Википедија

Jugoslovenstvo

Jugoslovenstvo, i kao jugoslavizam ili jugoslovenski nacionalizam, ideologija je koja podržavaju ideju po kojoj Južni Sloveni — Bošnjaci, Makedonci, Slovenci, Srbi, Hrvati i Crnogorci, ali i Bugari — pripadaju jedinstvenoj jugoslovenskoj naciji odvojenoj različitim istorijskim okolnostima, oblicima govora i religijskim podjelama. U međuratnom periodu jugoslovenstvo postaje preovlađujuća, a zatim i zvanična ideologija Kraljevine Jugoslavije. Postojala su dva glavna oblika jugoslovenstva u tom periodu: vlast je favorizovala integralno jugoslovenstvo koje je promovisalo unitarizam, centralizaciju i ujedinjenje etničkih grupa u zemlji u jedinstvenu jugoslovensku naciju, uz prinudu ako je potrebno. Pristup je primijenjen i na jezike koji su govoreni u Kraljevini. Glavna alternativa bilo je federalističko jugoslovenstvo koje se zalagalo za autonomiju istorijskih zemalja u obliku federacije i postepeno ujedinjenje bez spoljnog pritiska. Oba oblika su se slagala oko koncepta nacionalnog jedinstva razvijenog kao izraza strateškog saveza Južnih Slovena u Austrougarskoj početkom 20. vijeka. Koncept je zamišljen kao pojam po kome Južni Sloveni pripadaju jednoj „rasi”, da su „jednokrvni” i da imaju zajednički jezik. Bio je neutralan u pogledu izbora centralizma ili federalizma.

S vrha lijevo nadesno: Jugoslovenski odbor 1916; Proslava proglašenja Države Slovenaca, Hrvata i Srba na Trgu Svetog Marka u Zagrebu; Proglašenje Države Slovenaca, Hrvata i Srba na Kongresnom trgu u Ljubljani; Delegacija Narodnog vijeća u obraćanju regentu prijestolonasljedniku Aleksandru; Krfska deklaracija; Vidovdanski ustav; Odluka o proglašenju Ustava iz 1946; Drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu, Treće zasjedanje AVNOJ-a u Beogradu i priprema za izbore za drugu Ustavotvornu skupštinu Jugoslavije; Spomenik Neznanom junaku na Avali u Beogradu.

Jugoslovenska ideja vuče korijene iz Ilirskog pokreta 1830-ih u habzburškoj Hrvatskoj, gdje je grupa intelektualaca vidjela jedinstvo Južnih Slovena unutar Austrijskog carstva ili izvan njega, kao zaštitu od germanizacije ili mađarizacije. Započeti su kooperativni razgovori sa srpskim političarima i radom na standardizacija zajedničkog jezika sa srpskim pravopiscem Vukom Karadžićem, ali sa ograničenim uspijehom. Nakon Austro-ugarske nagodbe iz 1867, ovam konceptu suparnički je bio trijalizam. Osmanska i austrougarska vlast na Balkanu sprječavala je praktičnu primjenu jugoslovenskih ideja sve dok Osmanlije nisu potisnute u Prvom balkanskom ratu 1912. i do raspada Austrougarske u posljednjim danima Prvog svjetskog rata. Tokom rata počele su pripreme za ujedinjenje kroz Nišku deklaraciju o srpskim ratnim ciljevima, osnivanjem Jugoslovenskog odbora za zastupanje Južnih Slovena u Austrougarskoj i usvajanje Krfske deklaracije o principima ujedinjenja. Kratkotrajna Država Slovenaca, Hrvata i Srba proglašena je na kraju Prvog svjetskog rata u južnoslovenskim zemalja kojima su ranije vladali Habzburzi. Rukovodstvo je prvenstveno željelo ujedinjenje sa Srbijom na federalnoj osnovi, dok je Srbija preferirala centralizovanu državu.

Ujedinjenje je izvršeno 1. decembra 1918, kada je proglašeno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. U prvim godinama nove države, politika je postala sve više etnička, kako su se pojedine političke stranke poistovjećivale sa određenim nacijama unutar zemlje. Slično, integralno jugoslovenstvo se povezivalo sa vlašću, a politička borba protiv vlasti sve više se izjednačavala sa etničkom borbom između Srba (poistovjećenih sa vlašću) i raznih etničkih grupa — najčešće Hrvata kao najglasnije političke opozicije vlasti. Savezi su se vremenom mijenjali i nisu uvijek bili etnički zasnovani. Oni su u velikoj mjeri zavisili od oblika jugoslovenstva koji su prihvatili stranke. Ishod političkih debata u prvih nekoliko godina nove zemlje ishodovao je Vidovdanskim ustavom — koji su mnogi smatrali nelegitimnim — i nasiljem koje je sponzorisala vlast i opozicija. Država je odustala od integralnog jugoslovenstva 1939. kada je sporazumom Cvetković—Maček postignuta nagodba sa vođom hrvatske opozicije Vlatkom Mačekom. Vlast je pokušala da stvori zajednički jezik. Nedostatak standardizacije srpsko-hrvatskog doveo je do prakse objavljivanja službenih dokumenata na ekavskog izgovoru zastupljenom u Srbiji, često ćiriličkim pismom koji nisu koristili Hrvati i Slovenci. Vlast je prednost davala Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a pokušavala je da smanji uticaj Katoličke crkve, promovišući prevjeravanja i rivalske crkve, i uzdržavajući se od ratifikacije Konkordata sa Svetom stolicom zbog protivljenja Srpske pravoslavne crkve. Prije Prvog svjetskog rata, sintetička jugoslovenska kultura bila je uglavnom ograničena na hrvatske umjetnike i pisce. Ivan Meštrović je među njima postao najistaknutiji na izbložbi u Rimu 1911. godine. Razočarani nakon ujedinjenja, većina umjetnika i pisaca udaljila se od sintetičke kulture.

Poslije Drugog svjetskog rata, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je vlada zemljom. KPJ je usvojila formalnu posvjećenost federalizmu u visoko centralizovanoj državi, zagovarajući socijalno jugoslovenstvo i različito tumačen pojam „bratstvo i jedinstvo”. Raskol Tito—Staljin 1948. gurnuo je KPJ na postepenu decentralizaciju sve do sredine 1950-ih, kada je pokrenuta jugoslovenska kampanja zaokretanja kursa, što je dovelo do debate o nivoima decentralizacije. Centralističke snage su poražene do sredine 1960-ih. Značajna decentralizacije dogodila se tokom i nakon Hrvatskog proljeća. Slovenački intelektualci su 1987. naveli jugoslovenstvo kao glavnu prijetnju slovenačkom identitetu. Pitanja koja su oni pokrenuli doprinijeli su motivaciji za prijedlog iz 1990. da se Jugoslavija restrukturira kao konfederacija i za naknadno proglašenje nezavisnosti Slovenije i Hrvatske kojim je obilježen raspad Jugoslavije.

Pozadina uredi

Južni Sloveni su podgrupa Slovena koju čine Bugari, Srbi i Hrvati, čiji se nacionalni identitet razvio mnogo prije savremenog nacionalizma kroz kolektivno sjećanje na njihove srednjovjekovne države. Nadalje, u Južne Slovene se ubrajaju Bošnjaci (tj. Sloveni muslimani iz Bosne i Hercegovine), Makedonci, Slovenci i Crnogorci.[1]

Početkom 19. vijeka Balkan je bio podijeljen između Austrijskog i Osmanskog carstva. Austrijsko carstvo je obuhvatalo Slovenačke zemlje, kraljevine Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju sa značajnim udjelom hrvatskog stanovništva i Vojvodinu sa značajnim srpskim udjelom. Dvorski ratni savjet kontrolisalo je Vojnu krajinu, koja je razdvajala Hrvatsku i Slavoniju jednu od druge i od osmanskih teritorija. Značajan dio hrvatskog i slovenačkog stanovništva živio je u Istri, organizovanoj kao Kraljevina Ilirija.[2] U Osmanskom carstvu se početkom 19. vijeka razvila polunezavisna Kneževina Srbija.[3] Carstvo je obuhvatalo Bosanski vilajet,[4] kao njen najzapadniji dio između Srbije i Austrijskog carstva.[5] Postojala je i nepriznato Mitropolstvo Crna Gora.[6]

Prije Jugoslavije uredi

Ilirski pokret uredi

Glavni članak: Ilirski pokret
 
Ljudevit Gaj je predvodio Ilirski pokret 1830-ih godina.

