Arso Jovanović

Arso Jovanović (Zavala, kod Podgorice, 24. mart 1907 — Vršac, 12. avgust 1948) bio je učesnik Narodnooslobodilačke borbe i general-pukovnik JA. U periodu od januara 1942. do marta 1945. obavljao je dužnost načelnika Vrhovnog štaba NOV i POJ, a od marta do septembra 1945. bio je prvi Načelnik Generalštaba JA.

arso jovanović
Jovanović i Tito u Drvaru, 1944.
Lični podaci
Datum rođenja	(1907-03-24)24. mart 1907.
Mesto rođenja	Zavala, kod Podgorice, Knjaževina Crna Gora
Datum smrti	12. avgust 1948.(1948-08-12) (41 god.)
Mesto smrti	Vršac, NR Srbija, FNR Jugoslavija
Profesija	vojno lice
Porodica
Supružnik	Ksenija Senka Jovanović
Delovanje
Član KPJ od	jula 1941.
Učešće u ratovima	Aprilski rat Narodnooslobodilačka borba
Služba	Jugoslovenska vojska NOV i PO Jugoslavije Jugoslovenska armija 1928—1941. 1941—1948.
Čin	general-pukovnik JA
Načelnik Vrhovnog štaba NOV i POJ
Period	22. januar 1942 — 1. mart 1945.
Načelnik Generalštaba JA
Period	1. mart — 15. septembar 1945.
Prethodnik	niko
Naslednik	Koča Popović
Odlikovanja	odlikovanja FNR Jugoslavije: odlikovanja SSSR: Orden Suvorova prvog stepena Orden Kutuzova prvog stepena odlikovanja Kraljevine Jugoslavije:

Nakon završene gimnazije u Podgorici, 1925. upisao je Nižu školu Vojne akademije u Beogradu. Nakon završenog školovanja, 1928. postavljen je za komandira voda u 10. pešadijskom puku u Sarajevu. Od 1932. do 1934. školovao se na Višoj školi Vojne akademije, nakon čega je bio komandir pitomačke čete u Školi rezervnih pešadijskih oficira u Sarajevu. Godine 1939. objavio je knjigu Taktika pješadijskog bataljona, a novembra iste godine primljen na dvogodišnji Dopunski tečaj Više škole Vojne akademije. Novembra 1940. primljen je za pripravnika za generalštabnu struku i preveden na pripremu u Glavni generalštab.

U toku Aprilskog rata 1941. komandovao je Đačkim bataljonom sa kojim je u okolini Sarajeva vodio borbe protiv ustaških grupa. Nakon okupacije, vratio se u rodni kraj. Posredstvom zajedničkog rođaka, povezao se sa Blažom Jovanovićem, rukovodiocem Vojne komisije pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, posle čega se uključio u pripreme za organizovanje ustanka. Aktivno je učestvovao u Trinaestojulskom ustanku, a 18. jula 1941. postavljen je za komandanta Privremene vrhovne komande ustaničkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka. U toku ustanka primljen je u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).

Novembra 1941. postavljen je za komandanta Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku sa kojim je 1. decembra 1941. učestvovao u neuspelom napadu na Pljevlja. Januara 1942. postavljen je a načelnika Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije i na ovoj dužnosti je ostao do kraja rata. Aktivno je učestvovao u komandovanju partizanskim jedinicama tokom Druge i Treće neprijateljske ofanzive, početkom i sredinom 1942, kao i tokom pohoda proleterskih brigada u Bosansku krajinu. Takođe, dao je veliki doprinos u formiranju Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ) i prvih divizija i korpusa.

Novembra 1942, zajedno sa grupom partizanskih vojnih rukovodilaca, upućen je u Sloveniju, sa zadatkom da izvrši reorganizaciju tamošnjih partizanskih snaga. Tokom odsustva iz Vrhovnog štaba zamenjivao ga je kapetan Velimir Terzić. Marta 1943. vratio se iz Slovenije, ali usled Četvrte i Pete neprijateljske ofanzive nije mogao da se poveže sa Vrhovnim štabom, pa je boravio u Bosanskoj krajini sa Petom krajiškom divizijom. Jula 1943. povezao se sa Vrhovnim štabom, a u međuvremenu je u maju unapređen u general-majora NOVJ.

