Tetovo
Tetovo (mkd. Тетово, alb. Tetova, tur. Kalkandelen) je grad u Severnoj Makedoniji, u njenom severozapadnom delu. Tetovo je sedište i najveće naselje Pološke oblasti.
 Pogled na Tetovo | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Severna Makedonija |
| Opština | Tetovo |
| Stanovništvo | |
| — (2002) | 52.915 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 00′ 35″ S; 20° 58′ 17″ I / 42.00978° S; 20.97138° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 470 m |
  Tetovo Tetovo na karti Severne Makedonije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 1200 |
| Pozivni broj | (+389) 44 |
| Registarska oznaka | TE |
| Veb-sajt | tetovo |
Tetovo je najveće većinski albansko naselje Severnoj Makedoniji i neslužbeno je središte albanske zajednice u državi.
Geografija uredi
Grad Tetovo je smešten u severozapadnom delu Severne Makedonije, na glavnom pravcu koji povezuje glavni grad države, Skoplje, sa Albanijom. Od glavnog grada Skoplja grad je udaljen 43 km zapadno.
Reljef: Tetovo je jedno od središta istorijske oblasti Polog. Naselje se smestilo u donjem delu plodnog i gusto naseljenog Pološkog polja. Istočno od naselja se pruža polje, a zapadno se uzdiže Šar-planina. Nadmorska visina grada je približno 470 metara.
Klima u Tetovu je umereno kontinentalna.
Vode: Kroz Tetovo protiče rečica Tetovska pena, koja se par kilometara istočno uliva u Vardar. Pored toga na području grada postoji i više manjih potoka. Svu vodotoci su u slivu Egejskog mora.
Istorija uredi
.JPG)
Područje Tetova naseljeno je još u praistoriji, u kameno doba. U blizini grada ima više arheoloških nalazišta iz ove epohe.
Početkom srednjeg veka područje Tetova naseljeno je Slovenima. u 12. veku ovde se nalazilo tzv. Gradište, kao preteča današnjeg naselja.
Godine 1392. Osmanlije osvajaju Tetovo i pod njima će grad i okolina ostati sve do 1912. godine. Odmah po osvajanju dolazi masovnog islamizovanja Pologa i grada, sa posledicama koje su i danas vidljive. Poslednjih decenija osmanske vlasti Tetovo je izraslo u veliko trgovište.
Mesto je u junu 1938. bilo pogođeno jakom olujom sa gradom i poplavom.[1]
Srbi u Tetovu uredi
U tekstu prizrenskog vladike Georgija Markuša, pre 1340., kojim se rešava spor seljana sa manastrom Lešok, Tetovo se spominje nekoliki puta pod nazivom Htjetovo.[2] Tetovo je oduvek sa okolinom zvanom Polog, pripadalo Staroj Srbiji. Oko 1850. godine Vuk St. Karadžić je pisao da Tetovci govore srpskim jezikom bolje nego oni u Kičevu i Gostivaru. Ta oblast kao prizrenskog sandžaka sa mestima Preševo, Tetovo i Gostivar ušao je sa drugim istočnim delovima "Makedonije", u Skopsku mitropoliju. Iz Tetova potiče prvi u Baranji episkop mohački, Jeftimije Tetovac, sa kraja 17. veka, pre 1691. godine.[3]
Decu je 1830-1834. godine učio u Tetovu Jakov Soldanović, koji će biti rukopoložen za sveštenika. Došao je zatim na red učitelj Konstantin Simović. Srpska narodna škola za mušku i žensku decu (odvojenu) radi u Tetovu od 1847. godine.[4] Prvo je učio pop Naum 1847. godine, njega je zamenio 1847-1854. godine učitelj Sima iz Odra. Onda učitelj Đura iz sela Žilče predaje deci 1854-1858. godine. Nastupa zatim vreme učiteljskog rada Jordana Hadži Konstantinovića Džinovića iz Velesa. U jednom izveštaju pominje se srpska osnovna škola i to muška i ženska, u Tetovu između 1868-1874. godine.[5] Za učitelje u Tetovo dolaze 1870. godine Lazarevići, Đorđe sa suprugom Lelisavetom - Lenkom. Bili su vrlo omiljeni; on je učio dečake, a ona devojčice. Međutim oktobra 1872. godine iznenada je umro učitelj Đorđe u 27-oj godini života. Đorđe je bio rodom iz Srbije, iz Velike Ivanče, a sahranjen je u Tetovu. Lazarevića je zamenio Agaton Brajović 1872. godine, da bi njega nasledio za katedrom 1874. godine Nastas Krstić.[6] Istaknuti srpski učitelju u Tetovu u to vreme bili su Agaton Avakumović i Nikola Stojičević.