Ideja južnoslovenskog jedinstva prethodila je stvaranju Jugoslavije skoro vijek ranije. Prvi put razvijen u habzburškoj Hrvatskoj među hrvatskim intelektualcima predvođenim Ljudevitom Gajom 1830-ih, koncept se razvio kroz različite oblike predloženog jedinstva na različitim nivoima kulturne i političke saradnje ili integracije. Pripadnici Ilirskog pokreta su smatrali da se Južni Sloveni mogu ujediniti oko zajedničkog porijekla, varijeteta zajedničkog jezika i prirodnog prava da žive u sopstvenoj državi.[7] Tvrdili su da je hrvatska istorija dio šire južnoslovenske istorije i da su Hrvati, Srbi, kao i potencijalno Slovenci i Bugari, bili dijelove jedne „ilirske” nacije (koristeći tu riječ kao neutralni termin). Pokret je započeo kao kulturni, zalažući se za hrvatski nacionalni identitet i integraciju svih hrvatskih pokrajina u okviru Austrijskog carstva.[8] Pozivanje na „hrvatske pokrajine” se normalno tumačilo kao referenca na kraljevine Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju, a ponekad i dio ili cijelu Bosnu.[5] Širi cilj bio je okupljanje svih Južnih Slovena ili Jugo-Slovena (hrv. Jugo-Slaveni) u zajednicu unutar ili izvan Carstva. Dva pravca pokreta su poznata kao hrvatstvo i jugoslovenstvo, s ciljem da se suprotstave germanizaciji i mađarizaciji.[8] Bilo je veoma malo zagovornika ilirske ideje 1830-ih i 1840-ih. Gotovo svi su bili Hrvati iz reda intelektualaca — sveštenstvo, činovnici, umjetnici, studenti i vojnici. Do 1910. okupljali su se oko Narodne stranke, a činili su jedna 1% stanovništva.[9]

U Slovenačkim zemljama sredinom 19. vijeka, rani slovenački nacionalisti su se osjećali bliži Česima ili Rusima nego drugim Južnim Slovenima, tražeći rješenje u reformama unutar Habzburške monarhije.[10] Podrška srpsko-hrvatskoj saradnji rasla je kao reakcija na tekuću germanizaciju, ali je većina slovenačkih intelektualaca odbacila ilirske ideje.[11]

Ilirski doprinos jezičkom jedinstvu uredi

 
Vuk Stefanović Karadžić je smatrao da je zajednički jezik temelj nacije.

Od srednjeg vijeka Hrvati su govorili tri narječja — nazvana po oblicima riječi šta — čakavski, kajkavski i zapadni štokavski. Srbi su govorila dva narječja — istočni štokavski i prizrensko-timočki. Od 12. vijeka, oba štokavska narječja su postajala sve sličnija i sve više se razlikovala od drugih narječja.[12]

Gaj je podržao ideju srpskog pravopisca Vuka Stefanovića Karadžića da je zajednički jezik temelj nacije. Karadžić je smatrao da se Srbi i Hrvati mogu ujediniti zajedničkim pravopisom.[13] Da bi podržao ovaj cilj, Ilirski pokret se zalagao za štokavski kao standardni književni jezik, jer su ga govorili gotovo svi Srbi. To je bila namjerno prinesena žrtva — većina istaknutih Iliraca govorila je kajkavski, koji je bio uobičajen u Zagrebu. To je dovelo do Bečkog književnog sporazuma o standardizaciji srpsko-hrvatskog jezika kao zajedničkog. To je takođe proizvelo nacionalističke tvrdnje da su Srbi pravoslavni Hrvati i da su Hrvati Srbi katolici, kao i da su Sloveni muslimani islamizovani Srbi ili Hrvati — negirajući postojanje „suparničkih” etničkih grupa.[14] Uprkos dogovoru, Ilirci još četiri decenije nisu usvojiili standard koji je predložio Karadžić.[15]

Hrvati nisu univerzalno prihvatili Gajevo jezičko određenje nacije. Osnivač Stranke prava (SP) Ante Starčević je smatrao da postojanje država osigurava opstajanje nacija. Starčević je naveo Francusku i Englesku kao primjere takve nacije. Ideju države kao temelja nacije primjenio je na Hrvate zastupajući koncept hrvatskog državnog prava. Josip Frank, Starčevićev nasljednik na čelu SP, tvrdio je da nacije imaju različite rasne osobine, zauzimajući antisrpski stav.[13]

Ilirci su naišli na slabu podršku među Srbima u habzburškim zemljama,[16] pošto su Srbiju smatrali jezgrom južnoslovenskog ujedinjenja, pripisujući joj ulogu Pijemont-Sardinije u ujedinjenju Italije.[17] Većina srpskih intelektualaca odbacila je izmjenjen štokavski kao prijetnju liturgijskom crkvenoslovenskom, i Gajevu latinicu — preporučivši Hrvatima da koriste ćirilicu kao istinski slovensko pismo.[18] Srpski književni kritičar Jovan Skerlić je 1913. pokušao da stvori srpskohrvatski standard. Predložio je da Hrvati prihvate „istočno narječje”, a da Srbi napuste ćirilicu. Plan je naišao na mješovit prijem u Hrvatskoj i odbačen je sa izbijanjem rata.[19]

Srbija i jugoslovenska ideja u 19. vijeku uredi

 
Ilija Garašanin je pisao o uspostavljanju Velike Srbije, a radio je sa Josipom Jurajem Štrosmajerom na antiosmanskoj južnoslovenskoj koaliciji.

Vojvođanski Srbi su bili naklonjeniji bližim vezama sa faktički nezavisnom Srbijom ili pridruživanju njoj u odnosu na ilirske ideje. Srbija je obeshrabrila njihov iredentizam da bi sačuvala dobre odnose sa Austrijom.[20] U okviru nastojanja srpskog kneza Mihaila Obrenovića 1860-ih da uspostavi antiosmansku koaliciju, đakovački biskup Josip Juraj Štrosmajer i srpski ministar spoljnih poslova Ilija Garašanin pristali su da rade na uspostavljanju jugoslovenske države nezavisne od Austrije i Turske.[21] Plan, nadahnut italijanskim ujedinjenjem, pozivao je na ujedinjenje zemalja od Koruške, Kranjske i južne Štajerske na sjeveru do Albanije, Bugarske i Trakije na jugu. Shema je uglavnom korišćena za promovisanje ujedinjenja južnoslovenskih zemalja u Austrougarskoj oko Hrvatske i južnoslovenskih predjela u Osmanskom carstvu oko Srbije. Od tog plana se odustalo poslije ubistva kneza Mihaila i Austro-ugarske nagodbe 1867. godine.[22]

Kako je Srbija stekla nezavisnost Berlinskim sporazumom iz 1878, jugoslovenska ideja je postala irelevantna u zemlji. Prije Prvog balkanskog rata 1912, Srbija je bila jednonacionalna i srpski nacionalisti su težili da uključe (tj. one za koje se smatra da jesu) Srbe u državu. Po njima je rad biskupa Štrosmajera i Franje Račkog prikazan kao plan za uspostavljanje Velike Hrvatske.[23] Grupa oficira Srpske vojske, poznati kao Crna ruka, vršila je pritisak radi proširenja Srbije. Izvršili su državni udar u maju 1903. postavljajući na vlast Karađorđeviće, a zatim organizovali nacionalističke akcije u „neiskupljenim srpskim pokrajinama” kao što su Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Stara Srbija (tj. Kosovo i Metohija), Makedonija, Hrvatska, Slavonija, Srem, Vojvodina i Dalmacija.[24] To je odjeknulo Garašinovim Načertanijem iz 1844. — raspravom u kojoj anticipira raspad Osmanskog carstva, pozivajući na uspostavljanje Velike Srbije kako se spriječila ruska ili austrijska ekspanzija na Balkan i ujedinila sve Srbe u jedinstvenu državu.[25]

Trijalizam u Austrougarskoj uredi

Glavni članak: Trijalizam
 
Trijalistička administrativna reforma Austrougarske prema prijedlogu Hajnriha Hanaua iz 1905. godine.

