Википедија

Jožef Kiš

Jožef Kiš (mađ. Kiss József; Budim, 19. mart 1748 — Sombor, 13. mart 1813) je bio mađarski hidrotehnički inženjer. Najpoznatiji je kao idejni tvorac, projektant i prvi graditelj Velikog bačkog kanala, najznačajnijeg hidrotehničkog i saobraćajnog objekta u Bačkoj (Habzburška monarhija). Na njegovim delima i vizijama svoj rad su zasnovali kasniji graditelji hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav.

Jožef Kiš
Datum rođenja(1748-03-19)19. mart 1748.
Mesto rođenjaBudim, Habzburška monarhija, danas Mađarska
Datum smrti13. mart 1813.(1813-03-13) (64 god.)
Mesto smrtiSombor, Austrijsko carstvo, danas Srbija

Biografija uredi

Jožef Kiš je rođen je u Budimu 19. marta 1748. godine u oficirskoj porodici koja je, 1681, dobila plemstvo sa predikatom Kiššaroši (Kissarosi).[1] Zajedno sa svojim bratom Gaborom završio je čuvenu inženjersku vojnu akademiju u Beču, čiji je osnivač bio Eugen Savojski. Nakon školovanja, 1768. godine, odlazi na studijsko putovanje u Veliku Britaniju, gde je upravo započela izgradnja razgranatog sistema plovnih kanala, koji će odigrati veliku ulogu u njenom privrednom razvoju i industrijskoj revoluciji.

Vrativši se u Habzburšku monarhiju, obavljao je službu vojnog inženjera za mostove. Ubrzo je napustio vojnu službu i sedamdesetih godina 18. veka postao civilni inženjer, službenik Dvorske komore, koja se, sve do 1848. godine, uz mnoge druge kompetencije, starala i o saobraćaju, rečnoj plovidbi i plovnosti reka u Austriji i Ugarskoj. Najpre je radio na regulaciji Dunava kod Bratislave. Kasnije je aktivan u komorskom okrugu Beča. Iza njega je ostalo više vrednih nacrta vodotokova (lista sa naznačenim merenjima o deonici Dunava između Djevina i Komarna (mađ. Komárom), i deonica kod Apatina u Bačkoj).[2] Kao komorski službenik u Bačkoj pominje se 1780. godine.[3] (Spisak inženjera komorske administracije za Bačku iz 1780. godine)[1] 1782. godine Jozef II pokrenuo je novu kolonizaciju Nemaca iz jugozapadnih pokrajina Nemačke i Lorene u srednje Podunavlje. Nastojalo se da se doseljenicima obezbedi čvrsta polazna ekonomska osnova. Zbog toga je bilo mnogo zadataka za organe državne administracije, pa i za, tek prispelog, komorskog inženjera Jožefa Kiša. Najpre je izvršeno parcelisanje komorskih dobara radi njihove podele kolonistima, a potom i izgradnja novih i proširivanje postojećih naselja prema tipiziranim urbanističkim planovima. Prilikom jozefinske kolonizacije podignuta su u Bačkoj sledeća naselja: Torža, Crvenka, Vrbas, Bačko Dobro Polje, Sekić, Buljkes i Novi Sivac.[1] Međutim, tu se naišlo na ozbiljne vodoprivredne probleme. Duž južnog oboda Telečke visoravni prostirale su se baruštine, mlake, močvare, blatišta i tereni zarasli trskom, a od Vrbasa prema istoku ležala je Crna bara, vodeni recipijent. Takva područja su prirodno stanište komaraca, te je, ionako malobrojno stanovnoštvo obolevalo i umiralo od malarije. Bez isušivanja i dreniranja tog terena, kolonizacija nije mogla biti uspešna. Kišov predlog je prihvaćen i 1785. godine je iskopan odvodni jarak širine jedan metar između Kule i Vrbasa radi odvođenja površinskih i podzemnih voda u Crnu baru. Već sledeće godine započet je duži (trideset kilometara) i duplo širi kanal između Sivca i Vrbasa radi dreniranja vode iz Sivačkog blata u Crnu baru.

Čim je 1787. godine završio Kanal Sivac—Vrbas, lično je, o sopstvenom trošku, dva puta premerio terene između Dunava i Tise i ustanovio da postoji visinska razlika izmeđi ovih reka 7,27 m (23,9 ft). Time je utvrdio da postoje topografski uslovi da se gradi kanal koji bi povezao ove dve reke, koristeći se Crnom barom.

