Austrijsko carstvo

Austrijsko carstvo; Kaiserthum Österreich; Austrija
	Zastava Grb
	; Austrijsko carstvo
Geografija
Kontinent	Evropa
Regija	srednja Evropa, Balkan
Prestonica	Beč
Društvo
Službeni jezik	nemački, mađarski, rumunski, češki, slovački, slovenački, hrvatski, srpski, italijanski, poljski, rusinski
Religija	katolicizam
Politika
Oblik države	apsolutna monarhija
— Car	Franc II
	Ferdinand I
	Franc Jozef I
Istorija
Istorijsko doba	novi vek
— Osnivanje	1804.
— Ukidanje	1867. (63 god.)
— Status	bivša država
Zemlje prethodnice i naslednice; Austrijskog carstva
Prethodnice:	Naslednice:

Austrijsko carstvo (nem. Kaiserthum Österreich) bila je srednjoevrospka država. Carstvo je uspostavljeno 1804. kao reakcija na stvaranje Prvog francuskog carstva pod Napoleonom I. Prvi car Austrije bio je Franc II, koji je u to vreme nosio i titulu cara Svetog rimskog carstva, sa kojeg je abdicirao nakon Napoleonove reorganizacije Rajnskog Saveza Nemačke 1806. U procesu zadržavanja carske titule, on je podigao status Austrije iz nadvojvodstva u carstvo.

1866. Austrija je ušla u rat sa Italijom i Pruskom. Rat sa Italijom svršen je pobedom Austrije, ali je Austrija bila poražena y ratu sa Pruskom. Posledica toga bila je da je Austrija izgubila venecijansku oblast, i istupila iz Nemačkog saveza.

Nakon neuspelih pokušaja reforme ustava, Austrijsko carstvo pretvoreno je u Austrougarsku 1867. pod Francom Jozefom I. Taj potez dao je jednak status i mađarskim teritorijama.

Stvaranje uredi

Etnografska karta Austrijske Monarhije iz 1855. godine.

Glavne promene koje su oblikovale Austrijsko carstvo dogodile su se na konferencijama u Raštatu (1797—1799) i Regenzburgu (1801—1803). 24. marta 1803. proglašeno je Carsko veće koje je znatno smanjilo broj crkvenih područja (s 81 na samo 3) i carskih gradova (s 51 na 6). Car Franjo uzeo je naslov cara Austrije, napustivši potom, 1806. naslov cara Svetog rimskog carstva.

Raspad Svetog rimskog carstva ubrzano je francuskom intervencijom u septembru 1805, kad je 20. oktobra te godine austrijska vojska što ju je predvodio general Karl Mak fon Liberih poražena kod grada Ulma. Pritom je zarobljeno oko 20.000 austrijskih vojnika. Napoleon je ponovo pobedio 2. decembra 1805. kod Austerlica, pa je Austrija prisiljena na pregovore koji su trajali od 4. do 6. decembra 1805. i koji su se završili primirjem.

Francuske pobede navele su neka područja koja su zavisila o Austriji da se osamostale. Tako se 10. decembra 1805. izborni knez Bavarske proglasio kraljem, a potom je to učinio i izborni knez Virtemberga, 11. decembra. Konačno, 12. decembra, markgrof Badena dobio je je naslov velikog vojvode. Svaka od tih novih zemalja potpisala je sporazum s Francuskom i postala njenom saveznicom. Požunski mir, potpisan 26. decembra 1805. proširio je teritorija Napoleonovih nemačkih saveznika na račun Austrije.

Kad je 11. avgusta 1804. car Svetog rimskog carstva Franc II uzeo naslov cara Austrije kao Franc I, njegovo se carstvo protezalo od severa današnje Italije do Holandije, i od današnje Poljske do Hrvatske. U granicama carstva živelo je 6.500.000 Nemaca, 3.360.000 Čeha, 2.000.000 Valonaca i Flamanaca, 1.000.000 Poljaka, 900.000 Hrvata, 700.000 Srba, 700.000 Slovenaca i brojne manje narodnosti. Car je i dalje zadržavao naslov kralja Ugarske, Češke, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Carstvo je ustrojeno u centralističkom obliku, premda su ugarske zemlje imale poseban položaj s vlastitim saborom, a poseban je položaj imao i Tirol. Područje ugarskih zemalja uključeno je konačno u sastav Austrijskog carstva nakon gušenja revolucije 1848.