Dok su Ilirci do 1850. ostvarili cilj podizanja hrvatske nacionalne svijesti, podbacili su u drugim ciljevima.[8] Tokom 1850-ih, NS, Štrosmajer i Rački su zagovarali ilirsku ideju.[9] Plašeći se Prodora na istok, vjerovali su da se germanizaciji i mađarizaciji može oduprijeti jedino kroz jedinstvo sa drugim Slovenima, posebno sa Srbima. Zalagali su se za ujedinjenje Hrvatske, Slavonije i Dalmacije kao Trojedne kraljevine proširi na druge Južne Slovene u Austriji (ili Austrougarskoj nakon nagodbe 1867.) prije nego što su se pridružili drugim južnoslovenskim državama u federaciji ili konfederaciji.[26] Predložena konsolidacija različito definisanih hrvatskih ili južnoslovenskih zemalja dovela je do prijedloga trijalističke reforme Austrougarske, kako bi se obrazovala južnoslovenska politija ravnopravna Ugarskoj.[17] Hrvatska i Slavonija konsolidovane su zajedno sa Vojnom granicom u Kraljevinu Hrvatsku i Slavoniju 1881. godine.[27] Ipak, ona je ostala dio Zemalja krune Svetog Stefana — ugarskog dijela Dvorne monarhije — dok su Dalmacija i Istra pripadale austrijskog Cislajtaniji. U Bosni i Hercegovini, koju je Austrougarska anektirala 1908, živio je značajan udio hrvatskog stanovništva. Ujedinjenje tih zemalja postalo je središnje pitanje za hrvatsku politiku u trijalističkom kontekstu.[28]

Benjamin Kalaj, austrougarski upravnik Bosne i Hercegovine, uveo je koncept bosanske nacije, odbacujući etničke i religijske podjele.[29] Kalajev projekat je podrazumjevao kampanju za standardizaciju bosanskog jezika. Smatralo se da ima ključnu kulturnu, društvenu i političku ulogu u jačanju austrougarske vlasti.[30] Kalajeva jezička politika poklopila se sa formalnim uvođenjem pravopisnih normi utvrđenih Bečkim književnim dogovorom pod banom Karoljem Kuen-Hedervarijem u Hrvatskoj i Slavoniji 1980-ih. Istovremeno, jezičke razlike su rasle razlazom beogradskog srpskog standarda od Karadžićevog predloženog oblika usvajanjem ekavskog izgovora. Početak austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini — i posljedično preorijentacija srpskih politički prioriteta podstakli su promjenu. Makedonija je postala prioritet i ekavski izgovor se smatrao pogodnijim za širenje u regiji.[15] Tokom austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini, religijska zajednica se razvija radi očuvanja kulturne i religijske autonomije muslimanskog stanovništva, odričući se nacionalne agende. Sekularna inteligencija Bosanskih muslimana bila je podijeljena na prohvatske i prosrpske frakcije, čiji su se zastupnici izjašnjavali kao Hrvati muslimani ili Srbi muslimani.[29] Od 1878. do 1903. između Srba i Hrvata razvio se snažan antagonizam dok su se oko pitanja srpske ili hrvatske kontrole nad Bosnom i Hercegovinom sukobljavale agende za stvaranje Velike Srbije ili Trojedne kraljevine. Ovaj sukob je koristio i raspirivao Hedervari čija je politika zavadi pa vladaj povećavala međusobna neprijateljstva. Posljedica je bila i opadanje podrške jugoslovenskim idejama u tom periodu.[31]

Pad dva carstva uredi

Grananje koncepta uredi

 
Frano Supilo je bio saosnivač Hrvatsko-srpske koalicije, zajedno sa Svetozarom Pribićevićem.

U prve dvije decenije 20. vijeka, različiti slovenački, srpski i hrvatski nacionalni programi usvajali su jugoslovenstvo u različitim, sukobljenim ili međusobno isključivim oblicima. Jugoslovenstvo je postalo ključna ideja za uspostavljanje južnosvelonske politički zajednice. Većina Srba je tu ideju izjednačila sa Velikom Srbijom pod drugim imenom ili sredstvom da se svi Srbi okupe u jednoj državi. Za mnoge Slovence i Hrvate jugoslovenstvo je bilo zaštita od austrijskih i mađarskih izazova očuvanje slovenačkog i hrvatskog identiteta i političke autonomije.[32]

Zagovorni političke zajednice su slijedili različite oblike jugoslovenstva. Unitarističko ili integralno jugoslovenstvo i federalističko jugoslovenstvo bile su dvije glavne kategorije. Prva je poricala postojanje zasebnih nacija ili je nastojala da ih zamijeni uvođenjem jedne jugoslovenske nacije.[32] Neki izvori prave razliku između unitarista i integralista. Prema njima, unitaristi vjeruju da su Južni Sloveni jedinstvena etnička jedinica, ali se uzdržavaju od aktivnog ujedinjenja — za razliku od integralista koji aktivno rade na udruženju jugoslovenske nacije.[33] Federalisti su priznavali postojanje odvojenih nacija i željeli su da ih uklope u novu političku zajednicu kroz federaciju ili drugim sistem koji je davao političku i kulturnu autonomiju različitim južnoslovenskim nacijama.[32] Neki izvori takođe identifikuju grupu povezanu sa konceptom jugoslovenstva kao pseudojugoslovene koji su taktički birali da slijede očigledno jugoslovensku agendu za sprovođenje specifičnih nacionalnih interesa.[33]

Koncept Narodnog jedinstva je prvo razvila Hrvatsko-srpska koalicija kao izraz strateškog saveza Južnih Slovena u Austrougarskoj početkom 20. vijeka. To nije podrazumjevalo unitarističko jugoslovenstvo. Dok je koncept zamišljen kao izraz pojma da Južni Sloveni pripadaju jednoj „rasi”, da su „jednokrvni” i da imaju jedan zajednički jezik, smatran je neutralnom u pogledu mogućnosti centralizovane ili decentralizovane vlasti u zajedničkoj državi.[34]

Poraz Osmanskog carstva uredi

Za više informacija pogledajte: Balkanski ratovi

Postojanje Osmanskog carstva i Austrougarske monarhije na Balkanu predstavljalo je prepreku političkom ujedinjenju Južnih Slovena.[8] To se promijenilo krajem 1912. i izbijanjem Prvog balkanskog rata. U sukobu su Osmanlije izgubile većinu balkanskih posjeda, pošto su Bugarska, Grčka i Srbija osvojile i uspostavile kontrolu nad Makedonijom.[35] Granice regije je trebalo prilagoditi uz posredovanje ruskog imperatora Nikolaja II. Međutim, rat je proizveo suparništvo između Bugarske na jednoj i Grčke i Srbije na drugoj strani. Nakon što je pretrpjela najveće gubitke u ratu, Bugarska je bila nezadovoljna svojim teritorijalnim dobicima na kraju sukoba. Da bi se zaštitile od Bugarske, sklopljen je Grčko-srpski savez 1913, a saveznici su precizirali teritorijalne pretenzije prema Bugarskoj. Bugarska je napala Srbiju 1913, čije je počeo Drugi balkanski rat,[36] a kako bi proširila svoju teritoriju, ali je sukob završen sa još većim bugarskim gubicima.[35]

Izbijanje Prvog svjetskog rata uredi

Za više informacija pogledajte: Raspad Austrougarske
 
Ubistvo nadvojvode i prijestolonasljednika Austrije i njegove supruge vojvotkinje u Sarajevu, ilustrovani dodatak Le Petit Journal, 12. jula 1914. godine.
 
Ante Trumbić je bio na čelu Jugoslovenskog odbora uoči stvaranja Jugoslavije.

Gavrilo Princip — Srbin iz Bosne i Hercegovine, pripadnik Mlade Bosne — ubio je u Sarajevu 28. juna 1914. nadvojvodu Franca Ferdinanda od Austrije, pretpostavljenog prijestolonasljednika Austrougarske.[37] Organizaciju, koju je podržavala Crna ruka, činili su jugoslovenski nacionalisti koji su se zalagali za političku zajednicu Srba, Hrvata, Bosanskih muslimana i Slovenaca kroz revolucionarna dejstva.[38] Nakon atentata, uslijedila je Julska kriza i izbijanje Prvog svjetskog rata.[37]

Od izbijanja neprijateljstava, Srbije je smatrala da je rat prilika za teritorijalno proširenje izvan područja naseljenih Srbima. Odbor zadužen za utvrđivanje ratnih ciljeva izradio je program za uspostavljanje jugoslovenske države dodavanjem Hrvatske i Slavonije, Slovenačkih zemalja, Vojvodine, Bosne i Hercegovine i Dalmacije.[39] U Niškoj deklaraciji srpski parlament je najavio borbu za oslobođenje i ujedinjenje „neslobodne braće”.[40]

Jugoslovenski odbor je osnovan 1915. kao ad hoc grupa bez zvaničnog kapaciteta.[41] Članovi su smatrali da je jugoslovenska ideja ušla u završnu etapu 1903. godine. Bila je to godina kada je prestala uprava Hedervarija, godina kada je Kalaj preminuo i godina dinastičke promjene u Srbiji.[34] Odbor, koji je djelimično finansirala srpska vlada, činili su intelektualci i političari iz Austrougarske koji su tvrdili da zastupaju interese Južnih Slovena.[42] Predsjednik odbora bio je Ante Trumbić,[43] ali najistaknutiji član je bio Frano Supilo, saosnivač vladajuće Hrvatsko-srpske koalicije u Hrvatskoj i Slavoniji. Supilo je zagovarao uspostavljanje jugoslovenske države kao federacije sa Srbijom (uključujući Vojvodinu), Hrvatskom (uključujući Slavoniju i Dalmaciju), Bosnom i Hercegovinom, Slovenijom i Crnom Gorom kao njenim federalnim jedinicama. Supilo je bio nepovjerljiv prema srpskom premijeru Nikoli Pašiću, zagovorniku Velike Srbije, i upozorio odbor na moguće Pašićeve namjere. S druge strane, odbor je saznao za Londonski sporazum kojim se Trojna antanta Italiji dodjeljuju dijelovi Slovenačkih zemalja, Istra i Dalmacija u zamjenu za savezništvo.[44]

