Užički govor
Užički govor (ili starovlaški, erski i zlatiborski govor) je govor srpskog jezika, koji pripada istočnohercegovačkom dijalektu štokavskog narečja.[1] Njime tradicionalno govori oko 500.000 ljudi u Zlatiborskom i Moravičkom okrugu, u užičkom kraju, na jugozapadu Srbije (na Starome Vlahu).[2][3][4]
Ime uredi
Jedan od najstarijih pomena narodnog jezika Užičana nalazi se u putopisu osmanlijskog putopisca Evlije Čelebije, prilikom njegove posete Užičkoj nahiji 1664. godine,[5] gde je on označen kao bosanski jezik.[6]
Danas Užičani pravoslavne vere najčešće svoj jezik zovu srpskim, dok oni muslimanske vere (koji uglavnom žive u opštinama Novoj Varoši, Priboju, Prijepolju i Sjenici u Zlatiborskom okrugu) svoj jezik zovu bosanskim ili bošnjačkim. Naziv srpskohrvatski je takođe upotrebljavan za vreme Jugoslavije.[7]
Klasifikacija uredi
Užički govor je mlađi štokavski dijalekat ijekavske zamene starog slovenskog glasa jat. Odlikuju ga novoštokavski akcenatski sistem od četiri akcenta s dužinama posle naglašenih slogova i razvijena nova deklinacija.[8] Danas mnogi Užičani, osobito u gradskim sredinama, upotrebljavaju ekavski izgovor (koji je uobičajen u Srbiji) u govoru i pisanju, umesto izvornog užičkog ijekavskog izgovora.[9] Ipak, izvorni ijekavski nazivi mesta u užičkom kraju, kao što su Bioska, Đetinja, Prijepolje, Bjeluša, Kosjerić, Drijetanj i drugi, su uglavnom očuvani.[10] Postoje, međutim, i nazivi mesta koji su dobili ekavski oblik u književnom izrazu, mada su njihovi izvorni ijekavski nazivi često sačuvani u govornom jeziku. Takvi su Bela Reka, Kriva Reka, Seništa i drugi, koji se često mogu čuti kao Bijela Rijeka, Kriva Rijeka, Sjeništa itd. u razgovoru između meštana.[11]
U srpsko-hrvatskom dijalekatskom kontinuumu, užički govor predstavlja prelaz između susednih dijalekata Bosne i Hercegovine i dijalekata Srbije.
Istorija uredi
Lokalno stanovništvo potiče od Slovena koji su se izmešali sa ilirskim i keltskim plemenima u ranom srednjem veku,[12] te je lokalni dijalekat u svom najranijem srednjovekovnom obliku bio blizak ilirskom i keltskim i vlaškim jezicima[traži se izvor], od čega su danas ostaci neki nazivi mesta ilirskog ili vlaškog (romanizovanog keltskog) porekla, kao što su Tara, Negbina, Murtenica, Čigota i dr.[13], ili užičko srednjovekovno lično ime Brajan, keltskog porekla.[14]
Srednjovekovni pomeni ovdašnjih toponima pokazuju ikavske odlike lokalnog narodnog jezika, slično srednjovekovnom jeziku Bosne. Takvi toponimi poput Bile Rike, Siče Rike, Biluše i drugih danas su poznati kao Bijela Rijeka ili Bela Reka, Seča Reka ili Seča Rijeka i Bjeluša (ijekavski ili ekavizovani tokom 19. i 20. veka).[14]
Užički dijalekat je kasnije na leksičkom polju u velikoj meri podlegao uticaju osmanskog turskog jezika.[15] Turski uticaj na jezik i mentalitet Užičana nalazi se i u romanu Došljaci užičkog književnika Milutina Uskokovića:
| „ | Turski uticaj se održao još u govoru i karakteru. Jezik, koji je inače čist kao suza, pun je turskih reči. Stariji Užičani su kod kuće još umnogome kao Turci… | ” |
| — Milutin Uskoković, Došljaci (1919) | ||
Tokom 17, 18. i 19. veka, užički kraj su naselile porodice iz Hercegovine, Crne Gore i drugih dinarskih oblasti. Većina današnjih Užičana potiče od tih doseljenika, Era.[16] Na užički dijalekat su tada uticali mlađi štokavski govori istočne Hercegovine.