Od septembra 1943. do maja 1944. boravio je sa Vrhovnim štabom na oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine, a nakon nemačkog desanta na Drvar i kraćeg zadržavanja u Bariju, prešao je na Vis. Polovinom oktobra 1944, sa delom Vrhovnog štaba, prebacio na oslobođenu teritoriju zapadne Srbije i potom oslobođeni Beograd, odakle je učestvovao u komandovanju operacijama za dalje oslobođenje zemlje, kao i razgovorima sa predstavnicima savezničkih misija oko vojne pomoći. Krajem decembra 1944, predvodio je delegaciju NOVJ, koja je u poseti Sovjetskom Savezu boravila do februara 1945. godine. Reorganizacijom NOVJ u Jugoslovensku armiju, 1. marta 1945. postao je prvi Načelnik Generalštaba JA i ovu dužnost obavljao do septembra iste godine. Marta 1946. nalazio se u grupi oficira JA koji su otišli na školovanje u Moskvu. Nakon završene Više vojne akademije „Vorošilov”, juna 1948. vratio se u Jugoslaviju.

Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa o stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije, krajem juna 1948, podržao je stavove iznete u Rezoluciji. Potom je zajedno sa pukovnikom Vladom Dapčevićem i generalom Brankom Petričevićem, odlučio da prebegne u Rumuniju. Pod izgovorom da idu u lov, uveče 11. avgusta 1948, pokušali su da ilegalno pređu preko jugoslovensko-rumunske granice. Bekstvo je osujećeno nailaskom na graničnu patrolu i tom prilikom je poginuo zajedno sa vodičem, upravnikom državnog poljoprivrednog dobra u Sočici Svetolikom Arbajcem.

Nosilac je Partizanske spomenice 1941. i drugih jugoslovenskih odlikovanja, kao i dva visoka sovjetska odlikovanja.

Biografija

Rođenje i mladost

Rođen je 24. marta 1907. u selu Zavala, kod Podgorice. Poticao je iz plemena Piperi, jednog od Sedmoro brda. Njegovi roditelji, otac Radivoje i majka Zorka, rođena Petrović, imali su pored njega još tri ćerke — Dragu, Raku i Miljušu. Otac Radivoje Lakićev bio je učesnik Balkanskih i Prvog svetskog rata. Kao teško ranjen u glavu, od kojih je posledica oslepeo, nakon Mojkovačke bitke se vratio kući, gde je umro 1917. godine. Tokom austrougarske okupacije, njihova kuća bila je stalno na meti okupatora, zbog čega je nekoliko puta pljačkana, a na kraju i zapaljena. U strahu da okupatori iz osvete ne ubiju Arsa, sestre i blisku rođaci su ga skrivali po piperskim pećinama.

Školovanje i vojna služba 1925—1938.

Uprkos teškim materijalnim prilikama, u poratnom periodu, majka Zorka je uspela da ćerkama obezbedi osnovno, a sinu srednje obrazovanje. Uz pomoć, majčinih rođaka, kod kojih je stanovao u Podgorici, završio je tamošnju gimnaziju. Iako je razmišljao da upiše prava, nakon konkursa za prijem do 380 pitomaca u 53. klasu Niže vojne akademije, objavljenog u Službenom vojnom listu, marta 1925. opredelio se za vojni poziv. Shvatajući ovo kao jedinstvenu priliku za besplatnim obrazovanjem, zajedno sa još devet školskih drugova se javio na konkurs. Na Nižoj školi Vojne akademije u Beogradu školovao se od 1. oktobra 1925. do 1. aprila 1928. godine. Sa odličnim ocenama iz svih predmeta, bio je 12 na rang listi, a 22 u celoj klasi od 358 pitomaca. Po završetku školovanja dobio je čin pešadijskog potporučnika, a nakon čega je postavljen za vodnika (komandir voda) u 10. pešadijskom puku u Sarajevu, sedištu bosanske divizijske oblasti.

Sarajevo sredinom 1930-ih

U proleće 1930, nakon završene 55. klase Niže škole Vojne akademije, u Sarajevo je došao potporučnik Pavle Đurišić, sa kojim se Arso brzo zbližio i bio dobar drug. U jesen 1932. upisao je Višu školu Vojne akademije, koju je završio 1934. godine. Tokom dvogodišnjeg školovanja izučavao ratne veštine na tri nivoa — rešavanje zadataka iz taktike i operatike, učešće u komandantskim putovanjima širom nacionalnog ratišta, izučavanje vojne istorije i geografije. Unapređen u čin poručnika, vratio se u Sarajevo, na dužnost komandira pitomačke čete u Školi rezervnih pešadijskih oficira. Kako je Đurišić tokom Arsovog školovanja bio prekomandovan u Berane, Arso je nakon povratka u Sarajevo počeo da se druži sa potporučnicima Milovanom Šaranovićem i Perom Ćetkovićem. Na slavi 10. pešadijskog „takovskog” puka, za Cveti 1935, Arso je kao najbolji vodnik u puku odlikovan Zlatnom medaljom za revnosnu službu.

Vojna služba 1939—1941.