U maju 1917. članovi Kluba jugoslovenskih poslanika u Carskom vijeću u Beču, izgradili su nacrt Majske deklaracije o ujedinjenju Slovenaca, Hrvata i Srba u okviru Austrougarske i trijalističkoj rekonstrukciji carstva. Starčevićeva frakcija SP-a i Hrvatska pučka seljačka stranka (HPSS) prevođena Stjepanom Radićem podržala je deklaraciju u Ugarskoj saboru u kojoj je bila zastupljena Hrvatska i Slavonija. Frankova frakcija SP-a odbacila je tu ideju. O deklaraciji se u štampi raspravljalo godinu dana prije nego što je carska vlast taj prijedlog stavile van zakona.[45]

U junu i julu 1917. srpska vlada i Jugoslovenski odbor održali su niz sastanaka na Krfu. Razgovarali su o budućoj zajedničkoj država i izradili Krfsku deklaraciju, prema kojoj su Hrvati, Slovenci i Srbi jedan „troimeni narod” i da će Karađorđevići vladati u novoj jedinstvenoj državi organizovanoj kao parlamentarna, ustavna monarhija. U dokumenti nije navedeno da li će država biti federalna ili centralizovana. Pašić je, međutim, odbio da bi izbjegao podrivanje diplomatske prednosti koju Srbija uživa u procesu ujedinjenja kao priznata država. Supilo je preminuo dva mjeseca kasnije.[46]

Država Slovenaca, Hrvata i Srba uredi

Glavni članak: Država Slovenaca, Hrvata i Srba
 
Proglašenje Države Slovenaca, Hrvata i Srba ispred Sabora u Zagrebu.

Predstavnici slovenačkih, srpskih i hrvatskih političkih političkih stranaka u Austrougarskoj osnovali su Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba 5—6. oktobra 1918. kako bi radili na nezavisnosti od Dvojne monarhije. Istog mjeseca, austrijski car i ugarski kralj Karl I ponudio je reorganizaciju Austrougarske kao federacije, ali je njegov prijedlog odbijen kao zakasnjeli. Narodno vijeće se 18. oktobra proglasilo centralnim organom novoformirane Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Hrvatski sabor je sazvan da formalno prekine veze sa Austrougarskom i uspostavi novu državu 29. oktobra. Za predsjednika države izabran je vođa Slovenačke narodne stranke Anton Korošec. Za potpredsjednike su izabrani predsjednik Starčevićeve stranke prava Ante Pavelić i predsjednik Srpske narodne samostalne stranke Svetozar Pribićević.[46]

Predstavnici Narodnog vijeća, srpske vlade i opozicije i Jugoslovenskog odbora sastali su se u Ženeni 6—9. novembra kako bi razgovarali o ujedinjenju. Narodno vijeće i Jugoslovenski odbor tražili su od srpskog premijera Pašića da se odrekne centralističke vlasti u budućoj državi.[47] Pod pritiskom Francuske i bez podrže Rusije, Pašić je ispoštovao i potpisao Ženevsku deklaraciju.[48] Kao odgovor, srpski regent prijestolonasljednik Aleksandar ga je primorao da podnese ostavku. Nov vlada je odbila da ispoštuje deklaraciju, odbacujući privrženost Srbije federalnoj državi.[47]

Narodno vijeće se suočilo sa prijetnjama revolucionarnih nemira i italijanske invazije. Zbog toga je pozvalo Drugu srpsku armiju da čuva red i mir. Sredinom novembra, italijanske trupe su ušle u Istru, zauzele Rijeku 17. novembra, a ispred Ljubljane su ih zaustavili branioci grada, uključujući i bataljon srpskih ratnih zarobljenika. Narodno vijeće je bezuspješno apelovalo za međunarodnu pomoć. Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji održana u Novom Sadu proglasila je prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Srbiji 25. novembra.[49] Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori u Podgorici proglasila je prisajedinjenje Crna Gore Srbiji 26. novembra, a sazvana je kao ad hoc organ u cilju svrgavanja Petrovića Njegoša u korist Karađorđevića.[50]

Pritisnuto italijanskom prijetnjom, Narodno vijeće je poslalo delegaciju regentu prijestolonasljedniku Aleksandru s ciljem uspostavljanja dogovora ujedinjenja u vidu federacije. Delegacija je zanemarila uputstva prilikom obraćanja regentu prijestolonasljedniku 1. decembra. Aleksandar je prihvatio ponudu ujedinjenja u ime srpskog kralja Petra i osnovano je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.[51] Nijedna etničke ili religijska grupa nije imala apsolutnu većinu u kraljevstvu.[52]

Definisanje južnoslovenskog kraljevstva uredi

Prelazna vlada uredi

 
Svetozar Pribićević je kao ministar unutrašnjih djela centralizovao upravu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca prije donošenja ustava.

Poslije ujedinjenja, regent prijestolonasljednik je za predsjednika Ministarskog savjeta imenovao Stojana Protića. Anton Korošec je imenovan potpredsjednika, Momčilo Ninić za ministra finansija, Ante Trumbić za ministra inostranih djela, Svetozar Pribićević za ministra unutrašnjih djela i Ljubomir Davidović za ministra prosvjete. Protić i Davidović su probrani iz najvećih srpskih stranaka — Narodne radikalne stranke (NRS) i Samostalne radikalne stranke (SRS). Ubrzo nakon toga, Samostalna radikalna stranka prošla je niz spajanja i obrazovala Demokratsku stranku (DS). Dok je prijestolonasljednik regent u deklaraciji od 1. decembra obećao uspostavljanje Privremenog narodnog predstavništva imenovanjem sa spiska kandidata odobrenih uz saglasnost Narodne skupštine i Narodnog vijeća, spisak je umjesto toga sastavio ministar Albert Kramer.[53]

Dok je Pribićević želio maksimalnu centralizaciju, Protić se zalagao za autonomne oblasti,[54] jer je uvidio prednosti održava administrativne vlasti istorijskih pokrajina.[55] NRS je smatrala da je neophodno sačuvati srpski narod kao grupu koja ima preovlađuju ulogu u ujedinjenju, ali se protivila federaciji. To je navelo NRS da insistira na tome da se država nazove Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, odbacujući ime Jugoslavija.[56] Zagovornici decentraizacije su preferirali Jugoslaviju.[57] Debata o ustavnom sistemu proizvela je tri predložena ustava. Centralizovana država koju je predložio Pribićević, federa koju je predložio Radić i kompromis koji je zagovarao Protić.[55]

Prije sazivanja Ustavotvorne skupštine, i dok je sistem vlasti tek trebalo da bude formalno utvrđen, privremena vlada je preuzela mjere radi jačanja centralizacije zemlje. Pribićević je krenuo u raspuštanje svih upravnih i predstavničkih organa uspostavljenih prije 1918. godine. U Hrvatskoj je taj proces doprinjeo povećanju tenzija i nereda.[58] Rani procesi centralizacije bili su praćeni naporima vlade na jezičkom ujedinjenju — proglašavanjem tzv. srpsko-hrvatsko-slovenačkog ili jugoslovenskog jezika, koji se naziva i državnim ili nacionalnim jezikom, jedinim službenim jezikom.[59] Ćiriličko pismo je formalno izjednačeno u upotrebi sa latiničkim pismom — latinica je ranije korišćena kao jedino slovenačko i hrvatsko pismo.[60] U praksi, najveći dio zvaničnih publikacija je objavljivan na ekavskom srpsko-hrvatskom (ili jugoslovenskom) jeziku, uglavnom štampanim samo ćiriličkim pismom.[59] Tako je srpski postao faktički službeni jezik. Slovenački i hrvatski su proglašeni za dijalekte srpskog, čime su slovenačka i hrvatska kultura potisnute u sekundarni status,[60] ponavljajući Pašićevo viđenje južnoslovenskog jedinstva.[61] U vojsci, upotreba latiničkog pisma se često smatrala odrazom antidržavnog raspoloženja i doprinjela je odluci mnogih nesrba da podnesu ostavke u komisijama — povećavajući brojčanu dominaciju Srba među oficirskim korom.[62] Makedonski govori su potpuno zabranjeni.[63] I prije standardizacije školskih programa, u obrazovni sistem uvedena je doktrina „troimenog naroda”.[64]

Početna politička opozicija uredi

 
Anton Korošec, bivši predsjednik Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, prevodio je Slovensku narodnu stranku.