Komora je 1788. godine imenovala Kiša za rukovodećeg inženjera (Dirigirender Hofkammer—Ingenieur) za Bačku. Između ostalog, bio je zadužen da snabdeva vojsku drvima i građom iz erarskih šuma i, pre svega, da se stara o nesmetanom odvijanju plovidbe.

U međuvremenu, u Bačku je stigao i Jožefov mlađi brat, vojni inženjer, Gabor. Sarađivaće sa Jožefom na projektu Velikog bačkog kanala, sa kraćim prekidima u periodima kada je bio pozivan u rat.

Delo uredi

 
Autoportret Jožefa Kiša
 
Zabeleška uz autoportret iz njegovog spomenara

Braća Kiš uputila su, 12. decembra 1791, bratu i nasledniku Josifa II, novom vladaru Leopoldu II, predstavku u kojoj je, između ostalog, stajalo:

„Potpisana dva brata, rukovođena težnjom da nešto doprinesu dobru svoje otadžbine, uzimaju sebi smelost da Vašem carskom i kraljevskom veličanstvu najponiznije predlože spajanje Dunava iznad Monoštora s Tisom kod Bačkog Gradišta, putem jednog plovnog kanala kroz Bački komorski okrug... Situacija i plan nivoa, tačno snimljeni o njihovom trošku, i prilozi pokazuju mogućnost izgradnje, kao i veliku korist koju će imati trgovina, fabrike, manufakture, i ... njegov doprinos ovoj, po svom položaju i kvalitetu zemlje, tako lepoj pokrajini.“[1]

Dobili su dozvolu za izgradnju kanala i osnovali udruženje koje je formirano sa osnovnim kapitalom od 800.000 forinti, 1792. godine. Udruženje se zvalo „Privilegovano ugarsko kraljevsko brodarsko društvo“. Radovi su početi na proleće 1793. godine pod vođstvom Kiš Jožefa.

U međuvremenu, vladu su mučili teški ratni problemi. Izgradnja je vrlo sporo napredovala. Kada i koliko je bilo radnika nema dovoljno podataka, ali se zna da ih nije bilo dovoljno, jer su se radovi na iskopu kanala jako produžili. U početku ih je bilo oko 2000, zatim znatno manje. Umesto traženih 4000 vojnika Monarhija je poslala u Bački Monoštor dva puka iz Baje da pod vođstvom oficira podignu barake, a uz pomoć instrumenata snime poprečne profile temeljnih jama za prevodnice i kanalske deonice. Sa istim zadatkom stigli su i slovački vojnici u Bačko Gradište. Kasnije, kada je na gradilište bilo dovedeno i oko 500 okovanih robijaša, dobili su zadatak da ih čuvaju i vrlo surovo teraju na rad. Na prevodnicu u Bački Monoštor je preko Budimpešte doteran i veliki broj francusih zarobljenika koji su, kad je vodostaj Dunava omogućavao, radili na prevodnici, a inače na iskopu duž kanala. Bili su slabo obučeni i izgladneli. Učinak im je bio jako slab, tako da su sa gradilišta ubrzo vraćeni. Oko 200 seljaka koji su sa komorskih poseda došli na ispomoć, pošto su radili bez merenja učinka, takođe nisu mnogo iskopali. Suočen sa nedostatkom prave radne snage Kiš je bio primoran da kao jedino rešenje daje oglase širom Carevine nudeći mogućnost dobre zarade. Za sve radnike koji su došli iz udaljenih krajeva podigao je sa obe strane kanala drvene barake za stanovanje. Za obolele radnike postojala je posebno izgrađena bolnica, u kojoj su se mogli lečiti uz minimalne troškove. Angažovanje velikog broja kubikaša zahtevalo je duž čitavog kanala posebnu organizovanost. Kiš je to obavljao preko predradnika koji su bili zaduženi da se brinu o disciplini, preuzimanju od Kompanije alata i kolica, pripremi obroka i da, jednom u 14 dana, premere izvršen rad. Zarade su se obračunavale po kubnom hvatu iskopane zemlje.[4] Teškoće na iskopu su se pojavile već prve godine radova na monoštorskoj prevodnici. Zbog jakog pritiska dunavska voda je prodirala u gradilišnu jamu i zamuljivala korito. Sveže kosine obala su se često obrušavale, a najveće probleme su stvarale veoma visoke podzemne vode.

