Sunđeri

Sunđeri
Naučna klasifikacija
Domen:	Eukaryota
Carstvo:	Animalia
Tip:	Porifera; Grant in Todd, 1836
podtipovi i klase
	Symplasma Hexactinellida; Cellularia Calcarea; Demospongiae

Sunđeri su višećelijski organizmi iz razdela Spongia (Porifera). Uglavnom su morski, sesilni organizmi sa izuzetkom jedne familije (po nekim klasifikacionim shemama, četiri familije) sa slatkovodnim vrstama. Prvi istraživači/prirodnjaci su smatrali sunđere biljkama, usled sesilnog načina života. Sunđeri rastu kolonijalno. Životinjske osobine sunđera su prvo opisane 1756. godine, a potvrđene 1765. godine kada je uočen i opisan protok vode kroz telo sunđera i pokreti otvora na telu. Sunđeri su najčešće kolonijalni i asimetrični organizmi. Adulti ne poseduju nervni sistem. Oni su primitivni organizmi bez tkiva i organa. Telo im je izgrađeno iz tri sloja:

Spoljašnji sloj ćelija
Pihtijasti sloj
Unutrašnji sloj ćelija

Telo sunđera se sastoji od telesnog zida koji sadrži mnogobrojne otvore - pore (otuda naziv Porifera) i zatvara unutrašnju duplju nazvanu spongocel. Voda, sa sitnim česticama hrane u njoj, ulazi kroz mnogobrojne pore, prolazi kroz kanale i komore u telesnom zidu, do spongocela, odakle se izbacuje kroz otvor oskulum.

Telo sunđera je izgrađeno na jedan od tri osnovna načina/tipa građe: askon, sikon ili leukon. Najjednostavniji i izvorni tip građe, askon, predstavlja u suštini šupalj i tanak cilindar. Kod sikon tipa građe je, u odnosu na polazni askon tip, povećana površina kontakta hoanocita sa vodom, a smanjena zapremina spongocela, nabiranjem telesnog zida.

Telesni zid uredi

Telesni zid je generalno gledano tanak kod askon tipa građe, srednje debeo kod sikon tipa, a debeo kod leukon tipa građe. Razlika u građi se, međutim, primeđuje kada se upoređuju podtipovi/klase, a ne morfološki tipovi. Tada se jasno odvaja na jednoj strani građa telesnog zida kod podtipa Symplasma (Hexactinellida), a na drugoj građa kod podtipa Cellularia (Calcarea, Demospongiae). Kod demospongia i kalkarea telesni zid je celularne građe, dok je kod staklastih sunđera (heksaktinelida) on sincicijelne građe.

Ishrana i metabolizam uredi

Hranljive čestice iz vode dospevaju u specijalne ćelije jedinstvene samo za sunđere, poznate kao ćelije sa ogrlicom (hoanocite). Čestice hrane su predstavljene uglavnom bakterijama i drugim mikroorganizmima, kao i delićima organske materije u raspadu. Čestice zahvataju hoanocite, a intracelularno varenje se odvija u samim hoanocitama ili češće u tezocitama (vrsta arheocita), kojima hoanocite predaju hranljive čestice. Pojedini sunđeri tokom filtracije ulaze u simbiozu sa pojedinim algama i protistima. Izuzetak među sunđerima što se ishrane tiče su predstavnici familije Cladorhizidae koji su karnivorni, a hrane se malim račićima (varenje plena je kod njih ekstracelularno).

Ne postoje respiratorni organi kod sunđera - snabdevaju se neophodnim kiseonikom direktno iz spoljašnje sredine (vode), difuzijom. Ekskrecija se obavlja kroz oskulum i celom površinom tela - izbacuju se nesvarene granule hrane raspadanjem ameboidnih ćelija, a otpadni gasovi difuzijom prelaze u vodu. Neki sunđeri izbacuju i toksične/iritantne materije koje mogu izazvati zapaljenjske reakcije na koži čoveka.