Tokom rada sa pitomcima Škole rezervnih oficira, uglavnom studentima, bio je veoma profesionalan, ali je umeo da stane iza svojih pitomaca, brani njihovo dostojanstvo i zaštiti ih od maltretiranja pretpostavljenih. Ovakav način rada stvorio mu je veliki ugled kod pitomaca, koji su ga cenili kao obrazovanog oficira i kulturnog i dostojanstvenog čoveka. Iako dobar oficir, Arso je bio duboko nezadovoljan stanjem u Jugoslovenskoj vojsci, jer je oficirski kor bio podeljen na anglofile, rusofile i germanofile. Čin kapetana dobio je 18. januara 1938, a u čin kapetana prve klase unapređen je 20. decembra iste godine. Potom je naredne godine postavljen na dužnost komandanta Školskog bataljona u Pešadijskoj školi aktivnih oficira. Ova dužnost smatrana je privilegijom i dobrom preporukom za uzdizanje, jer je bio komandant vežbi, koje su bile kruna obuke, a naročito taktičke vežbe s bojnim gađanjima (TVBG), uz učešće artiljerije i avijacije. Tokom 1939. objavio je knjigu Taktika pješadijskog bataljona, a u novembru bio primljen na Dopunski tečaj Više škole Vojne akademije, koji je završio 1940. godine.

U vreme školovanja na Dopunskom tečaju, smatrajući da će nakon njegovog završetka biti prekomandovan u Glavni generalštab, svoju porodicu je preselio u Beograd, u Golsvortijevu ulicu. Tokom školske 1939/40. izučavao je sve novitet u vojnoj nauci, posebno naoružanje i ratnu tehniku i njihovu primenu u Španskom građankom ratu, italijanskoj invaziji u Albaniji, Grčko-italijanskom ratu i Drugom svetskom ratu, koji je počeo septembra 1939. napadom Trećeg rajha na Poljsku. Kako su režimi u Kraljevini Mađarskoj, Kraljevini Rumuniji i Kraljevini Bugarskoj počeli da paktiraju sa Hitlerom, sve više se osećalo da će rat biti neizbežan i za Kraljevinu Jugoslaviju. O neizbežnosti rata, kao i o spremnosti Jugoslovenske vojske za otpor, Arso i njegov kolega Milutin Šušović razgovarali su sa svojim nastavnikom i generalštabnim brigadnim generalom Milanom Zelenikom, bivšim oficirom Austrougarske vojske, koji je završio Ratnu školu u Beču, a u Jugoslovenskoj vojsci bio cenjen kao istaknuti vojni analitičar. Kao dobar poznavalac ratne doktrine Vermahta, Zelenika je dvojici mlađih kolega rekao da je napad na Jugoslaviju neminovnost i da mu se treba suprotstaviti svim snagama, sa onim delom naroda koji je spreman da se bori.

Beograd 1930-ih

Pored Zelenike, o mogućem ratu, Arso je razgovarao sa brigadnim generalom Ljubom Novakovićem, koji je u proleće 1940. imenovan za komandanta Zetske divizijske oblasti. Kako je od ranije bio blizak sa Novakovićem, pozvao ga je u svoj dom, gde su razgovarali. Tokom razgovora, Novaković je izrazio spremnost da sa trupama, kojima će komandovati u Crnoj Gori, brani domovinu, uveren da će se hiljade mladih odlučno odupreti agresiji iz skadarskog pravca i da će u ofanzivnoj operaciji probiti do Valone. Arso je duboko verovao u Novakovićeve stavove i smatrao da će oficiri i podoficiri, koji su vaspitani na tradicijama oslobodilačkih ratova, junački boriti.

Novembra 1940. rešenjem ministra vojnog Petra Pešića, a na osnovu predloga upravnika Vojne akademije Marka Mihailovića i mišljenja Generalštabne komisije, zajedno sa trojicom svršenih slušalaca Više vazduhoplovne ratne škole u Parizu i dvadesetčetvoricom slušalaca Dopunskog tečaja u Beogradu, Arso je primljen za pripravnika za generalštabnu struku i preveden na pripremu u Glavni generalštab. Zajedno sa njim tada su primljena i dvojica njegovih saplemenika iz Pipera — pešadijski kapetan Milutin Šušović i artiljerijski kapetan Jovica Boljević. U skladu sa Uredbom o Glavnom generalštabu i generalštabnoj struci, odabrani oficiri su trebalo da u svojstvu pripravnika ostanu 14 meseci, od kojih dva u komandama vojnih okruga na poslovima mobilizacije. Program priprema realizovao se pod neposrednim rukovodstvom načelnika Operativnog odeljenja divizijskog generala Radivoja Jankovića Da nije došlo do početka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Arso i drugi pripravnici bi nakon 14 meseci pripreme, dobili još dva meseca za spremanje konačnih ispita iz taktike, strategije i generalštabne struke. Prema Zakonu o ustrojstvu Vojske i Mornarice trebalo je da 1. aprila 1942. bude unapređen u čin pešadijskog majora, ali je usled ratnih okolnosti, Ukazom o prvim oficirskim činovima u NOVJ 1. maja 1943, kao načelnik Vrhovnog štaba NOV i POJ, unapređen u čin general-majora NOVJ.

