije.[114]

Da bi došao do Bihaća, Đurišić je sklopio sporazum o sigurnom kretanju sa elementima HOS-a i crnogorskim separatistom Drljevićem. Detalji sporazuma nisu poznati, ali se misli da su on i njegove snage namjeravale da pređu rijeku Savu u Slavoniju, gdje će se pridružiti Drljeviću kao Crnogorska narodna vojska, u kojoj bi Đurišić bio operativni komandant. Đurišić ih je očigledno pokušao nadmudriti pa je preko rijeke slao samo bolesne i ranjene pripadnike snaga, držeći svoje sposobne vojnike južno od rijeke. Počeo je da pomjera svoju komandu prema zapadu; uznemirene od HOS-a i partizana, Đurišićeve snage su krajem maja stigle do rijeke Vrbas, sjeverno od Banje Luke. Između 30. maja i 8. aprila, HOS naoružan njemačkim tenkovima porazio je kombinovane četnike snage, u bici na Lijevče polju.[115] Ovo je vjerovatno bila najveća borba između snaga NDH i četnika u prethodne dvije godine.[116]

Nakon ovog poraza i dezerterstva jedne jedinice Drljeviću, Đurišić je bio prisiljen da pregovara neposredno s komandantima HOS-a o daljem kretanju svojih četnika prema Sloveniji. Očigledno to je bila zamka; pripadnici HOS-a su ga napali i zarobili na putu ka mjestu sastanka. Događaji nakon hapšenja nisu jasni, ali su Đurišić, Vasić, Ostojić i Baćović kasnije ubijeni zajedno sa drugima, uključujući neke sveštenike Srpske pravoslavne crkve.[117] Prema Pajoviću, ustaše su ubile Đurišića krajem aprila 1945. u koncentracionom logoru Jasenovac.[118][119] Na veb-sajtu Spomen područja Jasenovac piše da su Đurišića u logoru ubile ustaše 1945. godine.[120] Mjesto Đurišićevog groba, ako ga ima, nije poznato.

I NDH i Drljević su imali razloga za obmanu Đurišića. Motivi NDH bio je Đurišićev teror nad muslimanima u Sandžaku i jugoistočnoj Bosni. Drljević se protivio Đurišićevoj podršci uniji Srbije i Crne Gore, što je bilo protivno Drljevićevom separatizmu.[117]

Posljedice uredi

Dio Đurišićevih snaga uspio je pobjeći i otputovati prema zapadu. Dio su ubili ustaše i partizani, koji su se nalazili na jugu predviđene rute povlačenja na zapad prema Sloveniji.[121] Većina, koja je ostala bez vođe, integrisana je u Drljevićevu Crnogorsku narodnu vojsku i povukla se prema austrijskoj granici.[114] Djelove obije grupe su kasnije u Sloveniji zarobili partizani. Oko 1.000 Đurišićevih četnika prešlo je u Austriju, ali prisiljeni su da se vrate u Jugoslaviju,[122] gdje su neke ubili partizani u blizini jugoslovensko-austrijske granice. Većina je odvedena na jug Slovenije, gdje su ubijeni, a njihova tijela bačena u duboke jame na području Kočevskog Roga.[123]

Prema Tomaševiću, partizansko ubijanje crnogorskih četnika na Kočevskom Rogu bilo je „akt masovnog terora i brutalne političke operacije” sličan onome koji su četnici izveli ranije tokom rata. Bio je to djelimično čin osvete zbog masovnog terora koji su četnici vršili nad partizanima i propartizanskim dijelovima stanovništva i djelimično način da spreče četnike da nastave oružanu borbu protiv komunista, možda uz pomoć Zapada.[124] Preživjelo je manje od četvrtine snaga koje su krenule sa Đurišićem u Crnoj Gori i ostalim četnicima koji su mu se pridružili tokom proboja na sjever i zapad. Nekoliko nedjelja kasnije Drljevića, koji je pobjegao u Austriju, pronašli su Đurišićevi sljedbenici i ubili.[117] Đurišić je bio jedan od najsposobnijih jugoslovenskih četničkih komandanata;[114] njegove borbene vještine poštovali su njegovi saveznici i protivnici.[125]

Kontroverza komemoracije uredi

 
Spomenik Pavlu Đurišiću na Srpskom groblju u Libertvil u Ilinoisu

Srpska dijaspora u Sjedinjenim Američkim Država postavila je spomenik posvećen Đurišiću na srpskom groblju u Libervilu u Ilinoisu. Rukovodstvo i igrači FK Crvene zvezde iz Beograda posjetili su ga 23. maja 2010. godine.[126]