Vremenom je debata o centralizaciji i decentralizaciji evoluirala iz nadmetanja oblika jugoslovenstva i pretvorila se prvenstveno, ali ne isključivo, u sukob između Srba i Hrvata.[54] Istoričar Ivo Banac ukazao je na način ujedinjenja kao izvor etničkih sukoba i nestabilnosti zemlje.[57] Radić je bio posebno glasan protivnik monarhije, dok su on i HPSS podržavali federalno ili konfederalno jugoslovenstvo dajući Hrvatskoj maksimalnu autonomiju.[65] U februaru je HPSS pokrenuo peticiju upućenu Pariskoj mirovnoj konferenciji tražeći „neutralnu hrvatsku pučku republiku”. Radić je zbog toga proveo godinu dana u zatvoru.[66] Iako je HPSS prije rata bio manje uticajan od NS i SP u Hrvatskoj, zatvaranje Radića i drugih članova HPSS učinilo ih je prvacima hrvatskog nacionalnog pitanja u javnom mnjenju[67] i faktički hrvatskim nacionalnim pokretom.[68]

Iako su uglavnom pozdravljali ujedinjenje, Slovenci su uglavnom odbacivali integralno jugoslovenstvo i radili na očuvanju svog jezika i kulture. U početku, SNS predvođena Korošecom se zalagala za federalistički sistem vlasti i slovenačku autonomiju. Slovenački centralisti su bili najuticajniji politički protivnici SNS-a 1920, ali je njihov uticaj jenjavao, ostavljajući SNS kao glavnog predstavnika Slovenaca u međuratnom periodu, bez obzira na njihovu podršku ili protivljenju režimu ili slovenačkoj autonomiji.[69]

Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO) zastupala je interese Slovena muslimana u Bosni i Hercegovini,[70] dok je Džemijet predstavljao islamsko stanovništvo u drugim dijelovima zemlje.[71] JMO je podržavala jugoslovenstvo kao zaštitu od asimilacije od strane Srba i Hrvata. Dok je osuđivala jugoslovenski nacionalizam DS-a, JMO se udružila sa NRS-om zbog njene podrške očuvanju identiteta Bosanskih muslimana.[70]

Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je u početku podržavala centralizaciju i unutarističke pozicije. Ubrzo nakon uspostavljanja kraljevstva, KPJ je po instrukcijama Komunističke internacionale preokrenula svoj stav i zalagala se za raspad zemlje.[72]

Rani nemiri i nasilje uredi

 
Protest protiv monarhije održan je u Zagrebu 5. decembra 1918. godine.

U periodu neposredno nakon ujedinjenja došlo do značajnog nasilja i građanskih nemira u zemlji. U Slavoniji i Vojvodini je bilo revolucionarnih dejstava inspirisanih Mađarskom Sovjetskom Republikom.[63] Na Makedoniji, Kosovu i Metohiji — tada poznata kao Južna Srbija — sprovodila se kampanja srbizacije i program kolonizacije. Makedonci su uzvratili preko Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO).[73] Na Kosovu je bilo slučajeva odmazde zbog albanskih ubistava tokom Albanske golgote Srpske vojske u Prvom svjetskom ratu. Akti albanske odmazde kulminirali su neuspješnom pobunom Komiteta narodne odbrane Kosova 1919. i masakrom Albanaca od strane državnih snaga.[74] U regiji je raspoređeno 50.000 policajaca i vojnika, uz podršku četničkih paravojnih jedinica koje je predvodio Jovan Babunski.[73]

U Bosni i Hercegovini, Srbi su napali muslimanske zemljoposjednike i seljake — do 1920. ubili su oko 2000, a protjerali 4000 iz njihovih domova. Crnogorci su u istom periodu ubili nekoliko stotina muslimana u Sandžaku. Nasilje je motivisala želja da se zaposjedne zemljište u vlasništvu muslimana i i primora muslimansko stanovništvo da napusti zemlju.[75] U Crnoj Gori, Zelenaši su pokrenuli neuspješni Božićni ustanak protiv Bjelaša 1919. godine.[76] Početkom decembra 1918. u Zagrebu je bio nasilno ugušen antimonarhijski protest. Iste zime, nasilje je zahvatilo hrvatsko selo — seljaci su pljačkali velika imanja i radnje, ali je bilo i međunacionalnog nasilja. Nakon zatišja, u Hrvatskoj je krajem marta 1919. izbila seljačka pobuna kao odgovor na kampanju žigosanja teglećih životinja za upotrebu u vojsci.[66]

Vidovdanski ustav uredi

Glavni članak: Vidovdanski ustav
 
Premijer Nikola Pašić imao je odlučujuću ulogu u izboru između različitih nacrta ustava.

Poslije izbora 1920. DS i NRS su postale najveće parlamentarne stranke, ali nisu imale većinu u Ustavotvornoj skupštini. KPJ i HPSS — treća i četvrta najveća parlamentarna stranka — odbile su da učestvuju u skupštini zbog pravila da će prosta većina usvojiti novi ustav, a ne konsenzusom kako je predviđeno Krfskom deklaracijom. Dalji spor je nastao kada je od poslanika zatraženo da polože zakletvu kralju. Sve stranke osim DS i NRS su to odbile.[77]

Ustavotvorna skupština usvojila je 28. juna 1921. Vidovdanski ustav na osnovu Pribićevićevog nacrta. Izbor je napravljen na nagovor Pašića kao verzija koja daje najmanje ustupaka strankama koje se zalažu za decentralizaciju. Pošto DS i NSR nisu imale dovoljno glasova za usvajanje ustava, dobile su podršku JMO i Džemijetu u zamijenu za obešćetenje muslimanskim zemljoposjednicima za izgubljenu imovinu.[78]

Iako su ideološke podjele postojale u cijeloj državi,[49] politika je brzo postala uglavnom etnička. Stanke na vlasti su svaku kritiku vlade prikazivale kao izdaju.[79] Bez obzira na prirodu politike zemlje, postojale su političke stranke koje su prelazile na tu granicu u određeno vrijeme — srpske stranke koje su se suprotstavljale režimu ili nesrpske koje su ga podržavale. Ustav je bio proizvod srpske manjine, ali je potvrdio srpski primat, označivši početak duge politike krize. Integralno jugoslovenstvo je bilo čvrsto povezano sa kraljevskim režimom.[80] Na izborima 1920. KPJ je postigla značajan uspjeh u velikim gradovima, u Crnoj Gori i Makedoniji, kroz protestne glasove protiv režima, od nezaposlenih gradskih birača i birača u regijama koje nisu imale drugu privlačnu nacionalnu ili regionalnu opoziciju.[81]

Vidovdanski ustav je bio nefunkcionalan i na kraju je propao jer je bio nelegitiman i nije obezbjeđivao vladavinu prava, prava pojedinaca, neutralnost države u pitanjima religije i nacionalne kulture. Nacionalno pitanje je bilo proizvod nefunkcionalne prirode ustava. Greška je prvenstveno bila u politici kralja i Pašića, kao i Davidovića i Pribićevića u prvim godinama države. Oni su na Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca u suštini gledali kao na ekspanziju Srbije, a sukobi su bili odgovor na srpski hegemonizam i ustav osmišljen da služi samo posebnom tumačenju srpskih nacionalnih interesa.[82]

Državna ideologija uredi

Nasilje u službi ideologije uredi

 
Pripadnici Orjune u Celju.

