Jevanđelje po Jovanu (grč.Κατὰ Ἰωάννην εὐαγγέλιον), četvrto je jevanđeljeNovog zaveta. Napisano je oko 100. godine, i po vremenu pisanja je poslednje kanonsko jevanđelje.[1]
Jevanđelje po Jovanu oslikava onovremeni sukob ranog hrišćanstva i judaizma. [4] U vreme njegovog nastanka, hrišćani se još uvek nisu smatrali zasebnom religijom, već pokretom unutar judaizma.[5]Fariseji se predstavljaju na negativan način, jer nisu vernici, dok su Jevreji prikazani kako se opredeljuju za i protiv hrišćanstva.[2]
Jevanđelje po Jovanu jednom trećinom je posvećeno poslednjim satima života Isusa Hrista. Naglasak je na duhovnoj strani Hristovog života. Isusovi govori su dugački i u njima mnogo govori o sebi.[2] Isus božanskog Oca prikazuje kao onog ko donosi svetlost slepima, radost tužnima, a život mrtvima. Učenike uvodi u život koji je već večan jer nikada neće prestati.[2]
Prema hrišćanskom predanju, napisao ga je apostol Jovan, jedan od Hristovih učenika. Danas većina naučnika ne veruje da ga je napisao Jovan niti bilo ko od očevidaca, već „Johaninska zajednica“, koja vuče tradiciju od Jovana; ovo jevanđelje pokazuje da je sastavljeno iz više slojeva, dostižući svoju konačnu formu oko 90—100 godine.[6][7]
Prema nekim istraživačima Jovanovo jevanđelje sadrži i elemente nekih drugih tradicija,[2] a većina se slaže da je nastalo u fazama, ali ne kasnije od kraja prvog veka. Tom shvatanju doprinose njegovi precizni nazivi raznih delova tadašnjeg Jerusalima, na aramejskom jeziku (vidi u daljem tekstu: istoričnost). Ovo jevanđelje je izvorno nastalo u Efesu na starom grčkom jeziku, a do nas dolazi putem najpre rukopisa na papirusu, a kasnije putem prepisivanja u hrišćanskim kodeksima.[8] Pitanje opšte prihvaćenosti jevanđeoskog kanona (koji uključuje i Jovana) već u antici razrešava Irinej (c. 202 n.e.), jedan od najranijih crkvenih otaca citirajući sva četiri jevanđelja.[9]
Značajni su dugački govori i dijalozi u kojima se provlače oštre rasprave o Isusovoj vlasti. Ističu se sadržajno bogati teološki„slikoviti govori“. U poređenju sa sinopticima Jovanovo jevanđelje razlikuje se svojom jedinstvenom koncepcijom koja je obeležena jednostavnim jezikom, pretpostavkom o svetu i pojmom sveta. Jovanova misao kruži oko nekoliko odlučujućih spasenjskih pojmova: život, mir, svetlo, radost, istina, reč, verovati, upoznati, ljubiti. Jovanovo jevanđelje, osobito proslov i Isusovi govori, ima poetski oblik koji se vidi ne u paralelizmima ili rimi, već u ritmu. Isusov govor u Jovanovom jevanđelju zbog toga je mnogo svečaniji nego kod sinoptika. U Starom zavetu Božja reč objavljena po prorocima ima takođe uglavnom poetski oblik.[10]
Isus koji dolazi od Boga koristi se ljudskim rečnikom koji nije sposoban izraziti božanske stvarnosti. Zato se Jovanov Isus često služi metaforama kako bi opisao sebe ili predstavio svoju poruku. Isusovi sagovornici često ne razumeju metaforu, jer je shvataju doslovno. U Jovanovom jevanđelju je često prisutna i ironija. Isusovi protivnici ne želeći i ne znajući, izriču o Isusu tvrdnje koje su istinitije i imaju dublje značenje nego što oni misle. Jovan često upotrebljava inkluzije kojima označava glavnu ideju određenog teksta, te ujedno njegov početak i kraj. Jovan od svih jevanđelista ima najsiromašniji rečnik. Koristi oko hiljadu reči, trostruko manje nego drugi jevanđelisti. Međutim mnoge reči imaju simboličko značenje. Ovakav stil čini četvrto jevanđelje teškim za razumevanje, ali i bogatim u značenju. Klement Aleksandrijski naziva ga „duhovnim jevanđeljem“. Dubinsko shvatanje Hrista i njegove delatnosti postiže se kod Jovana pomoću simbolizacije njegove istorije. Činjenice i reči imaju različite nivoe smisla. Odatle važnost pojma „znamenje“ te upućivanje na mnogostruki smisao neke činjenice ili reči.