Književnost uredi
Veliki deo užičke narodne književnosti čine anegdote i poslovice i epske i lirske pesme, koje su obe najčešće ispevane u desetercu, stihu od deset slogova, i pevaju se s guslama.[2] Glavni lik u svim užičkim anegdotama je Era (drugo ime za Užičana, takođe, ređe Ero), koji je prikazan kao vrlo promućurna, duhovita i gostoljubiva osoba, iako je obični zlatiborski seljak. U erskim anegdotama, Era uvek uspeva da nadmudri drugoga na kraju, čak i ako druge često smatraju pametnijima od njega (popovi, turske age i srpski knezovi, činovnici i dr.).[17] Likovi slični lukavome Eru postoje u anegdotama širom Balkana: u pričama o Nasredinu Hodži, orijentalnog porekla, ili o Karađozu u grčkoj i turskoj književnosti.[18]
Pisana književnost, s druge strane, uglavnom je nastajala na standardnom jeziku; tj. staroslovenskom i crkvenoslovenskom u srednjem veku, a kasnije književnom srpskom jeziku. Prva knjiga štampana u užičkome kraju, Rujansko četvorojevanđelje, štampana je na crkvenoslovenskom jeziku 1537. godine.[19] Druge knjige na crkvenoslovenskom štampane u užičkom kraju su Psaltir štampan u manastiru Mileševi 1544. godine, i Jevanđelje i Cvetni triod štampani u Mrkšinoj crkvi 1562. i 1566. godine.[20] Nakon što su štamparije u manastirima uništile Osmanlije, prepisivačka škola se pojavila u manastiru Rači. Račanski rukopisi su pisani crkvenoslovenskim jezikom, ali sadržavali su i mnoge elemente narodnog jezika.[21] Prvi rukopisi na lokalnom dijalektu pojavili su se u 19. veku. To su hronike Miladina Radovića (Samouki rukopis) i Kremansko proročanstvo Miloša i Mitra Tarabića.
Primeri uredi
| „ | Sišao Era sa Zlatibora i svratio u čuvenu Đerovu mehanu, i reče gazdi: „Gazda, oćeš li mi dati satluk rakije i ručak?“ Gazda mu donese i Era pojede, pa opet upita: „Oćeš li mi dati još jedan satluk rakije?“ Pošto se Era nakresa, gazda mu priđe s računom, a ovaj reče: „Moj lijepi gazda, ja nemam para da ti platim trošak, a ja sam te i pitao oćeš li mi dati, a ti si kao dobar čovjek donosio i davao jednom siromašnom Eri i bez para.“ Gazda ga saleti da plati, a Era ni da čuje, pa se pogode da Era peva sve dok se gazda ne nasmeje. Era pevao, a gazda nikako da se nasmeje. Najzad Era zapeva koliko ga grlo nosi: „Oj, Ero, jedan budalasti, što pjevaš kad platiti moraš?!“ Gazda se nasmeja i reče: „Tako je.“ Era presta sa pesmom, uze kapu u ruke i reče: „Sad sam ti odužio i vala ti!“ To reče i izađe na ulicu. | ” |
| — zlatiborska narodna anegdota, zapisao Ljubiša R. Đenić[22] | ||
| „ | Točak je jedna drvena naprava na formu drljače. Na raskršću pobije se jedan direk od 2 do 3 hvata visine. Na njega se digne ta drljača, tu dovedu krivca i ubiju ga pa ga dignu na onu drljaču nako sa aljinama. Lice i trbu okrenu dolje, kroz drljaču-točak provuku noge i ruke i tu ga ostave da ga tice jedu i ostave ga za ugled svijetu… Tada su se tim Cigani koristili. Oni noću odseku ruke onome na točku pa ig osuše. [Ciganin potom] svoju ruku zavuče u rukav od gunja, a onu suvu drži u ruci pa je pomoli na rukav i tako moli za milostinju, jer kuka kako su mu ruke propale i osušile se… Bila su oko Užica mahom turska imanja. Sve njive po Kruščici i ledinama bile su njine. Turci izađu petkom uz Kruščicu pa udaraju u šarkije i tambure i pjevaju one njine pjesme na srpskome jeziku jer oni nisu znali turski ni beknuti… Svi su dućani bili od dasaka i šašovaca, a kuće od čatme, pokrivene daskama i slamom… Vatra se pojavila niže sadašnje Žitne pijace i brzo se raširila i obukvatila celu donju stranu varoši… Gledo sam onai plamen iz Tatinca. Slušo sam onai prasak i padanje kuća. Vatra je bila, čini mi se, u nebo udarila. Naimanju iglu moglo se naći u svoi okolini Užica. Kad se zapali dućan gde ima baruta, a bilo ig je mlogo, prosto je strašno bilo slušati onu prasku. Samo se lomi, samo puca. Gorelo je do Slanuše i Kadinca. | ” |
| — Miladin Radović, Samouki rukopis (19. vek)[23] | ||
| „ | Čuješ li ti babo! Nemoj me moliti da se ženim. Ja se ženiti neću! Kad budem imao četrdeset i pet godina, ondakar ćeš me ukopati, a ženiti me nikad nećeš! […] Ja se, Boso, ženiti neću a ti ćeš se udati… I udaćeš se dobro. Dobićeš i đece, ali će ti sve najmilije pomrijeti u cvetu mladosti! Tada će doći vrijeme, kada ćeš se pokajati i mene setiti, pa ćeš reći: „E, jadna Boso! Kamo lijepe sreće da se nijesam ni udavala!“ […] Oće, oće, kume i to skoro! Čućeš! Baš zato sam te i zvao, da ti jopet kažem i potvrdim da će se sve to uskoro dogoditi. Skoro ćeš čuti, đe će u dvoru poginuti i kralj i kraljica. Oni će za jednu noć nestati, kao da ih je grom pobio. | ” |
| — Kremansko proročanstvo, 19. stoleće[24] | ||
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ v. karte srpskohrvatskih dijalekata Pavla Ivića, Dalibora Brozovića i dr.