Privreda uredi

Na početku veka, broj stanovnika Habzburške monarhije (Austrija, Češka, Ugarska i dr.) iznosio je oko 28 miliona, da bi se do 1850. godine povećao na 36 miliona. Bila je to agrarna zemlja; u Austriji i Češkoj od poljoprivrede je živelo 70% stanovništva, u Ugarskoj čak 90%. Feudalni sistem i dalje je bio zastupljen; mnogi seljaci živeli su u kmetskoj zavisnosti. Plemstvo je svesno potrebe razvoja kapitalističke privrede u Habzburškoj monarhiji te se preduzimaju neophodne reforme kao što je npr. Lajoš Košut tvrdio da je potreban zakon o obaveznom otkupu seljaka u kome bi učestvovala i država (polovinu otkupne cene). Austrija u prvoj polovini veka takođe prolazi kroz industrijsku revoluciju, ali je ona sporija od revolucije u zapadnim zemljama. Industrijski preobražaj ovde je završen tek sedamdesetih godina. Razvija se železnica. Prva pruga puštena je u rad 1832. godine (27 km). Do 1846. godine izgrađeno je ukupno 148 km pruge. U razvoju pomorskog saobraćaja najznačajniju ulogu igra Tršćanski lojd, krupno pomorsko preduzeće osnovano 1833. godine. Do 1846. Lojd je imao 20 parobroda.

Bečki kongres uredi

Bečki kongres

Na jesen 1814. godine, nakon završetka rata Šeste koalicije, okupilo se u Beču 216 predstavnika svih evropskih država, sem Turske. Bečki kongres najveći je međunarodni diplomatski skup u dotadašnjoj istoriji i to će ostati sve do 1918. godine. Svi učesnici, uključujući i francuskog predstavnika Taljerana, bili su odlučni protivnici revolucije i želeli su rekonstrukciju Evrope po principima legitimizma. Međutim, umesto prostog vraćanja na ranije stanje, prihvaćen je niz kompromisa. Velike sile su tako širile svoju teritoriju. Granice su prekrajane, a politički sistemi menjani u skladu sa njihovim interesima. Prvu reč na kongresu vodili su ruski car Aleksandar I i austrijski kancelar Meternih, pruski ministar predsednik grof Hardenberg, britanski ministar spoljnih poslova Kestleri i francuski ministar Taljeran. Pruska je bila najmanje uticajan član od velikih sila. Velike sile su 9. marta 1814. godine potpisale mir u Šomonu kojim su se obavezale da će se značajna pitanja rešavati zajedno, za diplomatskim stolom. U tu svrhu je i sazvan kongres. Sem velikih sila, nijedna druga učesnica nije bitnije odlučivala u donošenju odluka. Sve je rešavano na tajnim sastancima, balovima, svečanostima, pozorišnim komadima i prijemima, u krugu petorice predstavnika velikih sila.

Kao i Rusija, i Austrija se zalagala za očuvanje feudalnog sistema. Na evropskom planu, Meternih je nastojao da spreči dalje jačanje Pruske i Rusije te se suprotstavljala njihovim teritorijalnim pretenzijama na Saksoniju i Poljsku. Zalagala se i za očuvanje nejedinstva u Nemačkoj i Italiji. Lombardiju i Veneciju je direktno potčinila. Želela je celu obalu Jadranskog mora i što više teritorija u Poljskoj. Austrija se na Kongresu odrekla zapadne Galicije sa Krakovom (koji je postao slobodan grad), ali je dobila sve teritorije južno i istočno od Visle. Austriji je pripala i Venecija, Lombardija, Ilirija, Dalmacija, bavarski Tirol, nekadašnju nadbiskupsku kneževinu Salcburg. Broj nemačkih država je sa 350 smanjen na 38 (34 države, 4 slobodna grada). Najmoćnija od njih bila je Kraljevina Pruska. Zajedno sa Austrijom, ove države činile su labav savez Bund (Nemački savez) kojim je zamenjeno uništeno Sveto rimsko carstvo. Jedina zajednička institucija Buda bila je zajednička Skupština (Bundestag) sastavljena od delegata šest najmoćnijih nemačkih država. Dominantna u Bundestagu bila je Austrija.

Sveta alijansa uredi

Sveta alijansa

U godini svog trijumfa, neke članice Sedme koalicije obrazovale su Svetu alijansu. Ideološka osnova, u skladu sa Svetim pismom, formulisana je manifestom od 26. septembra 1815. godine. Austrijski kancelar Meternih i ruski car Aleksandar imali su vodeću ulogu u osnivanju Svete alijanse. Cilj Alijanse bio je da brani opšte principe i pravila koji vode ka sveopštem miru zasnovanom na Bečkom kongresu. U stvari, Alijansa je branila interese velikih sila određenih u Beču. U ligu je imala prava da se uključi svaka država koja prihvati vodeće mesto Austrije i Rusije. Austrijski car je univerzalna prava habzburške dinastije preneo sa Svetog rimskog na Austrijsko carstvo i tako je sebi davao za pravo da guši sve pokrete za narodnu slobodu i nacionalnu nezavisnost smatrajući ih za glavne poluge revolucije.