Prema tradiciji autor je Sveti Jovan Jevanđelist, Isusov učenik. Bio je blizak Svetom Petru i obojica potiču iz Galileje, s Galilejskog jezera. Samim tim, Jovan je bio i jedan od Isusovih najbližih učenika. Staro predanje iz II veka pripisuje ovo delo Jovanu Zebedejevu, bratu Jakova starijeg, a nova istraživanja se sprovode u smeru pronalaženja nekog drugog, s tim da to ne bude prezviter Jovan, iz Efesa, niti Jovan esen iz jerusalimske esenske zajednice koji je ugostio Isusa i postao mu verni učenik. Jedna od bitnih stvari u jevanđelju je dualizam svetlost-tama, koji je prisutan i u kumranskom učenju. Autor dobro poznaje i gnostičke elemente i služi se njima. Koristi se i apokalipsom. On, dakle, dobro poznaje jevrejski i paganski svet da bi što bolje i jasnije saopštavao radosnu vest, da je Isus Hrist Sin Božji i jedini put do večnog života.[11]
Danas se svi slažu da Jovanovo jevanđelje nije napisano u Egiptu, već u Maloj Aziji. Ako je Jovanovo jevanđelje sredinom II veka već kolalo u dalekom Egiptu, onda je ono moralo biti napisano mnogo ranije, najkasnije između 100. i 110. godine. Ovaj datum nije daleko od tradicionalnog mišljenja da je četvrto jevanđelje objavljeno krajem I veka, oko 90. godine. Braun, koji četvrto jevanđelje vidi kao delo dva čoveka, jevanđelista koji ga je sastavio i redaktora koji je dodao 21. poglavlje i još neke delove, smatra da je jevanđelje napisano oko 90. a da je dobilo svoj današnji oblik ne kasnije od 110. godine.
Najverovatnije mesto nastanka četvrtog jevanđelja jeste Efes. Sa time se slaže i tradicija. Tako Irenej Lionski kaže: »Nakon toga Jovan, Gospodinov učenik, onaj koji je naslonio glavu na Isusove grudi, objavio je Jevanđelje dok se nalazio u Efesu azijskomu«.
Najstariji sačuvani fragment Jevanđelja po Jovanu iz 2. veka.
Građu cele knjige možemo podeliti u sedam celina uz proslov koji ima ulogu uvoda.
Proslov započinje rečenicom: U početku bješe *Logos (Riječ), i Logos bješe u Boga, i Logos bješe Bog (Jn 1, 1). To podseća na sedam dana stvaranja kojima počinje svet i stvaranje. Već sam proslov želi naglasiti da Riječ koja je jedno s Bogom, dolazi u ovaj svet sa ciljem da se obnovi ono što je već stvoreno i da započne doba novog stvaranja, obnove u Isusu. Po toj Riječi, tj. po Isusu Hristu počinje novo stvaranje, božanski svet koji ulazi u stvarnost na zemlji. Nakon proslova slede poglavlja u kojima su opisani jevrejski praznici na kojima je Isus prisutan. Jovan opisuje mnoga čudesa koja tada Isus čini. Upravo kroz to Jovan želi otkriti ko je Isus. Spominju se tri Pashe (2, 13; 6, 4; 11, 55; 12, 1; 13, 1), praznik Građenje sjenica (7, 2) i Posveta Hrama (10, 22), a uz ove glavne praznike spominju se i drugi manji. Kroz praznike Isus objavljuje svoju tajnu. Prva Pasha (2, 13, 19-21) kada Isus čisti hram i objavljuje da je njegovo telo pravi novi i istinski hram. U vreme praznika Pedesetnice opisano je kako Isus leči i pokazuje svoju mesijansku ulogu. Druga Pasha važna je jer se tada Isus proglašuje hlebom života, a na praznik Sjenica, tj. praznik svetla i vode, Isus sebe naziva živom vodom(7, 37-38) i pravim svjetlom (8, 12). Na praznik Posvete Hrama (10, 22) Isus se objavio kao onaj koga je Otac posvetio (10, 36), kao Dobri pastir. U vreme treće pashe objavljuje se kao nova Pasha po žrtvi krsta i uskrsnuća. Red praznika ovom jevanđelju daje ritam i izgled mesijanskog proglasa. Između svih tih praznika, najvažnija je Pasha. Prve dve Pashe usmeruju i nagoveštavaju poslednju, treću Pashu, u kojoj se stvara novi hram i liturgija, koje će zameniti jevrejske praznike, a to je Hristova pashalna žrtva, hrišćanska pasha.[12]
Kroz celo Jovanovo jevanđelje neprestano se provlači važnost vere jer je samo po njoj moguće dobiti novi život, odnosno sačuvati postojeći. Jovan Jevanđelist kroz svoje jevanđelje želi otkriti ko je zapravo Isus. Njegov uticaj i identitet do izražaja dolazi kroz njegova brojna čudesa. Jovan veru doživljava kao nešto dinamično. Prema njemu, verovati znači prihvatiti objavu Boga u Isusu Hristu. Čovek veruje onda kada vidi Isusova znamenja i dela, ali redovno se veruje u Isusa ili u njegovo ime. Verovanje podrazumeva vlastito darivanje Isusu i priznavanje Isusa kao svog Gospodina. Potrebno je ući u zajedništvo s Isusom. To znači poznavati Njegovo božansko poreklo i priznati ga Bogom - čovekom. Jevanđelje je tako napisano da njegovi čitatelji u raspetom Hristu mogu prepoznati živoga Hrista, prisutnog u zajednici njegovih vernika, kojima on dariva Svoga i Očeva Duha. Kao što je Markovo, Lukino i Matejevo Jevanđelje usresređeno na na „Kraljevstvo Božije“, tako je Jovanovo Jevanđelje usresređeno na „život večni“, koji se sastoji u najprisnijem živom zajedništvu svih vernika s Isusom Hristom.