Ministar unutrašnjih djela Milorad Drašković je poništio pobjedu KPJ na gradskim izborima u Beogradu 1920, zbog čega je teroristička grupa Crvena pravda izvršila atentat na njega. Zauzvrat, to je dovelo do stavljanja KPJ izvan zakona i donošenja zakona koji su vladi dozvoljavali da progoni političke neistomišljenike.[83]

Režim je organizovao paravojne snage mimo zakonskog okvira. Kraljevski namjesnik za Hrvatsku osnovao je Organizaciju jugoslovenskih nacionalista (Orjuna) u Splitu 1921. godine. Finansirana preko pokrajinske vlade, djelovala je pod zaštitom frakcije DS lojalne Pribićeviću. Njegova svrha bila je da u ime režima sprovede vanzakonske akcije protiv komunista, hrvatskih separatista i drugih stvarnih ili navodnih neprijatelja države, uključujući federaliste. Do 1925. akcione grupe Orjune brojale su oko 10.000 članova,[84] a oružjem ih snabdijevala Bijela ruka — suparnička grupa Crne ruke sa vojnim vezama.[85] Orjuna je bila otvoreno teroristička grupa koja je zagovarala unitarizam i diktaturu jugoslovenskih nacionalista, potencijalnom pod kraljevskim patronatom i zalagala se za ukidanje parlamentarizma. Imala je sličnosti sa italijanskim fašističkim Crnokošuljašima,[86] uključujući i veličanje nasilja.[87]

Formalni odgovor bile su Srpska nacionalna omladina (SRNAO) i Hrvatska nacionalna omladina (HANAO). Koristili su slične metode djelovanja. HANAO, uspostavljen kao hrvatska odbrana od Orjune,[87] i u početku uz podršku HSS-a, postao je glavni protivnik Orjune.[88] NRS je podržala SRNAO, koja je Orjunu vidjela kao nedovoljno srpsku. Zvanično sankcionisana četničko udruženje raspalo se 1924. po istim ideološkim linijama koje su odvajale Oruju od SRNAO.[87] Do tada je četničko udruženje bilo pod uticajem DS-a, a stranka je nametala jugoslovensku ideologiju. Nakon izborne pobjede NRS-a nad DS-om 1925, Puniša Račić iz NRS-a je postao dominantna ličnost u udruženju i preokrenuo je ideološki kurs udruženja. To je značilo da je srpski identitet, umjesto jugoslovenske nacije, trebao da asimiliju druge etničke identitete. Četničke jedinice su slijedile ovaj cilj terorišući hrvatske i muslimanske sela u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.[89]

Nefuncionalni parlamentarizam uredi

 
Stjepan Radić je predvodio Hrvatsku seljačku stranku kao jedan od najglasnijih političkih protivnika režima.

Sukob centralizma i federalizma evoluirao je 1920-ih. HRSS je 1924. okončao svoj parlamentarni bojkot s ciljem da glasa protiv vlade NRS-a, ali je njegovi poslanicima uskraćeno pravo glasa šesnaest sedmica pod izgovorom provjere akreditiva. Iste godine, DS-a predvođen Davidovićem se podijelio, a Pribićević je obrazovao Samostalnu demokratsku stranku (SDS).[90] Pribićević je shvatio da je režim koristio Srbe prečane — svoje primarne glasače — da bi antagonizovao Hrvate, podstičući etničke tenzije samo da bi napustio Srbe prečane, ostavljajući ih podložnima odmazdi kad god bi se iz kompromisa sa Hrvatima mogao izvući profit.[91]

Krajem 1924. kampanja HSS-a je zabranjena, a Radić je zatvoren pod optužbom za komunističko antidržavno djelovanje nakon što se HRSS pridružio Seljačkoj internacionali. Uprkos tome, HRSS je na izborima 1925. dobio više glasova nego 1923. godine. NRS i HRSS su 1925. uspostavile koalicionu vladu, pošto je HSS formalno odrekao republikanizma i promijenio naziv stranke u Hrvatska seljačka stranka, napuštajući zahtjeve za uspostavljanje federacije i ograničavajući svoje ciljeve na hrvatsku autonomiju. Radić je pušten iz zatvora nad dan obrazovanja vlasti.[92] Koalicija je okončana tokom kampanje za lokalne izbore 1927, kada je policija ometala kampanju HSS-a u Bosni i Hercegovini i Vojvodini. Ministar unutrašnjih poslova Božidar Maksimović iz NRS potvrdio je optužbe, dodajući da bi NRS više voljela da se Hrvati u Vojvodini izjašnjavaju kao Bunjevci ili Šokci.[93]

Nakon razlaza sa DS-om, Pribićević je odbacio centralizam, ali je zadržao vjeru u narodno jedinstvo. Pošto je Radić ostao otvoren za ideju zajedničkog jugoslovenskog identiteta, to je omogućilo saradnju SDS-a i HSS-a.[94] Radić je bio sprema da prihvati da su Srbi i Hrvati jezički i etnički jedan narod koji se međusobno razlikuje po svojim političkim kulturama.[95] SDS i HSS su 1927. osnovali Seljačko-demokratsku koaliciju navodno da bi se borili protiv sistema oporezivanja koji je postavljao nesrazmjerno veće poresko opterećenje na područja koja nisu bila dio Srbije prije 1918. godine.[96] Prestrojavanje snaga u borbi centralizam—federalizam završeno je uspostavljanjem vladajući koalicije DS—NRS—JMO kojoj se pridružila i SNS, koja odustala od zahtjeva za autonomiju Slovenije.[97]

Smrt Stjepana Radića uredi

Glavni članak: Atentat u Narodnoj skupštini
 
Nakon smrti Stjepana Radića, na čelo Hrvatske seljačke stranke došao je Vlatko Maček.

Odnosi između vladajuće koalicije i SDK su se pogoršali 1928. zbog optužbi za nepravedno oporezivanje i korupciju u vladi. Pozivi na nasilje nad SDK, a posebno protiv Radića, dodatno su zapalili situaciju, što je dovelo do nadvikivanja i fizičkih obračuna u Skupštini. Nakon što je u Skupštini optužen za korupciju, Račić je 20. juna uzeo riječ, izvukao revolver i pucao u pet poslanika HSS-a — ubio je dvojicu i ranio trojicu, uključujući Radića.[98] Račić se sam predao, ali mu nikada nije suđeno. U Zagrebu se okupilo 19.000 ljudi tražeći otcjepljenje od Srbije. U nasilju koje je uslijedilo, poginule su još tri osobe, 40 ranjeno i 180 uhapšeno. Vlada je podnijela ostavku, kralj je ponudio mandat nekolicini ljudi koji nisu uspjeli ili odbili da formiraju novu vladu prije nego što su se okrenuli Korošecu.[99]

Radić je preminuo 8. avgusta. Njegovoj sahrani prisustvovalo je mnogo ljudi, a bilo je i brojnih javnih ispoljavanje žalosti u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Pet dana nakon njegove smrti, Vlatko Maček je izabran na čelo HSS-a.[100] Za razliku od Radića, Mačel je odbacio ideju zajedničke jugoslovenske nacije. Tvrdio je da je ideologija nacionalnog jedinstva zasnovana na jezičkom jedinstvu nedovoljna za stvaranje jedne nacije.[101] Neposredno nakon pucnjave, kralj je odbacio svaku mogućnost federalizma, ali je Radiću, Pribićeviću i Mačeku ponudio „amputaciju” kako bi Sloveniju i Hrvatsku odvojili od zemlje. Ponudu su odbili iz straha da to podrazumijeva prebacivanje dijelove Hrvatske u proširenu Srbiju. Umjesto toga, SDK je usvojio rezoluciju kojom je prekinuo odnose sa strankama u Srbiji i proglasio da više ne priznaju Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca — vraćajući se zagovaranja republikanizma.[102]

Hrvatska stranka prava je u ubistvima vidjela priliku da se suprotstavljanje jugoslovenstvu predstavi kao centralno pitanje među Hrvatima. Kako se kriza poklopila sa desetogodišnjicom uspostavljanje kraljevine, čelnici HSP-a Ante Pavelić i Gustav Perčec prikazali su Radića kao najnoviju u dugom nizu hrvatskih žrtava koje su stradale od srpske ruke na njihov praznik Svih svetih i desetogodišnjciu govora 5. decembra. Pavelić je preuveličao značaj tadašnjih frankovaca, ali je došlo do pomjeranja u odnosu prema srpskom primatu.[103] Dok se u Srbiji slavilo deset godina jedinstva i slobode, o desetogodišnjici se govorilo kao o deset krvavih godina u nekadašnjim habzburškim zemljama južnoslovenske kraljevine.[104]

Kraljevska diktatura uredi

Glavni članak: Šestojanuarska diktatura
 
Aleksandar I je uveo kraljevsku diktaturu 1929. i nametnu ustav 1931, uvodeći integralno jugoslovenstvo kao zvaničnu državnu ideologiju.