Aprilski rat i okupacija

Pristupanje Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, koje je potpisala Vlada Cvetković-Maček, izazvala je oštre reakcije oficira Jugoslovenske vojske, koji su 27. marta 1941. izveli vojni puč. Ovim činom, pored Vlade, zbačen je i knez-namesnik Pavle Karađorđević, a maloletni kralj Petar II doveden na presto. Odmah nakon vojnog puča, Arso se našao u grupi generalštabnih oficira, koji su po naređenju generala Milutina Nikolića radili na detaljnoj razradi nekih elemenata ranije usvojenog ratnog plana „R-41”. Gotovo danonoćno od 28. marta do 4. aprila radio je na ratnom planu, a 5. aprila je otišao u Sarajevo, gde je prema ratnom rasporedu trebao da primi komandu nad Đačkim bataljonom. Ovaj bataljon bio je podređen Drugoj Grupi armija generala Dragoslava Miljkovića. Imao je zadatak da dejstvuje na pravcu Sarajevo—Travnik.

Predaja vojnika Jugoslovenske vojske, nakon kapitulacije u Aprilskom ratu

Sutradan po njegovom dolasku, 6. aprila 1941. početo je opšti napad Sila osovine na Jugoslaviju. Kako nije mogao da stupi u kontakt sa jedinicom, stavio se na raspolaganje Komandi odbrane Sarajeva, gde je predvodio jedinice koje su grad štitile od ustaških grupa i obezbeđivale železnički transport prema jugu. Tek 14. aprila uspeo je da stupi u kontakt sa Đačkim bataljonom, a nakon preuzimanja komande krenuo je u pomoć razbijenim delovima Četvrte armije generala Petra Nedeljkovića. Sutradan 15. aprila, stigli su u rejon Travnika, neprekidno tukući se sa ustaškim grupama. Istog dana, nastupajući sa istoka, od Zvornika ušla je nemačka 16. motorizovana, a uveče nakon slamanja otpora jedinica Jugoslovenske vojske, kod Doboja i 14. oklopna divizija. Istog dana, kralj i članovi Vlade generala Simovića napustili su zemlju, a sutradan general Radivoje Janković i Aleksandar Cincar Marković potpisali su kapitulaciju Jugoslovenske vojske. Nakon sloma fronta kod Sarajeva i vesti o kapitulaciji, ne želeći da se preda okupatoru, zaputio se sa grupom oficira ka Nikšiću i Podgorici.

Nakon okupacije, u rodnoj Zavali okupila se čitava njegova porodica. Iako okružen porodicom, Arso je bio potišten zbog brze propasti vojske i okupacije. Razmišljao je o neizvesnoj sudbini njegovih ćerki i podsećao se teških dana svog odrastanja tokom austrougarske okupacije. Često se sećao reči generala Zelenike da izgubljena bitka, ne znači i izgubljeni rat i nastojao da se poveže sa drugim oficirima iz Pipera. Kretao se oprezno, kako ne bi privukao na sebe pažnju italijanskih okupatora i sastajao sa poverljivim ljudima. U domu Miloša Todorovića, oficira bivše Crnogorske vojske, u selu Mrke, susreo se sa dvojicom potporučnika, sa kojima je razgovarao o razlozima za brzu kapitulaciju. Tokom rasprave, pričalo se o izdaji, a oni su počeli da aludiraju i na njegovu ličnu odgovornost, pošto je bio generalštabni oficir. Potporučnici su ga potom ubeđivali da će ukoliko Nemačka napadne Sovjetski Savez, Crvena armija brzo doći do Berlina. Arso nije prihvatao takvo mišljenje, ali se tom prilikom povezao sa domaćinovim sinom Vojinom Todorovićem, studentom prava i članom Komunističke partije.