Postoje pokušaji prikazivanja da je Jovanovo jevađelje puno grešaka i nedoslednosti, kao i za druge knjige Svetog Pisma.
Jedan od primera mistifikovanja Jovanovog jevanđelja sa navodnim „istorijskim greškama“ – koje su arheolozi vremenom razrešili. Takve „greške“ u svetim spisima nalaze pre svega ateisti, ali i neki teolozi ili biblijski kritičari.
Ateistički nastrojeni istoričari su bili vatreni zagovornici da je ispovest Novog Zaveta istorijski neosnovana (poričući čak i istoričnost samog Hrista), pošto u opisu događaja ima nepostojećih lokacija koje se navode. Jedna od takvih kontroverzi bila je u 19. poglavlju Jovanovog jevanđelja gde se pominje „Gabata“ (Jn 19,13), kameno postolje u Jerusalimu. Na ovom mestu je Poncije Pilat izrekao čuvenu rečenicu „Evo vašeg čoveka“ (lat.Ecce Homo), želeći da napomene jevrejima da neće da osudi jevrejina na zahtev jevreja, da je takva odluka strana Rimskoj politici. Vrhovni sveštenici su apelujući na cara ipak izdejstvovali osudu, a zauzvrat tražili oslobađanje zelote Varave osuđenog za ubistvo rimskih vojnika. Sporni stih glasi:
noborderPilat, dakle, čuvši ovu reč izvede Isusa napolje, i sede na sudijsku stolicu na mestu koje se zove Kaldrma a jevrejski Gavata.[13]
Gabata ili gavata na jevrejskom je značila kaldrma, popločana površina – pločnik. Nakon njenog otkrića 1937. (francuski arholog L.H. Vincent[14]) potvrđeno je da je to mesto u Jerusalimu, odmah ispred palate pretorijimu, bilo mesto javnih suđenja. Pripadalo je delu uzvišenja na kome je zidan i Veliki hram u Jerusalimu, a takođe je tu stajao i rimski vojni logor Antonija. Stolica sudije bila je postavljena na otvorenom, ispred pretorijuma nasred ovog kamenog pločnika. „Od Pilatove sudnice, gde se ova scena odigravala, pločnik koji se tamo nalazio preživeo je čak i uništenje Jerusalima godine 70. posle Hrista. Njegovo ponovno otkriće možemo da zahvalimo dugogodšnjim radovima arheologa Patera Vinsenta. To otkriće uspelo je zahvaljujući preciznim podacima iz Jovanovog jevanđelja.“[15][a]
^Naravno, i ovo otkriće ima svoje protivnike. Vincentov kolega, koji je i sam istraživao arheologiju Palestine Pierre Benoit (1971[16]) pokušava da ga opovrgne tvrdnjom da je kaldrma od velikih klesanih ploča na površini od 2500 kvadrata koja i danas postoji kasnijeg porekla. Argument je da preko tog pločnika stoji luk Ece Homo kojeg je car Hadrijan dao sagraditi tek pri obnovi Jerusalima (oko 135. godine), prema tome pločnik nije mogao biti onaj prvi, ili je ovaj obnovljen.[17] Čak i da je tako, i bez obzira na to, pouka jeste da arheološke reference iz Jovanovog jevanđenja reflektuju informacije koje daje očevidac ili korektna tradicija.[18]
^Bruce Chilton and Jacob Neusner, Judaism in the New Testament: Practices and Beliefs. . New York: Routledge. 1995. pp. 5.. "by their own word what they (the writers of the new testament) set forth in the New Testament must qualify as a Judaism... to distinguish between the religious world of the New Testament and an alien Judaism denies the authors of the New Testament books their most fiercely held claim and renders incomprehensible much of what they said"
^Keler, Verner: Biblija je u pravu, Kalenić Izdavačka ustanova eparhije šumadijske Kragujevac, 1979, reizdanje 2008, p. 338
^P. Benoit, “The Archeological Reconstruction of the Antonio Fortress,” in Jerusalem Revealed [(ed.) Y. Yadin]. . Jerusalem: The Israel Exploration Society. pp. 87–89.; and “L'Antonia D'Herode le Grand et le Forum Oriental D'Aelia Capitolina,” Harvard Theological Review 64 (1971) 135-167
^Gabbatha Johannine Studies: XIV. Archeology and the origins of the Fourth gospel [Pristupljeno 31. maj 2016.]
.png)
