Википедија

Andi

Andi (šp. Cordillera de los Andes) predstavljaju venac planina na zapadu Južne Amerike [1]uz samu obalu Tihog okeana. Predstavljaju nastavak severnog venca Kordiljera od Karipskog mora do Ognjene zemlje, na dužini od 8.900 km. Protežu se kroz sedam država Južne Amerike. Najviši vrh Anda je Akonkagva 7040 m. Andi su najduži kontinentalni planinski masiv na svetu. Oni formiraju neprekidnu planinu duž zapadne ivice Južne Amerike. Ovaj planinski lanac je najširi između latituda 18° južno i 20° južno. Njegova prosečna visina je oko 4000 m. Andi se protežu od severa ka jugu kroz sedam južnoameričkih država: Venecuela, Kolumbija, Ekvador, Peru, Bolivija, Argentina i Čile.

Andi
Kečuanski: Anti(s/kuna)
Panorama planskog venca Andi i njegovog obradivog zemljišta u okrugu Bojaka, Kolumbija.
Geografske karakteristike
Najviša tačkaAkonkagva
Ndm. visina6961 m
Vrh masivaOkrug Las Heras, Mendoza, Argentina
Dimenzije
Dužina7000 km
Širina500 km
Geografija
DržaveArgentina, Bolivija, Čile, Kolumbija, Ekvador, Peru, Venecuela
Satelitska slika Anda
„Kono de Arita“ u Puna de Atakami, Salta (Argentina).
Pogled iz vazduha na Akonkagvu.

Andi se uzdužno podeljeni u nekoliko venaca, koji su razdvojeni intermedijarnim depresijama. Andi su lokacija sa nekoliko visokih platoa. Na nekim od njih se nalaze veliki gradovi kao što su Kito, Bogota, Arekipa, Medeljin, Sukre, Merida i La Paz. Altiplano plato je drugi po visini nakon Tibetanskog platoa. Ovi planinski lanci se grupišu u tri glavne celine na bazi klime: Tropski Andi, Suvi Andi, i Vlažni Andi. Andi su isto tako deo američkih Kordiljera, lanca planinskih venaca koji se sastoje od skoro neprekidne sekvence planinskih venaca koji formiraju zapadnu osnovu Severne Amerike, Centralne Amerike, Južne Amerike i Antarktika.

Andi su najveći planinski lanac na svetu izvan Azije. Najviša planina izvan Azije, planina Akonkagva, uzdiže se na visinu od oko 6961 m iznad mora. Vrh vulkana Čimboraso u ekvadorskim Andima je dalje od centra Zemlje od bilo koje druge lokacije na zemljinoj površini, usled ekvatorijalnog ispupčenja uzrokovanog zemljinom rotacijom. Najviši vulkani na Zemlji su u Andima, uključujući Ohos del Salado na granici Čilea i Argentine, koji se uzdiže do 6,893 m.

Nabiranje Anda na njihovom istočnom obodu započeto je već krajem paleozoika. Njihov dugi i visoki trup izdignut je u tercijaru u celosti. Sadašnji reljef Andi su dobili krajem najmlađeg tercijarnog razdoblja, pliocena, kada se izvršilo poslednje jako izdizanje i kada je podmlađena erozija počela urezivati sadašnje oblike.

Etimologija uredi

Etimologija reči Andi je bila predmet rasprava. Većinski konsenzus je da naziv potiče od Kečuanske reči anti, koja znači "istok"[2] kao u Antisuju (Kečuanski za „istočni region“),[2] jedan od četiri regiona carstva Inka.

Geografija uredi

 
Pogled iz vazduha na dolinu Karbahal u Ognjenoj zemlji Anda

Andi se mogu podeliti u tri sekcije:

  1. Južni Andi (južno od Ljuljailjaka) u Argentini i Čileu;
  2. Centralni Andi U Ekvadoru, Peruu, i Boliviji
  3. Severni Andi (severno od Nudo de Pasta) u Venecueli i Kolumbiji, koji se sastoje od tri paralelna lanca, zapadnog, centralnog, i istočnog (zapadni, centralni i istočni kordiljeri).

