Antiohija

Antiohija na Orontu (antički grčki: Αντιόχεια ή επί Ορόντου [Antiócheia ē epí Oróntou]; takođe Sirijska Antiohija) je bila drevni grčko-rimski grad na istočnoj obali reke Oront. Njegovi ostaci leže u blizini današnjeg grada Antiohija (turski: Antakija), u Turskoj, savremenog grada koji nosi njeno ime.

Sirijska Antiohija

Ἀντιόχεια ἡ ἐπὶ Ὀρόντου
Mapa Antiohije u rimsko i ranovizantijsko doba
Mesto	Antiohija, Hataj, Turska
Koordinate	36° 12′ 17″ N 36° 10′ 54″ E
Tip	Naseobina
Oblast	15 km2 (5,8 sq mi)
Istorija
Graditelj	Seleuk I Nikator
Osnovan	300. p. n. e.
Period	Helenistički do srednjeg veka
Kulture	Grčka, rimska, jermenska, arapska, turska
Događaji	Prvi krstaški rat
Podaci
Otkriven	uglavnom zakopan
Trajanje iskopavanja	1932–1939

Antiohija je osnovana pred kraj 4 veka p. n. e. a osnovao ju je Seleuk I Nikator, jedan od generala Aleksandra Velikog. Geografija grada, vojna i ekonomska lokacija koristili su njegovim putnicima namernicima, posebnu korist grad je imao od toga što se nalazio na raskrsici gde se trgovalo začinima, Putu svile, i Persijskom kraljevskom putu. Ona je na kraju postala glavni rival Aleksandrije na Bliskom istoku. To je takođe bio glavni centar helenističkog judaizma na kraju perioda Drugog Hrama. Veći deo urbanog razvoja Antiohije sproveden je tokom Rimskog carstva, kada je grad bio jedan od najvažnijih u istočno Mediteranskih oblasti rimske države.

Antiohija je nazvan kolevka hrišćanstva kao rezultat njene dugovečnosti i ključne uloge koju je odigrla u nastanku kako helenističkog judaizma tako i ranog hrišćanstva. Hrišćanski Novi zavet tvrdi da se ime hrišćanin prvi put pojavila u Antiohiji. To je bio jedan od četiri grada sirijskog Tetrapolisa, a njegovi stanovnici su bili poznati kao Antiohijci. Grad je bio metropola od pola miliona ljudi tokom vladavine Augusta, ali je postao relativno beznačajnu u srednjem veku zbog stalnih ratova, neprestanih zemljotresa, i promen trgovačkih puteva, koji više nisu prolazili kroz Antiohiju sa Dalekog istoka prateći Mongolska osvajanja.

Istorija

Praistorija

Reka Oront u Antiohiji, današnjoj Antakiji.

Smatra se da u praistoriji mesto gde je danas Antiohija nije bilo u potpunosti nenastanjeno. U istočnim predgrađima grada postoje arheološki ostaci mesta Meroe, u kojem je bilo svetilište božice Anajte, koju su Grci nazivali persijskom Artemidom. Postojalo je takođe i mjesto na obližnjem brdu koje je u kasnijim spisima poznato kao Jo ili Jopol. Tokom klasičnog doba su se stanovnici Antiohije hvalili kako, upravo zbog imena toga mesta, vuku korene od drevnih Jonjana. Moguće je da je Jo zaista bila mala kolonija grčkih trgovaca. Usto, u dolini reke smestilo se i manje selo imenom Botija.

Utemeljenje grada

Prema izveštaju Libanija iz 4. veka, Aleksandar Veliki jednom se utaborio na području Antiohije, te severozapadno od budućeg grada posvetio oltar Zeusa Botijskog. Pretpostavlja se da je ovo samo pokušaj mnogo kasnijeg pisca da poveća ugled Antiohije. Prava istorija Antiohije započinje njenim utemeljenjem, što je učinio Seleuk I Nikator oko 300. p. n. e. Mesto za grad izabrao je tako što je orlu, simbolu Zevsa, dao meso žrtvene životinje. Grad je utemeljen tamo gde je orao položio taj prinos. Uskoro je Antiohija prerasla ostale gradove što ih je osnovao Seleuk, te od Seleucije Pierije preuzeti naslov glavnog grada Sirije.

Helenističko razdoblje

Izvorni tlocrt i način gradnje Antiohije bitno je helenistički, a sledi način izgradnje Aleksandrije. Tako je gradsko utvrđenje smešteno na brdu Silpiju, a sam se grad smestio severno od utvrđenja, u dolini uz reku. Dve glavne ulice s kolonadama sekle su se u središtu grada.

Verovatno je Antioh I Soter naložio da se izgradi još jednu četvrt koja je bila ograđena vlastitim zidinama, a treći deo grada, takođe s vlastitim zidinama, počeo je da gradi Seleuk II, a dovršio Antioh III Veliki. Četvrti i poslednji deo dogradio je Antioh IV Epifan (175-164. p. n. e.), te se Antiohija otada popularno naziva Tetrapol, „Četvorograd”. Prečnik grada od zapada prema istoku bio je oko 6 km, a nešto manji od severa prema jugu.