U maju 2002, pripremljeni su planovi za memorijalni kompleks „Crnogorska Ravna gora” koji bi se nalazio u blizini Berana. Kompleks je trebao biti posvećen Đurišiću, koji je dio mladosti proveo u Beranama i gdje je tokom rata bio njegov štab.[127] U junu 2003, crnogorska ministarka kultura Vesna Kilibarda zabranila je izgradnju spomenika, rekavši da ministarstvo kulture nije dobio zahtjev za postavljanje.[128] Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata i antifašista Crne Gore (SUBNOR) usprotivio se izgradnji spomenik rekavši da je Đurišić ratni zločinac koji je odgovoran za smrt mnogih pripadnika SUBNOR-a, kao i 7.000 Muslimana.[129]

Islamska zajednica u Crnoj Gori osudila je pokušaj izgradnje uz saopštenje „ovo je pokušaj njegove rehabilitacije i velika je uvreda za djecu nevinih žrtava i muslimanski narod u Crnoj Gori”.[130] Vlada Crne Gore je 4. jula 2002. zabranila je otkrivanje spomenika, navodeći da je „izazvao zabrinutost javnosti, podstakao podjelu među građanima Crne Gore i poticao nacionalnu i vjersku mržnju i netrpeljivost”.[131] U saopštenju za štampu odbora zaduženog za izgradnju spomenika navedeno je da su akcije koje je preuzela vlada bile „apsolutno nelegalne i neprimjerene”.[132] Policija je 7. jula uklonila postolje koje je bilo pripremljeno za spomenik.[133][134]

Politička stranka Nova srpska demokratija (NOVA) 2011. godine obnovila je napore za izgradnju spomenika; član GO stranke izjavio je da su Đurišić i drugi oficiri Jugoslovenske vojske u otadžbini bili vođe Trinaestojulskog ustanka i koji su „nastavili borbu za oslobođenje zemlje pod vođstvom kralja Petra i Vlade Kraljevine Jugoslavije”.[135]

Napomene uredi

  1. ^ Prema Milacu, prvobitno je Lašić bio određen za komandanta „Gorskog štaba br. 15”.[22]
  2. ^ Postoji značajan broj izvora koji spominju ovo odlikovanje.[105][106]