U severnom delu Anda, izolovani lanac Sijera Nevada de Santa Marta se često smatra delom Anda. Termin kordiljeri potiče od španske reči cordel,[3] sa značenjem „kanap“. Lanac Anda je oko 200 km širok po svojoj celokupnoj dužini, izuzev u Bolivijskoj fleksuri, gde ima širinu od oko 640 km. Ostrva Privetrinskih Antila Aruba, Boner, i Kurasao, koja leže u Karipskom moru uz obalu Venecuele, su smatrana potopljenim vrhovima ekstremne severne ivice Andskog lanca, ali tekuće geološke studije pokazuju da takva simplifikacija ne opravdava kompleksne tektonske granice između Južno Američkog i Karibskog platoa.[4]

Geologija uredi

Andi su mezozoičko–tercijarni orogenezni planinski pojas duž vatrenog pojasa Pacifika, zone vulkanske aktivnosti koja obuhvata Pacifički obruč Amerika, kao i Azijsko-Pacifičkog regiona. Andi su rezultat procesa tektonike ploča, uzrokovan subdukcijom okeanske kore ispod Južnoameričke ploče. To je rezultat konvergentne granice ploča između Naskanske ploče i Južnoameričke ploče. Glavni uzrok porasta Anda je kompresija zapadnog oboda Južnoameričke ploče usled subdukcije Naskanske ploče i Antarktičke ploče. Na istoku, venac Anda je ograničen sa nekoliko sedimentnih basena, kao što su Orinoko, Amazonski basen, Madre de Dios i Gran Čako, koji odvajaju Ande od drevnih kratona u istočnoj Južnoj Americi. Na jugu, Andi dele dugu granicu sa bivšim Patagonijskim teranom. Na zapadu, Andi se završavaju u Tihom okeanu, mada se Peruanko-Čileanski jarak može smatrati njihovim ultimatnim zapadnim limitom. Sa geografskog gledišta, smatra se da je zapadna granica Anda obeležena pojavom priobalske nizije i manje naborane topografije. Andi sadrže velike količine rude gvožđa locirane u mnogim planinama unutar lanca.

Andska orogeneza ima seriju krivina ili oroklina. Bolivijski oroklin je konkavno povijen duž obale Južne Amerike i planina Andi na oko 18° JGŠ.[5][6] U toj tačci orijentacija Anda se menje iz severozapadne u Peruu u južnu u Čileu i Argentini.[6] Segmenti Anda severno i južno od oroklina su rotirani 15° do 20° suprotno smeru kazaljki na satu i u smeru kazaljki na satu, respektivno.[6][7] Bolivijska oroklinska oblast se preklapa sa oblašću maksimalne širine Altiplano platoa i prema Isaksu (1988) oroklin je povezan sa skraćivanjem kore.[5] Specifična tačka na 18° J gde se obala previja je poznata kao „Arikin lakat”".[8] Dalje na jug leži Mairo oroklin ili Mairo tranziciona zona locirana između 30° JGŠ i 38° JGŠ sa prekidom trenda na 33° JGŠ.[9] U blizini južnog vrha Anda leži Patagonijski oroklin.[10]

Orogeneza uredi

Glavni članak: Orogeneza Anda

Zapadni obod Južnoameričke ploče je bilo mesto nekoliko preandijkih orogeneza od barem kasnog proterozoika i ranog paleozoika, kad se nekoliko terana i mikrokontinenata sudarilo i povezalo sa drevnim kratonima istočne Južne Amerike, do tada južnoameričkog dela Gondvane.

Formiranje modernih Anda je počelo sa događajima tokom trijasa kad je Pangea počela da se raspada, što je dovelo do formiranja nekoliko riftova. Razvoj se nastavio tokom perioda jure. Tokom perioda krede Andi su počeli da poprimaju njihovu sadašnju formu, putem podizanja, formiranja raseda i nabora sedimentarnih i metamorfnih stena drevnih kratona na istoku. Izdizanje Anda nije bilo konstantno, i različiti regioni imaju različite stepene tektonskog stresa, izdizanja, i erozije.