Kralj je 6. januara 1929. proglasio diktaturu, a integralno jugoslovenstvo je postalo zvanična državna ideologija.[105] U oktobra je zemlja preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju, kako bi se povećalo narodno jedinstvo.[106] „Plemenski” simboli su zabranjeni, a zemlja je administrativno reorganizovana kako bi se izbrisali ostaci istorijskih granica.[107] Sve etničke specifikacije organizacije, uključujući i nepolitičke, bile su potisnute ili obeshrabrene, a „jugoslovenski” dvojnici su uspostavljeni kao zamjena.[108] Režim je koristio retoriku „krv i žrtva” kao opravdanje — pozivajući se na srpske ratne gubitke — privilegujući Srbe i omalovažavajući ili isključujući druge.[109] Iako su Srbi činili 39% stanovništva 1932, politika vlade bila je da se većina osoblja ključnih ministarstava dodijeli Srbima. Zaposleni u ministarstvima pravde, unutrašnjih djela i prosvjete bili su 85%, 89%, odnosno 96% Srbi.[110]

Uvedena stroga cenzura, a bilo je i hapšenja opozicionih lidera.[111] Policija je poslala instrument u nametanju integralnog jugoslovenstva,[112] koristeći terorističke grupe — uglavnom sastavljene od policijskog osoblja — za vanpravne akcije protiv neistomišljenika. Pavelić i Perčec su napustili zemlju nekoliko dana nakon proglašenja diktature,[113] a potpredsjednik i sekretar HSS-a — August Košutić i Juraj Krnjević — do avgusta. Policija je držala političke aktivne ljude pod prismotrom.[114]

Do proljeća je čak i centralistička DS smatrala da se mora naći dogovor sa HSS-om i ukidanjem monarhije ili barem davanjem značajne autonomije dijelovima Jugoslavije. Režim je bio pod sve većom međunarodnom kritikom,[115] posebno nakon što je policijski agent ubio frankovca Milana Šuflaja 1931. godine. Taj događaj je izazvao protest grupe intelektualaca, uključujući Hajnriha Mana i Alberta Ajnštajna.[116] Podstaknut od strane britanskih, francuskih i čehoslovačkih saveznika i vjerovatno pod uticajem svrgavanja Alfonsa XIII Španskog,[109] kralj Aleksandar je pregovarao sa NRS i NSN da proširi svoju bazu podrške — što je za ishod imalo Oktoisani ustav.[117] Ustav je zabranio većinu političkih djelatnosti i dao široka ovlašćenja kralju i izvršnoj vlasti.[118] Jugoslovenska radikalna seljačka demokratija (JRSD; kasnije Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS)) osnovana je kao režimska stranka za sprovođenje političkog programa koji je efektivno odredio kralj. JRSD je nastupio bez otpora na parlamentarnim izborima 1931, koje je bojkotovala opozicija.[117]

Prognani Pavelić je 1931. osnovao fašističku organizaciju Ustaše, odbacujući jugoslovenske tradicije, dijeleći stavove sa mađarskim revizionistima i ideologiju sa italijanskim fašistima. Nakon neuspješnog upada u Liku 1932, ustaše su se fokusirale na atentate.[119] Razotkrivena je zavjera za ubistvo kralja u Zagrebu 1933, a režim je za odmazdu pogubio oko stotinu ljudi — iako većina njih nije bila povezana sa zavjerom ili ustašama. U saradnji sa VMRO, ustaše su ubile kralja tokom posjete Francuskoj 1934. godine.[120]

Odbacivanje integralnog jugoslovenstva uredi

 
Knez namjesnik Pavle zadužio je premijera Dragišu Cvetkovića da sa Vlatkom Mačekom riješi hrvatsko pitanje.

Krajem 1934. knez Pavle, šef tročlanog namjesništva, primorao je vladu JNS da podnese ostavku. Na izbore 1935. izašla je lista udružene opozicije prevođena Vlatkom Mačekom i lista JNS predvođena Bogoljubom Jevtićem. Pobijedila je lista JNS, ali je opozicija zaprijetila bojkotom Narodne skupštine zbog izborne prevare koji su utvrdili strani posmatrači. Kao odgovor, knez Pavle je Jevtića zamijenio Milanom Stojadinovićem. U jednom od svojih ranih premijerskih govora, Stojadinović je predstavio namjeru da pregovara o rješenju onoga što se zvalo hrvatsko pitanje, ali ništa konkretno u tom pogledu nije urađeno do izbora 1938. godine.[121] Ujedinjena opozicija, predvođena Mačekom, osvojila je oko 45% glasova, manje od Stojadinovićeve Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ). Međutim, opozicija je osvojila 78% i 82% glasova u Primorskoj i Savskoj banovini.[122]

Knez Pavle je kao najveći prioritet odredio rješavanje hrvatskog pitanja, ali je znao da Maček neće pregovarati sa Stojadinovićem. Ubrzo nakon izbora, ministar prosvjete Bogoljub Kujundžić održao je govor u Narodnoj skupštini tvrdeći da su Srbi superiorniji od Hrvata i Slovenaca, zbog čega je pet ministara podnijelo ostavke. Knez Pavle nije dozvolio Stojadinoviću da predloži drugi kabinet — umjesto toga je za premijera postavio Dragišu Cvetkovića, zaduživši ga za pregovore sa Mačekom. HSS je istovremeno pregovarao sa Cvetkovićem i Italijom — dobijajući italijansko obećanje o podršci ukoliko HSS podigne ustanak — u zamijenu za teritorijalne ustupke i prepuštanje odbrane i spoljnih odnosa Hrvatske Italiji. U razgovoru sa Cvetkovićem, Maček je tražio federalnu reorganizaciju Jugoslavije, ali je prijedlog odbijen. Umjesto toga, postigli su dogovor o dualističkoj formuli po uzoru na Austrougarsku, po kojem će Banovina Hrvatska biti uspostavljena od Savske i Primorske banovine i drugih teritorija koje će se odrediti nizom prebiscita. Nakon što je knez Pavle stavio veto na aranžman protiveći se plebiscitima,[123] Maček je nastavio kontakt sa italijanskim ministrom inostranih poslova Galeacom Ćanom. Ubrzo nakon toga, Cvetković i Maček su ponovo započeli pregovore i postigli dogovor o granicama Banovine Hrvatske. Knez Pavle je prihvatio novi aranžman i sporazum Cvetković—Maček je potpisan 26. avgusta 1939. godine.[124] Nakon sporazuma, država više nije insistirala na Narodnom jedinstvu[125] i odbacila je jugoslovenstvo kao zvaničnu ideologiju.[126]

Sintetička kultura uredi

 
Ivan Meštrović je dobio nadimak „prorok jugoslovenstva” zbog doprinosa na Međunarodnoj izložbi umjetnosti u Rimu 1911. godine.

Nije postojala jedinstvena jugoslovenska kultura.[127] Kulturno jugoslovenstvo prije Prvog svjetskog rata bilo je uglavnom ograničeno na hrvatske pisce i umjetnike.[128] Središnji model kulturnog ujedinjenja koji su zastupali jugoslovenski mislioci 19. vijeka podrazumijevao je udruživanje oko srpske kulture, ali je ovaj koncept uglavnom napušten do 1900. godine.[129] Na Međunarodnoj izložbi umjetnosti u Rimu 1911, hrvatski i srpski umjetnici iz Austrougarske su izabrali da izlažu u Srpskom paviljonu, kako bi sebi omogućili veće prisustvo nego što je to moguće u paviljonu koji bi dijelili sa ostatkom monarhije. Osamnaest umjetnika dalo je 203 djela od ukupno 236 izloženih u paviljonu — skoro polovina od tog broja bile su skulpture Ivana Meštrovića. Tako je postao „prorok jugoslovenstva”, iako njegova djela, ili savremena djela drugih umjetnika poput Joze Kljakovića, nisu posebnu unijela južnoslovenske elemente u tumačenje nacionalnih tema, već lične, prije lične interpretacije Art Nuvo.[130]

Posljedice Prvog svjetskog rata prigušile su entuzijazam za ujedinjenje jugloslovenske kulture. Posljeratni pisci i umjetnici su uglavnom odbijali takve pokušaje. Najglasniji kritičar jedinstvene kulture bio je Antun Branko Šimić. Neki, poput Miroslava Krleže i Augusta Cesarca, okrenuli su se radikalnom socijalizmu i kritikovali monarhističku i buržoarsku Jugoslaviju. Ovaj grupi u kritici su se pridružili i oni, poput Tina Ujevića, koji su prošli kroz etapu podrške kulturnom ujedinjenju. Konačno, uz nekoliko izuzetaka kao što su Ivo Andrić[a] i Niko Bartulović, gotovo svi hrvatski pisci i umjetnici povezan sa predratnim jugoslovenstvom napustili su ideologiju.[135][136] Kako je jugoslovenstvo uopšte, a posebno jugoslovenska sintetička kultura, izgubila podršku u međuratnom periodu, čak je i Meštrović (i u manjoj mjeri Andrić) naišao na kritike. U Hrvatskoj, Meštovićevi radovi koji predstavljali srpske kulturne ličnosti naišli na zamjerke, dok su ga Srbiji kritikovali jer te iste ličnosti nisu prikazane sa srpskim šajkačama i u opancima.[137]