Posredstvom zajedničkog rođaka, krajem juna 1941. u Veljem Brdu se susreo sa Blažom Jovanovićem, rukovodiocem Vojne komisije pri Pokrajinskim komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak. Razgovarali su Aprilskom ratu i razlozima brze propasti Kraljevine Jugoslavije, o okolnostima nastalim nakon napada na Sovjetski Savez, kao i o pripremama za oružani ustanak. Tokom razgovora, Arso se raspitivao o sudbini oficira rodom iz Kuča, Bjelopavlića, Zete i Lješljanske nahije, a od Blaža je saznao da se na vezi sa komunistima već nalaze oficiri — Vaso Vukičević, Velimir Terzić, Pero Ćetković, Jovan Vukotić, Đorđije Lašić, Pavle Đurišić i dr. Potom su razgovarali o grupi oficira iz Pipera i Kuča, kao i mogućnosti njihovog povezivanja i uključivanju u predstojeću borbu protiv okupatora. Tada je dogovoreno da Arso napiše pismo svojim prijateljima i pouzdanim kolegama iz vojnih škola i službe, koje će partijski kuriri odneti na označene adrese.

Ustanak u Crnoj Gori 1941.

Kao generalštabni oficir, Arso Jovanović odmah je uključen u pripreme za organizovanje ustanka u Crnoj Gori. Prema instrukcijama Vojnog komiteta Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, zajedno sa majorom Vukčevićem i kapetanom Terzićem, radio je na izradi dokumenta o načinu vojnog organizovanja i izvođenju budućih borbenih dejstava. Svojim generalštabnim znanjem znatno je uticao da ova grupa, na osnovu analize vojno-političke situacije u Crnoj Gori, formuliše svoju zamisao — u pogodnom trenutku podići čitav narod na oružani ustanak; ustanak bi počeo iznenada i istovremeno na čitavoj teritoriji Crne Gore napadom na neprijateljske garnizone kako bi otežao manevar okupatorskih trupa; formirati ustaničke čete, bataljone i brigade po ugledu na organizaciju Crnogorske vojske iz 1916. godine. Ovaj „oficirski koncept” podrazumevao je temeljne i trajnije pripreme ustaničke vojske, ali se komunistima žurilo u ustanak, zbog poziva Kominterne na pomoć Sovjetskom Savezu, nakon napada Sila Osovine.

Spomenik Partizanu-borcu u Podgorici

Od 13. jula 1941, kada je izbio Trinaestojulski ustanak u Crnoj Gori, nalazio se na položajima ustaničkih četa iz Pipera, Lješljana, Bejlopavlića, Kuča, Žećana. Obilazeći ustaničke položaje, susreo je veliki broj oficira bivše Jugoslovenske vojske, koji su se uključili u ustanak — na Krnjičkoj Kamenci majora Vasa Vukčevića; na prilazima blokiranog Danilovgrada majora Milovana Lekovića, kapetana Petra Šaletića i poručnika Milovana Šaranovića; kod Podgorice kapetane Velimira Terzića i Boža Lazarevića i poručnike Dukljana Vukotića i Petra Radevića. Malo ko od 400 aktivnih oficira i podoficira iz Crne Gore, koji su se nakon Aprilskog rata vratili u zavičaj, izostao je iz Trinaestojulskog ustanka. Kao čovek od poverenja Pokrajinskog komiteta KPJ, Arso je najpre bio vojni savetnik, a 18. jula 1941. kada je formirana Privremena vrhovna komanda nacionalnooslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandžak postavljen je za njenog komandanta, čime je postao komandant svih ustaničkih trupa. Na dužnosti političkog komesara Privremene vrhovne komande nalazio se delegat CK KPJ Milovan Đilas, a članovi su bili — politički sekretar PK KPJ Božo Ljumović, organizacioni sekretar PK KPJ Blažo Jovanović, sekretar PK SKOJ Budo Tomović, sekretar OK KPJ za Cetinje Bajo Sekulić. Pre odluke da Arso bude komandant ustaničkih trupa, Milovan Đilas i Blažo Jovanović, po Arsovom nagovoru, razgovarali su sa pukovnikom Bajom Stanišićem, ali je on odbio da bude komandant i predložio Arsa. Nakon Stanišićevog odbijanja, Arso je predložio starijeg po činu, generalštabnog majora Đorđija Lašića, ali se on nalazio predaleko, sa ustanicima kod Andrijevice, pa je izbor pao na Jovanovića.

Nakon postavljanja na komandantsku dužnost, ponet optimizmom ustaničkih masa, izradio je plan oslobođenja Podgorice, ali je ubrzo došlo do kontraofanzive italijanskih snaga, pod komandom generala Pircia Birolija. U naletu borbenih kola i kaznenih ekspedicija, raspali su se ustanički položaji oko Podgorice, pa je 25. jula 1941, zajedno sa Milovanom Đilasom, pošao ka vasojevićkim ustanicima. Tada se susreo sa oficirima Andrijom Veskovićem, Đorđijem Lašićem i Pavlom Đurišićem i sa njima se potpuno i zauvek razišao oko pitanja pružanja odlučnog otpora okupatorskim napadnim kolonama. Nakon sloma ustanka, došao je u Radovče, kod Podgorice, gde se nalazila Privremena vrhovna komanda. Veoma emotivno je doživeo slom ustanka usled italijanske ofanzive, tokom koje je bilo angažovano 130.000 vojnika. U toku ustaničkih dana, jula 1941, na preporuku Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak primljen je u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).