Radovi su ipak napredovali, te je nakon četiri godine kanal bio plovan do Malog Stapara.

Nakon jedne anonimne prijave, 1796. godine, da se kanal ne radi po projektu, da radovi kasne, da će troškovi znatno premašiti fiksno ugovorenu vrednost i da se finansijsko i materijalno poslovanje loše obavlja, akcionari su počeli strahovati i Jožef Kiš je pao u nemilost. Iako je dao razumna objašnjenja, da je dno kanala na deonici od Bačkog Monoštora do Malog Stapara izdignuto usled nemogućnosti ručnog iskopa zbog velikog pritiska podzemnih voda i da je zbog toga izgrađena još jedna prevodnica kod Malog Stapara, da se rokovi završetka poslova produžavaju usled nedostatka radne snage, da su troškovi za otkup zemljišta porasli jer je sa početkom izgradnje i vrednost zemljišta duž trase kanala naglo skočila, te da će tek konačni obračun pokazati koliko je stvarno opravdana primedba o lošem poslovanju, tada je Društvo prognalo iz svojih redova Kiša, smenivši ga sa svih funkcija u Kompaniji, kao i njegovog brata Gabora koji je bio daleko, u borbama. Za njih to je bio težak udarac, u trenutku kada se izgradnja kanala bližila kraju, potvrđujući da je smela zamisao njegovog tvorca bila potpuno ispravna. U materijalnom pogledu to je značilo da su izgubili sav novac uložen u Kanal, što ih je dovelo do potpunog finansijskog sloma.

Stanislav Hepe (mađ. Нерре Sanislo) je dobio zadatak da završi radove (1797—1801).

Kada je 1802. godine dovršen, kanal Dunav–Tisa bio je dugačak 14 ½ austrijske milje, odnosno 110 kilometara. Ova dužina navodi se na svim kartama snimljenim posle dovršetka kanala.[5] Plovidba od Bezdana do ušća Tise skraćena je za 258 kilometara. Značaj ovog skraćenja još je uočljiviji kada se ima u vidu da su u to vreme brodove vukli ljudi ili stoka. Time je plovidba od Bezdana do Gradišta skraćena za 10 dana, a u obrnutom, uzvodnom smeru, čak 20 dana. Značajno je povećana i bezbednost plovidbe, koja je na Dunavu bila ugrožena, te se ponekad mesecima prekidala zbog velikih pljuskova, poplava i jakih vetrova.

Podsticaj koji su dobili trgovina, manufaktura i saobraćaj uticao je na ubrzan razvoj naselja koja su ležala uz Kanal. To su Apatin, Sombor, Crvenka, Kula, Vrbas, Srbobran i Bečej. Naročito je značajna melioraciona funkcija kanala, pogotovo u deonici istočno od Vrbasa. Kanalisanjem, močvarna dolina Crne bare postala je dvostruko korisna, i kao plovni i kao drenažni kanal. Prostrani zamočvareni tereni duž obala Kanala su isušeni i pretvoreni u plodno poljoprivredno zemljište.

Korist koji je od Kanala imala čitava privreda ovog područja, a naročito poljoprivreda, ne može se izračunati u novcu, ali je jasno da je ona bila mnogo veća od profita Kompanije.