Tektonske sile iznad zone subdukcije zajedno sa celokupnom zapadnom obalom Južne Amerike gde Naskanska ploča i deo Antarktičke ploče klize ispod Južnoameričke ploče nastavljaju da proizvode tekuća orogena događanja koja dovode do manjih i većih zemljotresa i vulkanske erupcije do današnjeg dana. Na ekstremnom jugu, glavni transformni rased razdvaja Ognjenu zemlju od male Skotijske ploče. Duž 1000 km širokog Drejkovog prolaza leže planine Antarktičkog poluostrva južno od Skotijske ploče koja izgleda da je nastavak Andskog lanca.

Regioni neposredno istočno od Anda doživljavaju seriju promena koje su posledica orogeneze Anda. Delovi Sunsaske orogeneze u Amazonijskom kratonu su nestali sa površine nadvlačenjem Anda.[11] Sijera de Kordoba, gde se efekti drevne Pampeanske orogeneze mogu uočiti, duguju svoje moderno izdignuće i reljef Andskoj orogenezi u tercijaru.[12] Dalje na jug u južnoj Patagoniji početak andske orogeneze je uzrokovao da Magaljaneski basen evoluira iz ekstenzivnog izalučnog basena tokom mezozoika do kompresionog prednjeg basena tokom kenozoika.[13]

Andski vulkanski pojas uredi

Andski vulkanski pojas je glavni vulkanski pojas duž Andskih kordiljera. Prostire se kroz Argentinu, Boliviju, Čile, Kolumbiju, Ekvador i Peru. Formiran je kao rezultat subdukcije Naska i Antarktičke ploče pod Južnoameričku ploču. Pojas je podeljen na četiri glavne vulkanske zone koje su razdvojene vulkanskim „jazovima”. Vulkani u pojasu raznovrsni su u pogledu morfologije, karaktera erupcije i njenih produkata. Neke razlike među vulkanima proističu iz njihove lokacije, odnosno pripadanju određenoj vulkanskoj zoni, mada postoje i značajne razlike unutar istih vulkanskih zona, pa čak i između susednih vulkana. Uprkos tome što su za ovaj pojas karakteristični kalk-alkalni i subdukcioni vulkanizam, zbog prisustva sistema riftova i zona istezanja, transpresionih raseda, subdukcije srednjookeanskih grebena i lanaca podmorskih planina, kao i zbog velikih raspona u debljini Zemljine kore i puteva izdizanja magme, odnosno različitih količina asimilovane Zemljine kore, on se odlikuje širokim spektrom vulkansko-tektonskih postavki.

Romeral u Kolumbiji je najseverniji aktivni vulkan Andskog vulkanskog pojasa.[14] Južno od 49° JGŠ, u okviru australne vulkanske zone, vulkanska aktivnost opada sa najjužnijim vulkanom Fueguinom u arhipelagu Ognjena zemlja.

Klima i hidrologija uredi

Vidi još: Tropski andi, Suvi Andi i Vlažni Andi
 
Centralni Andi
 
Bolivijski Andi

Klima u Andima znatno varira u zavisnosti od latitude, nadmorske visine i blizine mora. Temperatura, atmosferski pritisak i vlažnost su niži na višim nadmorskim visinama. Južna sekcija je kišna i hladna, dok je centralna suva. Severni Andi su tipično kišni i topli, sa prosečnom temperaturom od 18 °C u Kolumbiji. Klima se može drastično promeniti na veoma kratkim rastojanjima. Kišne šume postoje samo nekoliko milja od snegom pokrivenog vrha Kotopaksi. Planine imaju veliki efekat na temperature obližnjih oblasti. Linija snega[15] zavisi od lokacije. Ona je između 4,500 and 4,800 m (14,76 and 15,75 ft) u tropsko ekvadorskim, kolumbijskim, venecuelanskim, i severno peruanskim Andima, podiže se do 4,800—5,200 m (15,75—17,06 ft) na suvljim planinama južnog Perua južno do severnog Čilea južno do oko 30°J, zatim se spušta na 4500 m na Akonkagvi na 32°J, 2000 m na 40°J, 500 m na 50°J, i samo 300 m u Ognjenoj zemlji na 55°J; od 50°J, nekoliko od najvećih glečera spušta se do nivoa mora.[16]