Posle sloma ustanka, angažovao se na reorganizaciji ustaničkih jedinica. Kako bi narodu pokazao da ustaničke jedinice i dalje postoje, predložio je Milovanu Đilasu i Božu Ljumoviću izvođenje jedne ozbiljnije oružane akcije, koja bi odjeknula i ponovo digla na noge Crnu Goru. Detaljno je isplanirao akciju na Jelinom Dubu, ali je u međuvremenu 14. oktobra, zajedno sa Mitrom Bakićem pošao u Užice na referisanje Vrhovnom štabu NOPOJ. Na putu za Užice, pridružili su im se članovi prve savezničke vojne misije, u kojoj su bili kapetan Bil Hadson i majori Zaharije Ostojić. Nakon pet dana putovanja stigli su u Užice, gde su dobili vest o uspešno izvršenoj akciji crnogorskih partizana na Jelinom Dubu 18. oktobra 1941. godine. Tokom razgovora sa Vrhovnim komandantom NOPOJ Josipom Brozom Titom dogovoreno je da se formira jedan jači crnogorski odred (jačine 2.500—3.000), koji bi prešao u Srbiju i pomogao tamošnjim partizanima u borbama koje su vođene tokom Prve neprijateljske ofanzive.

Zajedno sa Jovanovićem, u Crnu Goru je iz Užica pošao Ivan Milutinović, novi delegat CK KPJ i Vrhovnog štaba, koji je trebalo da zameni Milovana Đilasa. Odmah po dolasku, Milutinović je 24. oktobra 1941. izvršio reorganizaciju Privremene vrhovne komande i po odlukama savetovanja u Stolicama formirao Glavni štab NOP odreda Crne Gore i Boke. Novi komandant Glavnog štaba bio je Milutinović, a Arso je preuzeo dužnost načelnika Glavnog štaba. Nakon formiranja Glavnog štaba, otpočeo je rad na organizovanju Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku, koji je formiran 15. novembra 1941. godine. Ovaj odred, sastavljen od devet bataljona i 34 čete, imao je 3.690 boraca. Komandant Glavnog štaba razmišljao je prvobitno da komandu nad ovim odredom prepusti bivšem španskom dobrovoljcu Peku Dapčeviću, ali se zbog ozbiljnosti operacije ipak opredelio za Arsa Jovanovića. Pored komandanta, Štab Odreda sačinjavali su politički komesar Bajo Sekulić, zamenik komandanta Radovan Vukanović i zamenik političkog komesara Boško Đuričković.

Vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito

Posle formiranja odreda, počeo je marš-manevar bataljona, koji su se nalazili u raznim krajevima Crne Gore. Do 26. novembra svi bataljoni su se okupili u rejonu sela Njeguvođa, kod Žabljaka, odakle su krenuli ka Pljevljima. Štab Crnogorsko-sandžačkog odreda doneo je sutradan odluku o napadu na Pljevlja, u skladu sa predlogom Glavnog štaba NOPO Crne Gore i Boke da se pre slanja odreda u zapadnu Srbiju izvrše napadi na okupatorske garnizone u Pljevljima i Priboju, nadajući se bogatom ratnom plenu. Napad na Pljevlja, u kome se nalazila komanda Pete alpske divizije „Pusterija”, izvršen je 1. decembra 1941. godine. U toku napada Arso je komandovao Istočnom grupom bataljona, koju su sačinjavali Komski i Jezero-goranski bataljon. Grad je bio skoro osvojen, ali je silovit italijanski protivnapad, primorao partizane da se povuku. U neuspelom napadu, Crnogorski NOP odred imao je 237 mrtvih i 270 ranjenih boraca. Nakon napada, jedinice odreda su se povukle od Pljevalja i od puta Pljevlja—Prijepolje. Neuspeh u napadu na Pljevlja i veliki gubici, kao i vesti o nemačkoj ofanzivi u Srbiji, gubitku slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i povlačenju glavnine partizanskih snaga, nepovoljno su uticali na velik broj boraca Crnogorsko-sandžačkog odreda, koji su odlučili da se vrate u svoje krajeve, pa je u odredu ostalo samo 700 boraca.

U Vrhovnom štabu 1941—1942.