U to vreme 1873. godine počinje da deluje bugarski pokret "egzarhista", koji je doveo do otvaranja prve bugarske škole u Tetovu 1876. godine. Predsednik srpske kneževske vlade Milutin Garašanin je poslao u specijalnu misiju, Isaila Markovića kontrolora duvana u Beogradu. Marković je trebalo da utiče na tetovskog valiju, da istera bugarskog učitelja. Na spisku srpskog ministarstva prosvete do 1889. godine bili su tetovski učitelji: Spira Radivojević, Jelena Radivojević, Andreja Gvozdanović, Toma Arsić, Jelena Drobnjat, Stojko Aćimović i drugi. Glavni učitelj je jedno vreme bio Stojko Aćimović, koji se školovao u Beogradu, i vratio po završetku školovanja 1858. godine, najpre u Skoplje, gde je bio do 1860. godine. Prešao je, u međuvremenu vršeći prosvetni rad u Prizrenu i Velesu, kasnije u Tetovo, na poprište verskog sukobljavanja. Jedno vreme je tetovska srpska osnovna škola sa dva učitelja i jednom učiteljicom, bila jedina škola u nahiji. Kada je 1896. godine otvorena srpska škola u tetovskoj Gornjoj mahali, mesni dunđerin Božin Budimović je poklonio ogrev za tu zimu.[7] U toj školi je radio Ljubomir Aćimović učitelj. Godine 1897. proslavljen je srpski praznik i školska slava Sv. Sava već tradicionalno u mestu. Sveštenik pop Jovan Đorđević inače nadzornik srpskih škola je za tu priliku dao da se naslika ikona Sv. Save. Učitelji u Tetovu tada su supružnici Jovan i Darinka Ćirković. Bogati Srbi su tom prilikom pomogli školu i decu. Tako je apotekar Aleksandar Hadži Dimitrijević dao da se postave željezne rešetke na školske prozore, Đorđe Bojadžijević je poklonio đacima "12 fesova sa kićankama", a obućar Stojan Tomić dva para cipela.[8]
Pretplatu za srpski nedeljnik "Carigradski glasnik" skupljao je 1896. godine u Tetovu, učitelj Jefta Džuković. Srbi u Tetovu su osnovali društvo "Tetovska sloga" (Sloga), čiji je cilj bio "moralno i umno usavršavanje i potpomaganje tamošnjih srpskih škola".[9]
Dug je spisak pretplatnika srpske knjige u Kumanovu, pod nazivom "Dečanski prvenac": Avram Mitrović, Mijajlo Milović, Naum Ivanović, Simo iz Odre mehandžija, Stefan Stamatović trgovac, pop Jakov, pop Mile, protopop Stojan, pop Jovan, Mihail bojadžija.[10] Kupci srpske knjige 1864. godine, bili su već pominjani gradski sveštenici Srbi: Nikodim (i 1852), Stojče (i 1852), Hristo, kao i građani - Jane Stojanović (Tetovac u Prizrenu) i Gerasim Milo Mitrević (i 1852).[11] Sima Avramović je 1875. godine bio crkvenjak u Tetovu. Na velikom protesnom skupu Srbo-Makedonaca protiv naturanja bugarskih vladika u Makedoniji, održanom "kod Kolarca" u Beogradu 1890. godine, jedan od govornika bio je Pavle Popović iz Tetova.[12] Oko 1900. godine za vreme velike dominacije bugarskih verskih šovinista tzv. egzarhista u Tetovu je bilo 330 srpskih kuća, u Kumanovu 310, a u Skoplju 247 domova. Srbi su se raspoznavali po drevnom karakterističnom srpskom običaju - da slave kućnu slavu, a u Tetovu je najviše njih slavilo Sv. Nikolu. Bugari su tendenciozno silom gušili slavljenje slave, i nametali svoj običaj slavljenja imendana.[13] Zanimljivo je da i Cincari tetovski, koji su naseljeni oko 1820. godine od strane tetovskog paše Abdulrahmana, imali porodičnu slavu, i to najčešće "Uspenije Bogorodice". Tokom ostrašćene borbe za crkvu Sv. Nikole, Srbi su odneli pobedu. Došao je iz Skoplja prota Čemerikić, i pomogao da se stvar reši pravedno. Zbog toga ga je Bugarski komitet osudio na smrt, kao glavnog "krivca".
Kraj Prvog svetskog rata dočekale su u Tetovu šest parohija, sa četiri pravoslavne crkve. Bile su posvećene: Sv. Nikoli, Sv. Bogorodici, Sv. Ćirilu i Metodiju i Sv. Dimitriju. Bogorodičinu crkvu je obnovio 1346. godine srpski car Dušan. Hram Sv. srpskih prosvetitelja podigao je 1641. godine tetovski episkop Nikanor. Hram Sv. Nikole nalazio se u jugozapadnom delu varoši (pored drevnog bresta), i imao je status patrijaršijski, a obnovljen je od između 1903-1906. godine.[14] Posao je radio preduzimač Mihajlo Đorđević iz mesta Tresonče sa više majstora. Radove je nadgledao crkveni epitrop Hadži Galja Hadži Serafimović tetovski trgovac.[15] Crkva Sv. Dimitrija je u stvari bila preuređena kuća, koju su držali Bugari egzarhisti. Nju je podigao izvesni Zako Manojlov rodom iz sela Željina, a zanimljivo je da mu je to "mada Bugarinu"(!?) bila porodična slava. Crkva Sv. Ćirila i Metodija je osvećena na Petrovdan 1925. godine. Bilo je to nakon 22 godine od početka radova. Nalazila se usred varoši do stare Mitropolije. Njen ikonostas je uradio slikar iz Zaječara.[16]
Srpska polugimnazija u Tetovu je otvorena 1913. godine.