Andi Čilea i Argentine se mogu podeliti u dve klimatske i glaciološke zone: Suvi Andi i Vlažni Andi.[17] Pošto se Suvi Andi protežu od latituda Atakama pustinje do oblasti reke Maule, precipitacija je u znatnoj meri sporadična i javljaju se znatne temperaturne oscilacije. Linija ravnoteže može se drastično pomeriti tokom kratkih vremenskih perioda, ostavljajući celokupne glečere u ablacionoj oblasti ili u akumulacionoj oblasti.

U visokim Andima centralnog Čilea i provincije Mendoza, kameni glečeri[18] su veći i češći od ledenih glečera;[19] do toga dolazi usled visokog izlaganja sunčevom zračenju.[20]

Precipitacija se povećava sa nadmorskom visinom. Uprkos toga preovladavaju semiaridni uslovi na visinama od skoro 7000 m najviših planina Anda. Ova suva stepenska klima se smatra tipičnom za suptropsku poziciju na 32–34° J. Dna dolina nemaju šume, već samo patuljasto žbunje. Najveći glečeri, kao što su Plomo i Orkones glečeri, ne dosežu čak ni 10 km dužine i imaju samo neznatnu debljinu leda. Međutim, u glacijalnim vremenima, pre oko 20.000 godina, glečeri su bili više od deset puta duži. Na istočnoj strani ove sekcije Mendozinih Anda, oni su tekli na niže do 2060 m, a na zapadnoj strani do oko 1220 m.[21][22] Masivi Sero Akonkagve (6,961 m),[23][24][25] Sero Tupungato (6,550 m) i Nevado Hunkal (6,110 m) su deset kilometara jedan od drugog i bili su povezani zajedničkom mrežom ledenih struja. Andske dendritske glečerske ruke, npr. komponente doline glečera, su bile do 112,5 km duge, preko 1020, npr. 1250 m debele i premoštavale su vertikalno rastojanje od 5150 m. Klimatska glečerska linija snega je bila spuštena sa sadašnjih 4600 m na 3200 m tokom glečerskih vremena.[21][26][27][28][29][30][31][32][33]