U gradu je bilo mešano stanovništvo, sastavljeno od domaćeg stanovništva, potom od Atinjana dovedenih iz obližnje Antigonije, Makedonaca i Židova. U početku je mogla imati između 17.000 i 25.000 stanovnika, ne računajući robove. Smatra se da je u vreme svoga najvećeg razvoja, na prelazu iz helenističkog u rimsko razdoblje grad imao oko 500.000 stanovnika, te da se potom njihov broj opet smanjio u vizantsko vreme, te sveti Jovan Zlatousti spominje oko 200.000 stanovnika. Savremeni istoričari drže da je grad u 1. veku mogao imati ne više od 100.000 stanovnika, čemu bi se onda mogli dodati robovi i stanovnici područja koje mu je gravitiralo.

Osim Antiohije, Seleuk I utemeljio je i mesto Dafna, malo naselje s parkovima i mnogo vode, unutar kojeg se uzdizao Apolonov hram. Kasnije će tome Dioklecijan pridodati i Hekatin hram.

Za vrema Antioha I Antiohija postaje glavni grad Sirije i prestolnica Seleukidskog carstva. Od građevina, poznato je bilo pozorište na obroncima Silpija, te kraljevska palata koja se verovatno nalazila na ostrvu. Antiohija je bila slavna po svojoj književnosti i umetnosti, premda je tek nekoliko poznatih imena iz toga razdoblja dospelo do današnjice. Među njima su stoik Apolofan i pisac Feb. Smatra se da je velika većina stanovništva bila tek naizgled helenistička, a zapravo su govorili aramejskim jezikom. Nadimci koje su davali svojim kraljevima bili su aramejski, a i božanstva, osim Apolona i Dafne bila su zapravo velika sirijska božanstva.

Budući da su joj nazivu dodavali i „Zlatna”, može se zaključiti da je Antiohija izgledala veličanstveno, iako je zahtevala neprestane obnove zbog česte seizmičke aktivnosti tla. Prvi veliki zabeleženi potres dogodio se 148. p. n. e., a načinio je ogromnu štetu.

Godine 64. Antiohija, zajedno sa celom Sirijom, prelazi pod vlast Rima, ali zadržava status slobodnog grada (lat. civitas libera).

Rimsko razdoblje

Rimljani su generalno osećali prezir prema mešanom stanovništvu Antiohije, međutim rimski carevi videli su u tom gradu moguću prestonicu istočnog dela carstva, koja bi imala mnogo bolji položaj od izolovane Aleksandrije. Gaj Julije Cezar bio je u Antiohiji 47. p. n. e. i potvrdio njenu slobodu. Verovatno zaslugama Avgusta, izgrađen je na brdu Silpiju veliki hram Jupitera Kapitolskog. U tom je razdoblju nastao i forum rimskoga tipa, a Tiberije je izgradio dve velike kolonade prema Silpiju. Uz njega, i Agripa je proširio pozorište, a dovršio ga je Trajan. Antonin Pije naložio je da se poploča glavni decumanus granitom, a izgrađeno je i više termi, te dva akvedukta, od kojih je jedan izgradio Hadrijan. Gradio je u Antiohiji i Irod Veliki.

Tokom rimskog vremena život grada su obeležili potresi. Snažan je bio onaj iz 37. godine, zbog kojeg je car Kaligula poslao dva senatora u Antiohiju kako bi procenili štetu. Drugi se dogodio 115. godine dok je Trajan bio u gradu, te je neko vreme morao odsedati u ambijentima amfiteatra. On i njegovi naslednici obnovili su grad, ali mnogo toga je ponovno uništeno 526. godine kad su hiljade hrišćana poginule u ruševinama osmougaone crkve. Kao posebno strašan po svojim posledicama, spominju se i potresi od 29. novembra 528. i 31. oktobra 588.

Germanik je umro u Antiohiji 19. godine, a njegovo je telo spaljeno na forumu. Komod je takođe bio u Antiohiji na Olimpijskim igrama. Grad su 256. na prepad zauzeli Persijanci, te mnoge stanovnike pobili u pozorištu. Kroz 4. vek Antiohija je bila jedan od tri najvažnija grada istočnog dela Rimskog carstva, zajedno s Aleksandrijom i Carigradom, što je dovelo do toga da je proglašena sedištem jednog od pet ranih hrišćanskih patrijarhata. Godine 387. podigli su se veliki nemiri zbog novih poreza što ih je nametnuo car Teodozije I Veliki, a za kaznu grad je izgubio metropolitanski status. Zenon je preimenovao grad u Teopolis, te obnovio mnoge njegove građevine, ali sve je opet uništio veliki potres 526. i, dvanaest godina kasnije, parsijski kralj Hozroje I Anuširvan. Pritom je Antiohija izgubila oko 300.000 ljudi. Premda je car Justinijan I nastojao da obnovi grad, o čemu piše i Prokopije, Antiohija je ipak nepovratno izgubila svoj stari sjaj.