Po popisu iz 1921. godine, u gradu Tetovu je bilo 15.109 stanovnika, od kojih su muslimani brojali 8196 pripadnika, a hrišćani ostalih 6885. Pravoslavno stanovništvo se u grad slilo ponajviše iz sela oblasti Pologa, sklanjajući se od zuluma Arnauta. U blizini grada su bile dve crkve posvećene Sv. Atanasiji, u selu Neprošteni i u selu Lešku. I na tvrđavi zvanoj Kale, nad Tetovom nalazila se crkvica Sv. Atanasije. To su sve bila posećena sveta mesta, gde se išlo o praznicima u hodočašće. U okolini su se nalazila i dva izvora kisele vode: jedan u tzv. Rečici, a drugi u manastiru Lešku, sa dve česme.
Godine 1912. Tetovo se sa okolinom pripaja Kraljevini Srbiji, kasnije Jugoslaviji. Od 1991. godine grad je u sastavu Severne Makedonije.
Marta 2001. godine Tetovo se našlo u središtu sukoba u Severnoj Makedoniji. Tada su se na području grada desile najveće borbe makedonske policije i vojske i albanskih terorista u ovom sukobu.
Kulturne znamenitosti uredi
Tetovo je jedan od najstarijih gradova u Makedoniji, koji je tokom istorije bio dodirna tačka različitih kultura u zavisnosti od tradicija društva koja su živela na ovim prostorima. Grad nosi ime mitskog junaka po imenu Teto (Kteto), koji je očistio okolinu od zmija. Neki od brojnih kulturnih spomenika uključuju: Šarenu džamiju, Harabati Babinu tekiju, hamam, Stari most, tetovsku tvrđavu Kale, Lešočki manastir i mnoge druge, koji umnogome doprinose turizmu opštine.
Ivan Jastrebov je o Tetovu zapisao da imaju dva dvorca, ostaci pređašnje slave tetovskih paša, osam džamija, toliko i turskih učilišta. Pravoslavna crkva je do 1872. bila dosta dobra, ali je cela izgorela do temelja. Zapalili su je bugaraši (ljudi koji ne pripadaju bugarskoj narodnosti, ali su joj se priklonili i počeli se nazivati Bugarima).[17]
Tokom vojnih akcija 2001. godine, Lešočki manastir je bio potpuno razrušen i uništen, a tokom leta 2005. je obnovljen u celosti uz pomoć Evropske Agencije za obnovu i razvoj.
U gradu se nalaze dva univerziteta (Univerzitet Jugoistočne Evrope i Tetovski univerzitet), 89 osnovnih i 5 srednjih škola. Tetovo ima umereno-kontinentalnu klimu i prosečna temperatura iznosi 11,6 °C.
Stanovništvo uredi
Po poslednjem popisu stanovništva iz 2002. godine grad Tetovo ima 52.915 stanovnika.[18] Po broju stanovnika to je peti grad u državi.
Demografski posmatrano, Tetovo je multietnička sredina sa albanskom većinom. Istorijski gledano, u prošlosti su najvažnije zajednice bile turska-muslimanska i južnoslovenska-pravoslavna, dok je albanska bila mala.
Važne su sledeće nacionalne pripadnosti:
Većinska veroispovest je islam (oko 80%), a manjinska pravoslavlje (20%).
Galerija uredi
-
Tetovo 1913. -
Dom kulture u Tetovu -
Harabati Babina tekija u Tetovu -
Bogorodičina crkva u Tetovu -
Zgrada Istorijskog arhiva u Tetovu
Reference uredi
- ^ "Politika", 7. jun 1938
- ^ Srećković, Pantelija (2021). Istorija srpskoga naroda. Mladenovac: Mirdin. str. 777.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1899. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
- ^ "Delo", Beograd 1899. godine
- ^ "Bosanska vila", Sarajevo 1905. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1896. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1897. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ Gedeon Josif Jurišić: "Dečanski prvenac", Novi Sad, 1852. godine
- ^ Serafim Ristić: "Plač Stare Srbije", Zemun 1864. godine
- ^ "Male novine", Beograd 1890. godine
- ^ "Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu", Beograd 1931. godine
- ^ "Politika", Beograd 1906. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1903. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1925. godine
- ^ Jastrebov, Ivan (2018). Stara Srbija i Albanija, pp. 249. Beograd: Službeni glasnik.
- ^ „Popis na Makedonija” (PDF). Zavod za statistika na Makedonija. 2002. Pristupljeno 15. 8. 2016.