Reference uredi

  1. ^ a b Pajović 1987, str. 12–13.
  2. ^ a b v Dimitrijević 2019, str. 41, 45.
  3. ^ Pajović 1977, str. 167; Jasenovac Memorial Site 2014.
  4. ^ a b Pajović 1987, str. 12.
  5. ^ Tomasevich 2001, str. 138–140.
  6. ^ a b v Pajović 1987, str. 18.
  7. ^ Pavlowitch 2007, str. 74; Tomasevich 1975, str. 209.
  8. ^ a b Tomasevich 1975, str. 209.
  9. ^ a b Pavlowitch 2007, str. 76.
  10. ^ Morrison 2009, str. 56.
  11. ^ Caccamo & Monzali, str. 186; 2008 & Đilas, str. 150; 1980.
  12. ^ Pavlowitch 2007, str. 75.
  13. ^ a b Pajović 1987, str. 21.
  14. ^ Pajović 1987, str. 11.
  15. ^ Pavlowitch 2007, str. 75–76.
  16. ^ Pajović 1987, str. 22–23.
  17. ^ Tomasevich 2001, str. 140–142.
  18. ^ Pavlowitch 2007, str. 75–78.
  19. ^ Karchmar 1987, str. 386.
  20. ^ Pavlowitch 2007, str. 78–79.
  21. ^ a b Maclean 1957, str. 210.
  22. ^ a b v Milazzo 1975, str. 46.
  23. ^ Tomasevich 1975, str. 209–210.
  24. ^ a b Tomasevich 1975, str. 170.
  25. ^ Pajović 1987, str. 28.
  26. ^ Karchmar 1987, str. 397; Pavlowitch 2007, str. 79–80; Malcolm 1994, str. 179.
  27. ^ Tomasevich 1975, str. 170; Ramet 2006, str. 145; Pajović 1987, str. 28–29.
  28. ^ Terzić 2004, str. 209–214.
  29. ^ Pajović 1987, str. 30–31.
  30. ^ a b Pajović 1987, str. 32–33.
  31. ^ a b Pajović 1987, str. 33–34.
  32. ^ Pajović 1987, str. 33.
  33. ^ Pajović 1987, str. 31–32.
  34. ^ Milazzo 1975, str. 47.
  35. ^ Pavlowitch 2007, str. 104–106.
  36. ^ Bojović 1987, str. 90.
  37. ^ Bojović 1987, str. 152–153.
  38. ^ Bojović 1987, str. 15.
  39. ^ Bojović 1987, str. 157–160.
  40. ^ Milazzo 1975, str. 82.
  41. ^ Pajović 1987, str. 11–12.
  42. ^ Pavlowitch 2007, str. 109–113.
  43. ^ Tomasevich 2001, str. 142.
  44. ^ a b Tomasevich 1975, str. 210–212.
  45. ^ Milazzo 1975, str. 85.
  46. ^ Pavlowitch 2007, str. 106.
  47. ^ Tomasevich 2001, str. 142–143.
  48. ^ Pavlowitch 2007, str. 109.
  49. ^ Pavlowitch 2007, str. 112.
  50. ^ Tomasevich 1975, str. 171.
  51. ^ Milazzo 1975, str. 109.
  52. ^ Pajović 1987, str. 59.
  53. ^ Milazzo 1975, str. 113–116.
  54. ^ Tomasevich 1975, str. 258.
  55. ^ Milazzo 1975, str. 115–116.
  56. ^ Pajović 1987, str. 59–60.
  57. ^ Judah 2000, str. 120–121.
  58. ^ a b v Tomasevich 1975, str. 258–259.
  59. ^ Mojzes 2011, str. 97.
  60. ^ Marković, Goran (2014). „Četnici i antifašizam” (PDF). Hereticus Časopis za preispitivanje proslosti (na jeziku: srpski). XII (1—2): 182. 
  61. ^ Hoare 2006, str. 331–332.
  62. ^ Cohen 1996, str. 45.
  63. ^ Pajović 1987, str. 60.
  64. ^ Milazzo 1975, str. 124–125; Tomasevich 1975, str. 239.
  65. ^ Milazzo 1975, str. 135–136.
  66. ^ a b Tomasevich 1975, str. 251.
  67. ^ Milazzo 1975, str. 144.
  68. ^ Roberts 1987, str. 124.
  69. ^ Tomasevich 1975, str. 252–253.
  70. ^ Tomasevich 1975, str. 255.
  71. ^ Roberts 1987, str. 125.
  72. ^ Fleming 2002, str. 142.
  73. ^ Tomasevich 1975, str. 349–351; Pavlowitch 2007, str. 195; Fleming 2002, str. 144.
  74. ^ Tomasevich 2001, str. 147.
  75. ^ a b Ramet 2006, str. 134–135.
  76. ^ Ramet 2006, str. 134.
  77. ^ Tomasevich 1975, str. 349–350.
  78. ^ Karchmar 1987, str. 434.
  79. ^ a b v g Tomasevich 1975, str. 350.
  80. ^ a b Pajović 1987, str. 76.
  81. ^ Pajović 1987, str. 76–77.
  82. ^ a b Schmider 2002, str. 369.
  83. ^ Pajović 1987, str. 464–466.
  84. ^ Pajović 1987, str. 466.
  85. ^ Cohen 1996, str. 57.
  86. ^ Pajović 1987, str. 78.
  87. ^ Tomasevich 1975, str. 441.
  88. ^ Tomasevich 1975, str. 351.
  89. ^ Tomasevich 2001, str. 222.
  90. ^ Dimitrijević 2014, str. 450–452.
  91. ^ Pajović 1987, str. 78–79.
  92. ^ Pajović 1977, str. 476.
  93. ^ Pajović 1977, str. 480.
  94. ^ a b Tomasevich 1975, str. 349–351.
  95. ^ Đurišić 1973, str. 139–151.
  96. ^ Dimitrijević 2014, str. 452.
  97. ^ Pajović 1977, str. 483.
  98. ^ Pajović 1977, str. 505–506.