Rano hrišćansko-vizantijsko razdoblje

Pročelje crkve svetog Petra u Antiohiji.

Prema hrišćanskoj tradiciji i novozavetnim spisima (usp. Dela apostolska), u Antiohiji je boravio i najavio evanđelje apostol Petar, što podiže važnost i ugled antiohijskog patrijarhata. Uz njega, ovdje su delovali i Pavao i Barnaba. Nova vernička grupa u Antiohiji je prvi put nazvana hrišćanima. Kasnije su u Antiohiji delovali mnogi drugi veliki hrišćanski likovi, među kojima i sveti Ignacije Antiohijski. Između 252. i 300. godine u ovom su se gradu održali mnogi crkveni sinodi, što govori o njegovoj važnosti kao hrišćanskog središta. To je i potvrđeno uzdizanjem antiohijske biskupske stolice na nivo patrijarhata (uz Antiohiju, tu su čast imali još Rim, Aleksandrija i Jerusalim, kojima će biti pridodan Carigrad).

Danas poglavar Antiohijske pravoslavne Crkve nosi naslov antiohijskog patrijarha, ali stvarno sedište nije mu u Antiohiji, nego u Damasku.

Egzegetska škola

Grad je bio poznat po egzegetskoj antiohijskoj školi koja je imala vodeću ulogu u Crkvama u Siriji i Palestini, a naglašavala je istorijski ili doslovni smisao teksta Svetoga pisma, ne odbacujući duhovni smisao, koji je ipak imao mnogo jače zagovornike u helenističkoj aleksandrijskoj sredini.

Poznati predstavnici su:

• Diodor Tarški (oko 300. – 390.)
• Teodor Mopsuestijski (oko 350. – 428.)
• Teodorit Cirski (oko 393. – 466.)
• Jovan Zlatousti (349. – 407.)

Na području hristologije, antiohijska škola postala je poznata po sporovima koji su doveli do Efeškog sabora, to jest trećeg ekumenskog sabora. Glavni oponent predstavnicima Antiohije tada je bio Kiril Aleksandrijski. Načelno, antiohijski teolozi naginjali su odvajanju ljudske od božanske naravi u Hristu, tj. dokazivanju nezavisne ljudske naravi, što je ohrabrilo nestorijanstvo.

Razdoblje arapskih kalifa

Zidine Antiohije iz krstaškog razdoblja.

Godine 638, u vrijeme vladavine Heraklija, Antiohiju su osvojili Arapi, te je nazvali arapskim imenom Antakija. Budući da nisu uspeli da prodru i u Anatoliju, Antiohija je ostala pogranično mesto kroz sledećih 350 godina, što je dovelo do njenog propadanja. Vizantijski car Nićifor II Foka ponovno je 969. osvojio grad, a 1084. osvajaju ga Seldžuci, ali zadržavaju ga samo 14 godina, do dolaska krstaša.

Krstaško i mamelučko razdoblje

U Prvom krstaškom ratu Antiohija je bila devet meseci pod opsadom, te su je, uz pomoć izdaje, krstaši konačno osvojili, te stavili pod upravu tarantskog princa Bohemunda. Ostala je prestolnicom latinske Antiohijske prinčevine kroz sledeća dva veka. Mameluci je osvajaju 1268. U to vreme Antiohija je već sasvim izgubila svoje značenje, već i stoga što se u koritu Oronta nataložilo toliko mulja, da veći brodovi više nisu mogli pristati u gradskoj luci, te je važnost preuzeo obližnji lučki grad Aleksandreta, danas Iskenderun.

Literatura

• Karl Otfried Müller, Antiquitates Antiochenae (1839)
• Albin Freund, Beiträge zur antiochenischen und zur konstantinopolitanischen Stadtchronik (1882)
• R. Forster, in Jahrbuch of Berlin Arch. Institute, xii. (1897)
• Ulrich Wickert. "Antioch." In The Encyclopedia of Christianity, edited by Erwin Fahlbusch and Geoffrey William Bromiley, 81–82. Vol. 1. . Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans. 1999. ISBN 0802824137. 
• Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Rockwell, William Walker (1911). „Antioch”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 2 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 130—132. 

Spoljašnje veze

• The Ancient City of Antioch Map
• Richard Stillwell, ed. Princeton Encyclopedia of Classical Sites, 1976: "Antioch on the Orontes (Antaky), Turkey"
• Antioch (Antakya) Includes timeline, maps, and photo galleries of Antioch's mosaics and artifacts
• Antakya Museum Many photos of the collection in Antakya's museum, in particular Roman mosaics
• Antiochepedia Blog News and information about ancient Antioch
• Hatay Archaeology Museum website (mosaics from Antioch)