Meštrović je planirao, ali nikada nije sproveo izgradnju Vidovdanskog hrama u znak sjećanja na Kosovsku bitku 1389. godine. Planirao je da spomenik knezu Lazaru posveti kao junaku Kosovskog mita s ciljem da se lik srpske istorije pretoči u jugoslovenskog junaka. Kosovski mit i Vidovdanski spomeni bitke prikazuju Lazara kao moralnog pobjednika u bici koja ga je koštala života,[138] a Meštrović je kosovski mit tumačio kao simbolizujući žrtvu i moralnu pobjedu Jugoslovena. Taj mit je vlast zvanično predstavljala kao panjugoslovenski nacionalni mit u međuratnom periodu (dok je Vidovdan bio državni praznik). Povezivanje mita sa integralnim jugoslovenstvom posebno je naglašeno bilo u doba diktature. Tome je dodatno doprinijeo i narativ srpske borbe i žrtvovanja u Prvom svjetskom ratu — što je tumačeno kao da nagovještava pravo Srba da vode Jugoslaviju zbog stradanja da oslobode sve Jugoslovene.[139]

Religijska centralizacija i sukobi uredi

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Iako je bio hrvatskog porijekla, Andrić se po dolasku u Beograd izjašnjavao kao Srbin.[131] Prije svega, poznat je po svom doprinosu srpskoj književnosti. Kao mladić pisao je na svom maternjem ijekavskom izgovoru, ali je prešao na ekavski dok je živio u Beogradu.[132][133] Nobelov komitet ga navodi kao Jugoslovena, a za jezik njegovog stvaralaštva navodi srpskohrvatski.[134]

Reference uredi

  1. ^ Banac 1984, str. 23.
  2. ^ Banac 1984, str. 23; Glenny 2012, str. 56.
  3. ^ Glenny 2012, str. 19.
  4. ^ Glenny 2012, str. 46.
  5. ^ a b Glenny 2012, str. 57.
  6. ^ Banac 1984, str. 44.
  7. ^ Rusinow 2003, str. 12.
  8. ^ a b v g Cipek 2003, str. 72.
  9. ^ a b Rusinow 2003, str. 13–14.
  10. ^ Rusinow 2003, str. 16.
  11. ^ Velikonja 2003, str. 84–85.
  12. ^ Banac 1984, str. 46–47.
  13. ^ a b Ramet 2006, str. 39–40.
  14. ^ Rusinow 2003, str. 19–21.
  15. ^ a b Banac 1984, str. 209–210.
  16. ^ Pavlowitch 2003b, str. 57.
  17. ^ a b Rusinow 2003, str. 23.
  18. ^ Banac 1984, str. 79.
  19. ^ Banac 1984, str. 211.
  20. ^ Glenny 2012, str. 44–45.
  21. ^ Rusinow 2003, str. 17.
  22. ^ Pavlowitch 2003b, str. 57–58.
  23. ^ Rusinow 2003, str. 16–17.
  24. ^ Pavlowitch 2003b, str. 59.
  25. ^ Ramet 2006, str. 37.
  26. ^ Cipek 2003, str. 72–73.
  27. ^ Banac 1984, str. 37.
  28. ^ Pavlowitch 2003a, str. 28.
  29. ^ a b Bougarel 2003, str. 101–102.
  30. ^ Feldman 2017, str. 107.
  31. ^ Jelavich & Jelavich 2000, str. 253–255.
  32. ^ a b v Rusinow 2003, str. 25–26.
  33. ^ a b Nielsen 2014, str. 17.
  34. ^ a b Djokić 2003, str. 141.
  35. ^ a b Poulton 2003, str. 116.
  36. ^ Glenny 2012, str. 245–248.
  37. ^ a b Calic 2019, str. 54–55.
  38. ^ Calic 2019, str. 48–49.
  39. ^ Pavlowitch 2003a, str. 29.
  40. ^ Ramet 2006, str. 40.
  41. ^ Ramet 2006, str. 43.
  42. ^ Ramet 2006, str. 41.
  43. ^ Glenny 2012, str. 368.
  44. ^ Ramet 2006, str. 41–42.
  45. ^ Ramet 2006, str. 40–41.
  46. ^ a b Ramet 2006, str. 42.
  47. ^ a b Ramet 2006, str. 43–44.
  48. ^ Nielsen 2014, str. 28.
  49. ^ a b Ramet 2006, str. 44.
  50. ^ Ramet 2006, str. 38, 44.
  51. ^ Ramet 2006, str. 44–45.
  52. ^ Banac 1984, str. 59.
  53. ^ Ramet 2006, str. 45–46.
  54. ^ a b Djokić 2003, str. 143.
  55. ^ a b Ramet 2006, str. 45.
  56. ^ Nielsen 2014, str. 32.
  57. ^ a b Djokić 2003, str. 139.
  58. ^ Ramet 2006, str. 52.
  59. ^ a b Nielsen 2014, str. 11.
  60. ^ a b Ramet 2006, str. 51.
  61. ^ Sovilj 2018, str. 1348–1349.
  62. ^ Banac 1984, str. 149.
  63. ^ a b Ramet 2006, str. 46.
  64. ^ Ramet 2006, str. 51–52.
  65. ^ Djokić 2003, str. 143–144.
  66. ^ a b Ramet 2006, str. 49–50.
  67. ^ Ramet 2006, str. 54.
  68. ^ Djokić 2003, str. 150.
  69. ^ Velikonja 2003, str. 88–89.
  70. ^ a b Bougarel 2003, str. 102–103.
  71. ^ Ramet 2006, str. 55.
  72. ^ Cipek 2003, str. 76–77.
  73. ^ a b Ramet 2006, str. 46–47.
  74. ^ Ramet 2006, str. 48.
  75. ^ Ramet 2006, str. 49.
  76. ^ Ramet 2006, str. 47.
  77. ^ Ramet 2006, str. 54–55.
  78. ^ Ramet 2006, str. 56–57.
  79. ^ Nielsen 2014, str. 73.
  80. ^ Djokić 2003, str. 137–139.
  81. ^ Lampe 2000, str. 122–125.
  82. ^ Ramet 2006, str. 75–77.
  83. ^ Ramet 2006, str. 58.
  84. ^ Ramet 2006, str. 57–59.
  85. ^ Newman 2015, str. 72.
  86. ^ Banac 1984, str. 187–188.
  87. ^ a b v Ramet 2006, str. 59.
  88. ^ Nielsen 2014, p. 264 n. 124.
  89. ^ Newman 2015, str. 106–107.
  90. ^ Ramet 2006, str. 63.
  91. ^ Banac 1984, str. 188–189.
  92. ^ Ramet 2006, str. 65–67.
  93. ^ Ramet 2006, str. 69.
  94. ^ Djokić 2003, str. 145.
  95. ^ Ramet 2006, str. 67.
  96. ^ Ramet 2006, str. 71.
  97. ^ Ramet 2006, str. 72.
  98. ^ Ramet 2006, str. 73.
  99. ^ Ramet 2006, str. 73–74.
  100. ^ Ramet 2006, str. 74.
  101. ^ Djokić 2003, str. 153.
  102. ^ Ramet 2006, str. 74–75.
  103. ^ Newman 2015, str. 176–179.
  104. ^ Newman 2015, str. 109–110.
  105. ^ Djokić 2003, str. 137.
  106. ^ Djokić 2003, str. 149.
  107. ^ Ramet 2006, str. 81.
  108. ^ Ramet 2006, str. 80.
  109. ^ a b Nielsen 2014, str. 165.
  110. ^ Ramet 2006, str. 90.
  111. ^ Ramet 2006, str. 80–81.
  112. ^ Nielsen 2009, str. 38.
  113. ^ Newman 2015, str. 181.
  114. ^ Ramet 2006, str. 81–82.
  115. ^ Ramet 2006, str. 84.
  116. ^ Nielsen 2014, str. 164.
  117. ^ a b Ramet 2006, str. 84–86.
  118. ^ Biondich 2007, str. 61.
  119. ^ Ramet 2006, str. 83–84.
  120. ^ Ramet 2006, str. 91–92.
  121. ^ Ramet 2006, str. 100–101.
  122. ^ Ramet 2006, str. 104.
  123. ^ Ramet 2006, str. 105–106.
  124. ^ Ramet 2006, str. 106.
  125. ^ Djokić 2003, str. 153–154.
  126. ^ Djokić 2003, str. 139–140.
  127. ^ Banac 1984, str. 203.
  128. ^ Banac 1984, str. 207.
  129. ^ Wachtel 2003, str. 239.
  130. ^ Banac 1984, str. 204–206.
  131. ^ Lampe 2000, str. 91.
  132. ^ Norris 1999, str. 60.
  133. ^ Alexander 2006, str. 391.
  134. ^ Frenz 1999, str. 561.
  135. ^ Banac 1984, str. 206–207.
  136. ^ Wachtel 2003, str. 246.
  137. ^ Wachtel 2003, str. 250–251.
  138. ^ Ignjatović 2014, str. 844–845.
  139. ^ Djokić 2003, str. 151.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Jugoslovenstvo na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Југословенство&oldid=27614620”