Epilog uredi

 
Nacrt za epitaf iz njegovog spomenara

Razrešen svih dužnosti u Kompaniji, Jožef Kiš će se najpre vratiti na svoj raniji položaj rukovodećeg komorskog inžinjera za Bačku. Kada je konačno penzionisan, posle 42 godine vernog služenja, od Komore je dobijao samo jednu četvrtinu sume koja mu je pripadala kao penzija. Godišnje to je, prema Kišovoj zabelešci, iznosilo svega 312 forinti. Tri puta toliko odbijalo mu se od penzije, na ime otplate duga ustanovljenog posle konačnog obračuna sa Kompanijom. Sagradio je, na mirnom i pitomom mestu, u blizini vrbaske prevodnice, skromni letnjikovac koji je nazvao Josephsruhe (Jožefov mir). Tu će provesti svoje poslednje dane i, u neposrednoj blizini, biti sahranjen po sopstvenoj želji. U Kišovoj zaostavštini sačuvana je i jedna sveska ispisana njegovom rukom na nemačkom i latinskom jeziku. Naslovio ju je „Stammbuch“, Rodoslovna knjiga. No, ona to, po svom sadržaju nije. Svega četiri strane posvećene su porodici. Sadrži veliki broj crteža poznatih istorijskih ličnosti 18. veka. Od Marije Terezije, preko Jozefa II i Napoleona Bonaparte do V. Kempelena i njegovog brata. Zaključuju je siluete Jožefove supruge Jozefe, rođene Nemešović (Nemesovits) i njegovog sina jedinca, Mihajla Kiša. Uz te crteže nalaze se kratke, ali važne zabeleške. Pisao ih je znajući da su mu dani izbrojani, razočaran, rezigniran, kivan na rđave ljude i utučen zbog spostvene sudbine. Na poslednjoj strani sveske nacrtao je, neposredno pred smrt, svojom rukom, ploču za svoj nadgrobni spomenik i epitaf za nju. Neznatno izmenjen, on i danas stoji na njegovom grobu:

„Ovde leži Jožef Kiš, mađarski plemić. Da je on besmrtan, potvrđuje Francov kanal. Da je smrtan, ovaj hladan mermer. Rođen u Budimu 14 dana pre aprilskih kalenda 1748. Umro u Somboru, kod bačkih prijatelja, trećeg dana martovskih ida 1813.“

Kišovi rukopisi, dnevnici, političke beleške su u vlasništvu Državne biblioteke (mađ. Szécsény) u Budimpešti.

Značaj uredi

 
Jožef Kiš je sahranjen na svom imanju kraj Vrbasa. Grob se nalazi na uzvisini sa pogledom na kanal koji je Kišovo životno delo.

Idejni tvorac, inicijator, projektant i prvi graditelj najvećeg tehničkog poduhvata u srednjem Podunavlju još od vremena gradnje Trajanovog mosta preko Dunava kod Đerdapa (velikog rimskog arhitekte i graditelja Apolodora iz Damaska), Jožef Kiš započinje eru krupnih hidrotehničkih radova u ovim krajevima. Bio je preteča i inspiracija mnogim generacijama hidrotehničara u jednoj oblasti izuzetno zamršenoj po svojim hidrogeografskim i hidrološkim osobinama.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v g Petrović Nikola; „Plovidba i privreda srednjeg Podunavlja u doba merkantilizma“; Istorijski institut; Beograd; 1978.
  2. ^ Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XXIV i XXV“; Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture; Novi Sad (Svetlana Bakić; „Ištvan Varga (Varga István): Istorijat kanala koji povezuje Dunav sa rekom Tisom (u XVIII i XIX veku)
  3. ^ „Srpski biografski rečnik 5 KV-Mao“; Matica srpska, Novi Sad; 2011.
  4. ^ „Andrejev Nikita; “Izgradnja i eksploatacija starih plovnih kanala u Bačkoj“; Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode“, Beograd; Vodoprivredni centar „Dunav“, Novi Sad; 2002. COBISS.SR-ID 182120967
  5. ^ Nationalbibliothek, Kartensammlung, sign. C 2402—a

Literatura uredi

  • Petrović Nikola; „Plovidba i privreda srednjeg Podunavlja u doba merkantilizma“; Istorijski institut; Beograd; 1978.
  • Andrejev Nikita; “Izgradnja i eksploatacija starih plovnih kanala u Bačkoj“; Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode“, Beograd; Vodoprivredni centar „Dunav“, Novi Sad; 2002. COBISS.SR-ID 182120967
  • Andrejev Nikita; “Vode Dunava i razvoj vodoprivrede u apatinskom i somborskom Podunavlju“; Kulturni centar, Apatin; 2004. COBISS.SR-ID 197051399
  • „Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XXIV i XXV“; Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture; Novi Sad (Svetlana Bakić; „Ištvan Varga (Varga István): Istorijat kanala koji povezuje Dunav sa rekom Tisom (u XVIII i XIX veku)“)
  • „Srpski biografski rečnik 5 KV-Mao“; Matica srpska, Novi Sad; 2011.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јожеф_Киш&oldid=27500210”