- ^ a b Milisav R. Đenić, „Zlatibor“, Titovo Užice 1970, str. 74
- ^ „Pod Užičkim krajem podrazumevaju se predeone celine: Zlatibor, Užička Crna gora, Stari Vlah, Soko, Požeška kotlina, Moravica, Polimlje i Podblaće, koje čine oblast s nekim posebnim geografskim, unekoliko i etnografskim odlikama u okviru Srbije.“ — R. Poznanović, „Tradicionalno usmeno narodno stvaralaštvo Užičkog kraja“, Posebna izdanja Etnografskog instituta SANU 30/1, Beograd 1988, str. 24 — 25
- ^ Prema popisu stanovništva Srbije iz 2002. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. april 2010), u Zlatiborskom okrugu živelo je 313.396 ljudi, a u Moravičkom 224.772 ljudi.
- ^ Evlija Čelebi, „Putopis“, Sarajevo 1973.
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002, str. 39 i 43
- ^ isp. podatke s popisâ stanovništva u Srbiji i bivšoj Jugoslaviji.
- ^ Živojin Stanojčić, Ljubomir Popović, „Gramatika srpskoga jezika“, Beograd 2004, str. 10
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002, str. 274
- ^ i u tom obliku priznati od strane „Republičkog statističkog zavoda Srbije”. Pristupljeno 27. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. februar 2009)
- ^ isp. Milisav R. Đenić, „Zlatibor“; Ljubiša R. Đenić, „Zlatiborski letopis“; Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“ i druge radove koji ih bez obzira pominju u njihovim izvornim ijekavskim oblicima.
- ^ Milisav R. Đenić, „Zlatibor“, Titovo Užice 1970, str. 73
- ^ Milisav R. Đenić, „Zlatibor u prošlosti“, Titovo Užice 1983, str. 6; a takođe prema Jiričeku
- ^ a b Ahmed S. Aličić, „Turski katastarski popisi nekih područja zapadne Srbije — XV i XVI vek“, Čačak 1984.
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002, str. 140
- ^ Milisav R. Đenić, „Zlatibor u prošlosti“, Titovo Užice 1983, str. 50
- ^ Glasnik Etnografskog instituta SANU, knj. XLVI, Beograd 1997: Desanka Nikolić, „Anegdota — izraz erskog mentaliteta“
- ^ R. Angelova, „Lюbimi geori na humorističnite prikazki i anegdotite u nяkoi slavяnski i neslavяnski narodi“, Ezik i literatura XXVIII/3, Sofiя 1973, str. 16 — 17
- ^ Milisav R. Đenić, „Zlatibor u prošlosti“, Titovo Užice 1983, str. 10
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002, str. 44 — 47
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002, str. 53 — 57
- ^ Ljubiša R. Đenić, „Erske mudrolije“, Užičke vesti br. 860, 1964.
- ^ Ljubomir Simović, „Užice sa vranama“, Beograd 2002.
- ^ Dragan M. Pjević, „Kremansko proročanstvo — izvor novih inspiracija“, Kremna 2005.
Literatura uredi
- Ivić, Pavle (1956). Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: Uvod i štokavsko narečje (1. izd.). Novi Sad: Matica srpska.
- Okuka, Miloš (2008). Srpski dijalekti. Zagreb: Prosvjeta.