Nakon saznanja o neuspehu crnogorskih partizana prilikom napada na Pljevlja, Vrhovni štab NOP odreda Jugoslavije pozvao je Arsa na referisanje. U Drenovu, kod Prijepolja, gde se nalazio Vrhovni štab, stigao je 12. decembra. Tokom razgovora sa Vrhovnim komandantom Josipom Brozom Titom, podneo je usmeni izveštaj o neuspelom napadu na Pljevlja i stanju u Crnogorskom NOP odredu, nakon čega je dobio zadatak da deo svojih snaga, koji su se nalazile oko Pljevalja, uputi na desnu obalu Lima u rejon istočno od Prijepolja, kako bi tamo, sa partizanskim jedinicama iz Srbije, blokirale tamošnji italijanski garnizon i eventualno ga zauzele. Štab italijanske divizije „Pusterija”, nakon napada na Pljevlja, povukao je svoje posade iz niza mesta u jugoistočnoj Bosni i Sandžaku i grupisao ih u većim garnizonima u Pljevljima, Prijepolju, Priboju i Višegradu, dok je mesta iz kojih se povukao predao četnicima. Vrhovni štab NOPOJ tada je doneo odluku da svoje jedinice prebaci na prostor koji su Italijani napustili, pa je naredio Arsi Jovanoviću da oslobodi Rudo. Predvodeći borce bataljona „18. oktobar”, bez borbe je 17. decembra 1941. zauzeo Rudo, iz koga su se pod naletom partizanskih snaga povukli četnici. Dva dana potom, u Rudo je stigao Vrhovni štab, a 21. decembra 1941. u njemu je formirana prva partizanska brigada — Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada. Odluka o formiranju brigade doneta je 7. decembra 1941. na sednici Politbiroa CK KPJ u Drenovi, a na njenoj realizaciji, nakon oslobođenja Rudog, radili su Arso i njegov drug, kapetan Pero Ćetković. Oni su detaljno razradili organizaciju i formaciju prve partizanske operativne jedinice. U sastav novoformirane brigade ušle su jedinice iz Crnogorskog NOP odreda, pa je on bio rasformiran. Arso je tada zadržan u Vrhovnom štabu, gde je bio predviđen za dužnost načelnika Štaba.

Nakon formiranja prve partizanske brigade, kao i plana za formiranje drugih brigada, u Vrhovnom štabu javila se potreba za operativnim oficirom, čiji bi zadatak bio da prikuplja podatke, analizira situaciju, predlaže odluke i usvojeno dosledno sprovodi. Partizanska vojska oskudevala je u obrazovanom oficirskom kadru, pa je Tito odlučio da na ovu funkciju imenuje generalštabnog oficira Arsa Jovanovića. Iako sam veoma skromnog vojnog obrazovanja, Tito ga je još prilikom prvog susreta u Užicu, procenio kao disciplinovanog oficira sa visokim vojnim obrazovanjem, spremnog za preuzimanje visoke vojne dužnosti. Privremenu komandu nad novoformiranom brigadom, imao je Vrhovni štab, koji je 24. decembra Arsa i političkog komesara brigade Filipa Kljajića uputio da sa Prvom proleterskom krenu ka Romaniji, gde su se povezali sa Romanijskim odredom. Tokom boravka u Podromaniji, u brigadu je došao Koča Popović koji je potom preuzeo komandu nad brigadom. Tokom boravka na Jahorini, Vrhovni komandant je 22. januara 1942. Arsa zvanično imenovao za načelnika Vrhovnog štaba NOP i DVJ. Ubrzo potom, nakon dobijanja vesti o oslobođenju Foče, Vrhovni štab prelazi u ovo mesto iz koga je naredna četiri i po meseca bilo centar slobodne teritorije, sa koje se rukovodilo Narodnooslobodilačkom borbom.

Tokom postojanja Fočanske republike Arso je danonoćno radio na sprovođenju odluka najvišeg i vojno-političkog rukovodstva Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), kao i usmeravanju borbenih akcija partizanskih jedinica. Uporedo sa ovim, radio je i na izradi raznih značajnih vojnih dokumenata, među kojima je i Statut proleterskih brigada. Pisao je predloge tekstova o vojnoj disciplini, organizaciji, formaciji i subordinaciji jedinica. Početkom februara 1942. radio je na izradi formacije Glavne intendanture, a potom na izradi naređenja za mobilizaciju vojnih obveznika i uputstva za odbranu slobodne teritorije i obezbeđenje mira u pozadini. Organizovao je i usmeravao borbena dejstva sedam odreda Dobrovoljačke vojske Jugoslavije i predlagao komandante i načelnike Štabova ovih odreda. Iz fočanskog perioda Vrhovnog štaba sačuvano je 97 dokumenata koje je pisao, od kojih se ističe naređenje za obavezno izvođenje vojnostručne nastave, sa posebnom obavezom obuke štabova na svim nivoima. Tokom vojnostručne nastave vršena je obuka u rukovanju nemačkim i italijanskim automatskim naoružanjem, organizovanje kurseva prve pomoći za bolničarke i bojnih gađanja za borce iz omladinskih četa i dr.