Ekologija uredi

Sunđeri pripadaju višećelijskim beskičmenjačkim životinjama, ali nisu prave višećelijski organizmi jer nemaju tkiva i organe. Sastoje se od ćelija koje su u visokom stepenu nezavisne što se može dokazati vrlo jednostavnim eksperimentom. Telo sunđera se propusti kroz najfinije sito od svile čime se bukvalno razdvoji na pojedinačne ćelije. Ako se tako iseckani sunđer vrati u prirodnu sredinu, pojedinačne ćelije će se nakon oko tri sedmice ponovo udružiti u celovitu jedinku. Upravo je dokazano da ćelije mogu opstati potpuno nezavisno jedna od druge. Ni jedna druga životinja ne bi preživela ovakvo surovo komadanje.

Veoma dugo su sunđeri, zbog svog sesilnog načina života, smatrani biljkama. Dodatnu zabunu unosi i njihova jarka obojenost, sa crvenom, narandžastom i žutom kao preovlađujućim bojama. Neki sunđeri (npr. u Bajkalskom jezeru) su čak i zeleno obojeni, samo što ta boja ne potiče od njihovog pigmenta već od pigmenta jednoćelijskih algi koje žive sa njima u simbiozi. Savremeni biolozi su i danas zbunjeni prisustvom pigmenata u telu sunđera koji žive uglavnom u uslovima tame, a poznato je da se funkcija pigmenata vezuje za svetlost.

Skelet uredi

Skelet može biti izgrađen od rožnih vlakana ili mineralnih igala. Rožna materija, spongin, je po hemijskom sastavu bliska svili. Skeletna vlakna time dobijaju elastičnost, a i neophodnu čvrstinu. Mineralne iglice izgrađene od silicijum-dioksida su pravilnog geometrijskog oblika i spajaju se vrhovima gradeći nežan, staklast i rešetkasti skelet. Osim toga mineralne iglice kod velikog broja sunđera mogu da budu od kalcijum-karbonata tako da grade čvrst, masivan skelet. Međutim, ima sunđera koji su bez skeleta, ali su jako malih dimenzija što ukazuje koliko je za ove životinje važno prisustvo potpore u njihovom telu.

Razmnožavanje uredi

Razmnožavanje sunđera vrši se na dva načina:

bespolno i
polno.

Bespolno se razmnožavaju:

pupljenjem i
fragmentacijom (otkidanjem delova tela).

Pri pupljenju se obrazuju unutrašnji pupoljci - gemule, koje se obrazuju kada nastupe nepovoljni uslovi (zima), padaju na dno gde miruju do proleća kada se iz njih razvija nova jedinka.

Polno razmnožavanje se vrši obrazovanjem spermatozoida i jajnih ćelija u istoj jedinki (hermafroditi). Oplođenje se vrši između dve jedinke.

Filogenija sunđera uredi

Kao što se i očekuje od najranije evolucione grane životinja, fosilni ostaci sunđera se nalaze među najstarijim fosilima Metazoa - potiču iz kasne (gornje) Prekambrije. Preciznije, sunđeri su pripadali već Edijakara fauni (najstariji fosil sunđera je Paleophragmodictya iz klase Hexactinellida). Od tada, redovno se sreću u svim fosilnim nalazima faune mora. Opisano je preko 900 fosilnih rodova i 3000 fosilnih vrsta sunđera, dok danas živi nešto preko 5000 vrsta iz tipa sunđera.