Podela uredi

Planinski venac Anda deli se na pet fizičko-geografskih celina: Karipski Andi i Severni Andi u ekvatorijalnom i subekvatorijalnom pojasu, zatim Centralni Andi u tropskom pojasu, Čileansko-argentinski Andi u suptropskom pojasu i na kraju Južni (Patagonijski) Andi u umerenim predelima.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 49. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ a b Teofilo Laime Ajacopa, Diccionario Bilingüe Iskay simipi yuyayk'ancha, La Paz, 2007 (Quechua-Spanish dictionary)
  3. ^ „CORDILLERA”. etimologias.dechile.net. Pristupljeno 27. 12. 2015. 
  4. ^ Miller, Meghan S.; Levander, Alan; Niu, Fenglin; Li, Aibing (23. 6. 2008). „Upper mantle structure beneath the Caribbean-South American plate boundary from surface wave tomography” (PDF). Journal of Geophysical Research. 114 (B1): B01312. Bibcode:2009JGRB..114.1312M. S2CID 55827836. doi:10.1029/2007JB005507. Arhivirano iz originala (PDF) 5. 6. 2010. g. Pristupljeno 21. 11. 2010. 
  5. ^ a b Isacks, Bryan L. (1988), „Uplift of the Central Andean Plateau and Bending of the Bolivian Orocline” (PDF), Journal of Geophysical Research, 93 (B4): 3211—3231, Bibcode:1988JGR....93.3211I, doi:10.1029/jb093ib04p03211 
  6. ^ a b v Kley, J. (1999), „Geologic and geometric constraints on a kinematic model of the Bolivian orocline”, Journal of South American Earth Sciences, 12 (2): 221—235, Bibcode:1999JSAES..12..221K, doi:10.1016/s0895-9811(99)00015-2 
  7. ^ Beck, Myrl E. (1987), „Tectonic rotations on the leading edge of South America: The Bolivian orocline revisited”, Geology, 15 (9): 806—808, Bibcode:1987Geo....15..806B, doi:10.1130/0091-7613(1987)15<806:trotle>2.0.co;2 
  8. ^ Prezzi, Claudia B.; Vilas, Juan F. (1998). „New evidence of clockwise vertical axis rotations south of the Arica elbow (Argentine Puna)”. Tectonophysics. 292 (1–2): 85—100. Bibcode:1998Tectp.292...85P. doi:10.1016/s0040-1951(98)00058-4. 
  9. ^ Arriagada, César; Ferrando, Rodolfo; Córdova, Loreto; Morata, Diego; Roperch, Pierrick (2013), „The Maipo Orocline: A first scale structural feature in the Miocene to Recent geodynamic evolution in the central Chilean Andes” (PDF), Andean Geology, 40 (3): 419—437 
  10. ^ Charrier, Reynaldo; Pinto, Luisa; Rodríguez, María Pía (2006). „3. Tectonostratigraphic evolution of the Andean Orogen in Chile”. Ur.: Moreno, Teresa; Gibbons, Wes. Geology of Chile. Geological Society of London. str. 5—19. ISBN 9781862392199. 
  11. ^ Santos, J.O.S.; Rizzotto, G.J.; Potter, P.E.; McNaughton, N.J.; Matos, R.S.; Hartmann, L.A.; Chemale Jr., F.; Quadros, M.E.S. (2008). „Age and autochthonous evolution of the Sunsás Orogen in West Amazon Craton based on mapping and U–Pb geochronology”. Precambrian Research. 165 (3–4): 120—152. Bibcode:2008PreR165120S Proverite vrednost parametra |bibcode= length (pomoć). doi:10.1016/j.precamres.2008.06.009. Pristupljeno 15. 12. 2015. 
  12. ^ Rapela, C.W.; Pankhurst, R.J; Casquet, C.; Baldo, E.; Saavedra, J.; Galindo, C.; Fanning, C.M. (1998). „The Pampean Orogeny of the southern proto-Andes: Cambrian continental collision in the Sierras de Córdoba” (PDF). Ur.: Pankhurst, R.J; Rapela, C.W. The Proto-Andean Margin of Gondwana. 142. Geological Society, London, Special Publications. str. 181—217. Pristupljeno 7. 12. 2015. 
  13. ^ Wilson, T.J. (1991). „Transition from back-arc to foreland basin development in the southernmost Andes: Stratigraphic record from the Ultima Esperanza District, Chile”. Geological Society of America Bulletin. 103 (1): 98—111. Bibcode:1991GSAB..103...98W. doi:10.1130/0016-7606(1991)103<0098:tfbatf>2.3.co;2. 
  14. ^ „Romeral”. Volcano.si.edu. 29. 3. 2012.  Global Volcanism Program
  15. ^ Singh, Vijay P.; Singh, Pratap; Haritashya, Umesh K. (2011). Encyclopedia of Snow, Ice and Glaciers. Springer Science & Business Media. str. 1024. ISBN 9789048126422. 
  16. ^ „Climate of the Andes”. Arhivirano iz originala 14. 12. 2007. g. Pristupljeno 9. 12. 2007. 