Posleratni period i pogibija

Posle oslobođenja Jugoslavije, Arso Jovanović se nalazi na funkciji Načelnika Generalštaba Jugoslovenske armije (JA). Marta 1946. nalazio se u grupi oficira JA koji su otišli na školovanje u Moskvu. Dok je bio na školovanju zajedno sa Pekom Dapčevićem 16. decembra 1947. godine, unapređen je u čin general-pukovnika. Nakon završene Više vojne akademije „Vorošilov”, juna 1948. vratio se u Jugoslaviju i postavljen je na mesto načelnika Više vojne akademije JA. Posle donošenja Rezolucije Informbiroa, Arso se izjasnio za Rezoluciju i zajedno sa pukovnikom Vladom Dapčevićem i generalom Brankom Petričevićem, rešio je da pobegne u NR Rumuniju. Pod izgovorom da idu u lov, uveče 11. avgusta 1948. godine, pokušali su da prebegnu preko jugoslovensko-rumunske granice, ali je bekstvo osujećeno nailaskom na graničnu patrolu. Tom prilikom su poginuli Arso Jovanović i njihov vodič, upravnik državnog poljoprivrednog dobra Svetolik Arbajac. General Petričević se vratio u Beograd, gde je probao da predstavi događaj kao lovački izlet, ali je ubrzo uhapšen.

U narodu je postojala snažna sumnja u ovakav scenario, pa su se mogle čuti različite druge verzije ovog događaja, koje su dovodile u pitanju zvaničnu.

Nosilac Partizanske spomenice 1941. i više drugih visokih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima su — Orden jugoslovenske zastave prvog reda, dva Ordena partizanske zvezde prvog reda, Orden zasluga za narod prvog reda, Orden bratstva i jedinstva prvog reda i dva Ordena za hrabrost. Nosilac je i sovjetskih Ordena Suvorova prvog stepena i Ordena Kutuzova. Od odlikovanja Kraljevine Jugoslavije, nosilac je Ordena jugoslovenske krune petog reda i Zlatne medalje za revnosnu službu.

Bavio se vojnom publicistikom i osim knjige Taktika pješadijskog bataljona iz 1939. godine, napisao je preko 30 stručnih radova, od čega čak 17 tokom Narodnooslobodilačkog rata.

Od 1934. bio je u braku sa Ksenijom Senkom, poreklom iz trgovačke porodice Vujić iz Nikšića, koja je u Sarajevu radila kao činovnik. U ovom braku su rođene dve ćerke — Ubavka, rođena 1936. u Sarajevu i Zorka Zoja, rođena 1940. u Beogradu. Sestra Miljuša Jovanović (1917—1991), bila je takođe učesnica Narodnooslobodilačkog rata od 1941, a kasnije je kao pristalica Informbiroa bila zatvarana u zatvoru na Svetom Grguru.

Foto-galerija

• 
  Arso Jovanović, prvi sleva, Ivan Milutinović i Mitar Bakić, 1942.
• 
  Arso Jovanović (treći s leva) sa vojnim i političkim rukovodiocima NOV i POJ, 1942.
• 
  Arso Jovanović (četvrti s desna) na Drugom kongresu USAOJ 1944.
• 
  Feldmaršal Harold Aleksander i Arso Jovanović u razgovoru u Beogradu, 1945.
• 
  Partizanska spomenica 1941.

Literatura

• Vojna enciklopedija tom IV. Beograd. 1971.  COBISS.SR 42776071
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945. tom I. Beograd—Ljubljana: Narodna knjiga—Partizanska knjiga. 1980.  COBISS.SR 49291527
• Josip Broz Tito sabrana djela — tom VII. Beograd: Izdavački centar „Komunist”. 1981.  COBISS.SR 75707660
• Josip Broz Tito sabrana djela — tom VIII. Beograd: Izdavački centar „Komunist”. 1981. 
• Đilas, Milovan (1991). Vlast i pobuna. Beograd: Književne novine. 
• Ivetić, Velimir (2000). Načelnici generalštaba 1876—2000. Beograd: Novinsko-informativni centar VOJSKA. 
• Živković, Milutin (2019). „Bitka za Pljevlja 1. decembra 1941. godine” (PDF). Vojnoistorijski glasnik. Beograd: Institut za strategijska istraživanja. 2.