  99. ^ Đurišić 1973, str. 163–172; Military Intelligence Division, War Department 1944, str. 254; Royal Air Force 1944, str. 64 & 72.
  100. ^ Pajović 1977, str. 509.
  101. ^ United States National Archives, Record Group 242, Microfilm series T311, Roll 184, frames 000386—7, Army Group E High Command, A Survey of the Numerical Strength of the Subordinated Units on 16 November 1944
  102. ^ Đurišić 1997, str. 157.
  103. ^ Đurišić 1997, str. 173.
  104. ^ Đurišić 1997, str. 176.
  105. ^ Maclean 1957, str. 210; Pajović 1987, str. 11 & 78; Funke & Rhotert 1999, str. 52; Cohen 1996, str. 45, 174; Cohen 1997, str. 34; Minić 1993, str. 149; Ličina 1977, str. 253.
  106. ^ National Archives, Washington D.C., microcopy T-501, roll 256, frames 509, 867; Records of German Field Commands: Rear Areas, Occupied Territories and Others. Microfilm Publication T-501. 363 rolls. (GG 38, 57 and T176/roll 25)
  107. ^ Đurišić 1997, str. 207.
  108. ^ Đurišić 1997, str. 218.
  109. ^ Tomasevich 1975, str. 42.
  110. ^ Military Intelligence Division, War Department 1944, str. 203, 206, 209, 249, 251, 261, 266 & 267; Royal Air Force 1944, str. 49.
  111. ^ Vojnoistorijski institut 1956, str. 738–739.
  112. ^ Pavlowitch 2007, str. 241.
  113. ^ Tomasevich 1975, str. 447–448; Milazzo 1975, str. 181.
  114. ^ a b v Thomas & Mikulan 1995, str. 23.
  115. ^ Tomasevich 1975, str. 446–448.
  116. ^ Barić 2011, str. 194–195.
  117. ^ a b v Tomasevich 1975, str. 447–448.
  118. ^ Pajović 1987, str. 11–12, 100. Pajović je prvo pisao: „krajem aprila 1945. ustaše su njega [Đurišića] u Jasenovcu ubile.“ Posle detaljnije piše: „Pavle Đurišić, Zaharije Ostojić, Petar Baćović, Dragiša Vasić, stanovit broj članova četničkog Nacionalnog komiteta za Crnu Goru i gotovo svi oficiri koji su se poslije Lijevča-polja nalazili u Đurišićevoj grupi - ukupno oko 150 ljudi - upućeni su u logor u Jasenovcu, gdje su ih ustaše pobile.“.
  119. ^ Basta 1980, str. 385–386, 395. Basta je prvo pisao: „Nisam imao pojma da je Sekula na prijevaru prihvatio Đurišića kada se ovaj odvojio od Draže Mihailovića u Bosni i da ga je predao ustašama u Bosanskoj Gradiški, gdje je Đurišić ubijen s većim brojem četničkih oficira i funkcionera. Govoreći o tome, starac je najgorim izrazima grdio Sekulu...“ Posle je dodao: „...najzad se i Đurišić s preostalim većim dijelom svoje vojske predao ustašama. Prema nekim podacima, Đurišića su, zajedno sa 1500 oficira i četničkih prvaka, ustaše, po nalogu Sekule Drljevića, zaklale i leševe bacile u Savu. Tu je navodno ubijen i Dragiša Vasić.“ Može se zaključiti da su Đurišić i Vasić dati ustašama pod komandom Jasenovca, a ubijeni su u Jasenovcu, ili Staroj Gradišci..
  120. ^ Jasenovac Memorial Site 2014.
  121. ^ Tomasevich 2001, str. 776.
  122. ^ Milazzo 1975, str. 181.
  123. ^ Tomasevich 2001, str. 774.
  124. ^ Tomasevich 2001, str. 765–766.
  125. ^ Pavlowitch 2007, str. 111; Tomasevich 1975, str. 315.
  126. ^ Gudžević 2010.
  127. ^ Prijović 2002.
  128. ^ „Ministarka kulture zabranila podizanje spomenika Đurišiću”. B92.net (na jeziku: srpski). 11. 6. 2003. Pristupljeno 12. 9. 2020. 
  129. ^ Sekulović 2003.
  130. ^ „Montenegrin police destroy base for monument to controversial WWII leader” (na jeziku: engleski). BBC. 7. 7. 2003. 
  131. ^ „Zabranjen skup za otkrivanje spomenika Đurišiću”. B92.net (na jeziku: srpski). 4. 7. 2003. 
  132. ^ Prijović 2003.
  133. ^ „Policija srušila postolje za spomenik Đurišiću”. B92.net (na jeziku: srpski). 7. 7. 2003. Pristupljeno 12. 9. 2020. 
  134. ^ „Montenegro: Muslims condemn plan to unveil monument to WWII warlord” (na jeziku: engleski). BBC. 20. 6. 2003. 
  135. ^ „NOVA predlaže da država podigne spomenik Pavlu Đurišiću”. vijesti.me (na jeziku: srpski). 13. 8. 2011. Pristupljeno 12. 9. 2020. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Pavle Đurišić na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Павле_Ђуришић&oldid=27549960”