Dijagnostički karakter tipa Porifera je jedno vreme bilo prisustvo spikula. Kao rezultat toga, određene grupe fosila koje bi se na osnovu ostalih karakteristika ubrojile u ovaj tip, nisu ovde svrstavane. Ove grupe (Archaeocyatha, hetetide, sfinktozoe, stromatopore i receptakulide) poseduju kompaktan krečnjački skelet. Otkriće više od 15 savremenih vrsta sunđera sa ovakvim tipom skeleta dalo je uvida u filogenetske odnose navedenih fosilnih grupa. Savremene vrste sa kompaktnim krečnjačkim skeletom se ostalim morfološkim karakteristikama ubrajaju među hetetide, sfinktozoe i stromatopore. Međutim, izučavanje biologije savremenih vrsta nam daje uvida i u karakteristike ćelija, tkiva, larvalnog stadijuma, koje su nam nepoznate za fosile, i ovim svojim karakteristikama izumrle i savremene grupe sa kompaktnim krečnjačkim skeletom se grupišu među sunđere Calcarea i Demospongiae.

Među istraživačima je danas široko prisutno gledište po kome su grupe Calcarea i Demospongiae međusobno srodnije u odnosu na grupu Hexactinellida. Starije shvatanje je da su srodnije grupe Demospongiae i Hexactinellida. Otkriće živih predstavnika sunđera sa kompaktnim krečnjačkim skeletom navelo je neke autore na stvaranje četvrte klase, Sclerospongia. Međutim, sklerospongije nisu monofiletska grupa i ideja o ovoj klasi je postepeno napuštena. I savremeni i izumrli predstavnici hetetida, sfinktozoa i stromatopora su verovatno deo klasa Calcarea i Demospongiae. Ovakva situacija drastično menja prethodna shvatanja o filogeniji sunđera. Archaeocyatha su „posebna priča“ - nema savremenih predstavnika, a njihova organizacija upućuje na srodstvo sa ostalim sunđerima. Sistematski nivo je još uvek neodređen, te bi uključivanjem u tip Porifera narušile savremene klasifikacione sheme. Međutim, njihovo (od strane autora još uvek nepriznato) mesto u klasifikaciji bi bilo unutar podtipa Cellularia.

Sistematika uredi

Tip Porifera se najčešće deli na tri klase, koje obuhvataju savremene predstavnike ovog tipa. Uzimajući u obzir i pretpostavljene filogenetske odnose među savremenim i izumrlim klasama, najadekvatnija bi bila sledeća klasifikaciona shema:

podtip Symplasma - Staklasti sunđeri, poseduju sincicijalna tkiva; spikule su silikatne troosne (pritom šestokrake)
- klasa Hexactinellida

podtip Cellularia - Sunđeri sa ćelijskim (celularnim) tkivima
- klasa Demospongiae
  - potklasa Homoscleromorpha
  - potklasa Tetractinomorpha
  - potklasa Ceractinomorpha
- klasa Calcarea
  - potklasa Calcinea
  - potklasa Calcaronea
- ? klasa Archaeocyatha

Osnovna karakteristika za razlikovanje podtipova je građa tkiva, a za razlikovanje klasa tip skeleta.

Literatura uredi

Dogelj, V, A: Zoologija beskičmenjaka, Naučna knjiga, Beograd, 1971.
Krunić, M: Zoologija invertebrata 1, Naučna knjiga, Beograd, 1977.
Krunić, M: Zoologija invertebrata 2, Naučna knjiga, Beograd, 1979.
Mariček, Magdalena, Ćurčić, B, Radović, I: Specijalna zoologija, Naučna knjiga, Beograd, 1986.
Matoničkin, I, Habdija, I, Primc - Habdija, B: Beskralješnjaci - bilogija nižih avertebrata, Školska knjiga, Zagreb, 1998.
Marcon, E, Mongini, M: Sve životinje sveta, IRO Vuk Karadžić, Beograd, 1986.
Radović, I, Petrov, Brigita: Raznovrsnost života 1 - struktura i funkcija, Biološki fakultet Beograd i Stylos Novi Sad, Beograd, 2001.
Ratajac, Ružica: Zoologija za studente Poljoprivrednog fakulteta, PMF u Novom Sadu i MP Stylos Novi Sad, 1995.