  17. ^ „Glaciers of the Dry Andes”. Louis Lliboutry, USGS. Pristupljeno 21. 12. 2008. 
  18. ^ Whalley, W. Brian (2003). „Rock glaciers and protalus landforms: Analogous forms and ice sources on Earth and Mars”. Journal of Geophysical Research. 108 (E4): 8032. Bibcode:2003JGRE..108.8032W. doi:10.1029/2002JE001864. 
  19. ^ Orlove, Ben (2008). Darkening Peaks: Glacier Retreat, Science, and Society. Berkeley: University of California Press. str. 196—202. 
  20. ^ Jan-Christoph Otto, Joachim Götz, Markus Keuschnig, Ingo Hartmeyer, Dario Trombotto, and Lothar Schrott (2010). Geomorphological and geophysical investigation of a complex rock glacier system – Morenas Coloradas valley (Cordon del Plata, Mendoza, Argentina)
  21. ^ a b Kuhle, M. (2011): The High-Glacial (Last Glacial Maximum) Glacier Cover of the Aconcagua Group and Adjacent Massifs in the Mendoza Andes (South America) with a Closer Look at Further Empirical Evidence. Development in Quaternary Science, Vol. 15 (Quaternary Glaciation – Extent and Chronology, A Closer Look, Eds: Ehlers, J.; Gibbard, P.L.; Hughes, P.D.), 735–738. (Elsevier B.V., Amsterdam).
  22. ^ Brüggen, J. (1929): Zur Glazialgeologie der chilenischen Anden. Geol. Rundsch. 20, 1–35, Berlin.
  23. ^ „Informe científico que estudia el Aconcagua: el Coloso de América mide 6.960,8 metros” [Scientific Report on Aconcagua, the Colossus of America measures 6960,8 m] (na jeziku: Spanish). Universidad Nacional de Cuyo. 4. 9. 2012. Arhivirano iz originala 8. 9. 2012. g. Pristupljeno 3. 12. 2017. 
  24. ^ Forbes, William (2014). McColl, R.W., ur. Encyclopedia of World Geography, Volume 1 Facts on File Library of World Geography. 1. Infobase Publishing. str. 3. ISBN 978-0-8160-7229-3. Pristupljeno 23. 9. 2016. 
  25. ^ „South American Explorer”. South American Explorers Club (4–19). 1979. Arhivirano iz originala 22. 9. 2016. g. Pristupljeno 22. 9. 2016 — preko University of Texas. 
  26. ^ Kuhle, M. (1984): Spuren hocheiszeitlicher Gletscherbedeckung in der Aconcagua-Gruppe (32–33° S). In: Zentralblatt für Geologie und Paläontologie Teil 1 11/12, Verhandlungsblatt des Südamerika-Symposiums 1984 in Bamberg: 1635–1646.
  27. ^ Kuhle, M. (1986): Die Vergletscherung Tibets und die Entstehung von Eiszeiten. In: Spektrum der Wissenschaft 9/86: 42–54.
  28. ^ Kuhle, M. (1987): Subtropical Mountain- and Highland-Glaciation as Ice Age Triggers and the Waning of the Glacial Periods in the Pleistocene. In: GeoJournal 14 (4); Kluwer, Dordrecht/ Boston/ London: 393–421.
  29. ^ Kuhle, M. (1988). „Subtropical Mountain- and Highland-Glaciation as Ice Age Triggers and the Waning of the Glacial Periods in the Pleistocene”. Chinese Translation Bulletin of Glaciology and Geocryology. 5 (4): 1—17.  (in Chinese language).
  30. ^ Kuhle, M. (1989): Ice-Marginal Ramps: An Indicator of Semiarid Piedmont Glaciations. In: GeoJournal 18; Kluwer, Dordrecht/ Boston/ London: 223–238.
  31. ^ Kuhle, M. (1990): Ice Marginal Ramps and Alluvial Fans in Semi-Arid Mountains: Convergence and Difference. In: Rachocki, A.H., Church, M. (eds.): Alluvial fans – A field approach. John Wiley & Sons Ltd, Chester-New York-Brisbane-Toronto-Singapore: 55–68.
  32. ^ Kuhle, M. (1990): The Probability of Proof in Geomorphology – an Example of the Application of Information Theory to a New Kind of Glacigenic Morphological Type, the Ice-marginal Ramp (Bortensander). In: GeoJournal 21 (3); Kluwer, Dordrecht/ Boston/ London: 195–222.
  33. ^ Kuhle, M. (2004): The Last Glacial Maximum (LGM) glacier cover of the Aconcagua group and adjacent massifs in the Mendoza Andes (South America). In: Ehlers, J., Gibbard, P.L. (Eds.), Quaternary Glaciation— Extent and Chronology. Part III: South America, Asia, Africa, Australia, Antarctica. Development in Quaternary Science, vol. 2c. Elsevier B.V., Amsterdam, pp. 75–81.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Andi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Анди&oldid=27549927”