Polazna tačka za nastanak Alijanse je ugovor u Šomonu iz 1814. godine koji predviđa da se nakon Napoleonovog pada zaključi specijalni ugovor o savezu hrišćanskih vladara Evrope protiv oživljavanja revolucije i bonapartizma. Austrijski car i pruski kralj prihvataju Aleksandrove ideje izložene u Šomonskom ugovoru septembra 1815. godine kada je potpisan zajednički Manifest o stvaranju Svete alijanse. Prihvatili su ga i drugi vladari, sem britanskog kralja, koji je samo izrazio podršku. Novembra 1815. godine potpisan je Drugi pariski mir kojim su i formalno okončani Napoleonovi ratovi. Time je Sveta alijansa učvršćena. Opredeljujući se za hrišćanske ideološke osnove, velike sile su iz saveza isključile turskog sultana kao islamskog vladara. Pravi razlog toga bila je želja Austrije i Rusije da sebi ne vezuju ruke u istočnom pitanju. Na Bečkom kongresu ono nije uopšte raspravljano. Na prvom kongresu Svete alijanse (Ahen 1818.) ruski car će izdejstvovati prijem Francuske.

Intervencija u Italiji uredi

Nakon Bečkog kongresa, u Italiji, Španiji i Francuskoj deluje karbonarski pokret, nastao još tokom Napoleonovih ratova, 1808. godine u Napulju. Cilj mu je ujedinjenje Italije i oslobođenje od austrijskog uticaja. Najveće nezadovoljstvo je u Napuljskoj kraljevini kojom je apsolutistički vladao Ferdinand I Burbon. Aprila 1820. godine izbija pobuna generala Giljerma Pepea u gradiću Nola kod Avelina. Kralj je proglasio vraćanje ustava iz 1812. godine i postavio Pepea za vrhovnog komandanta vojske. Sprovode se reforme slične onima u Španiji. Jula iste godine izbija ustanak u Palermu na Siciliji koja traži samostalnost ostrva. Početkom oktobra u Napulju se sastaje Parlament koji sastavlja novu vladu Matea Galdija. Austrija je na to žestoko reagovala i sazvala kongres Svete alijanse u Tropau (Opava u Češkoj). Januara 1821. godine kongres se prenosi u Ljubljanu kada je pristigao i Ferdinand koji je pobegao iz Napulja. Određeno je da se u Italiju pošalje austrijska vojska. Ona je porazila Pepea kod Gariljana, pa Austrijanci marta 1821. godine ulaze u Napulj. Pobuna izbija i u Pijemontu gde je kralj Vitorio Emanuel prisiljen da abdicira u korist svog brata Karla Alberta koji proglašava ustav po uzoru na španski. Posle zauzeća Napulja, austrijske trupe napadaju Torino. Karlo Albert beži u Modenu, a ustanak je ugušen.

Karlsbadske odluke uredi

Bliski karbonarskim udruženjima su i buršenšafti u Nemačkoj. Buršenštafti su vrhunac dostigli 1818. godine. Okupljaju se predstavnici 14 buršenšafta u zamku Vartburg u Saksoniji i usvajaju „Principe i Deklaraciju od 18. oktobra“ kojima traže slobodu i nacionalno jedinstvo. Na sastanku Svete alijanse u Ahenu 1818. godine odlučili su se na ozbiljniji otpor. Buršenšafti su baš tada učinili nekoliko istupa koji su iziritirali nemačke vladare. Student teologije, Karl Ludvig Zand, ubiće 1819. godine režimskog pisca Kocebua. Represalije su bile surove. Meternih je predložio pruskom kralju sastanak na kome će se organizovati zajednička nemačka akcija protiv ultraliberalizma. On je održan u Teplicu 1819. godine. Na bazi sastanka Meterniha i pruskog kralja, sazvan je u Karlsbadu avgusta iste godine sastanak svih nemačkih vladara na kojoj su donete odluke protiv liberala. Buršenšafti se zabranjuju, profesori se stavljaju pod kontrolu i sl. Karlsbadske odluke najveći su trijumf Meterniha i Austrije. Formirana je Centralna istražna komisija sa sedištem u Majncu preko koje je Austrija lično uticala na unutrašnja pitanja u nemačkim državama. Uticaj Austrije u Nemačkoj konfederaciji raste, dok uticaj Pruske opada. Ustavni preobražaj Pruske je onemogućen. Pruski kralj Fridrih Vilhelm III raspustio je ustavnu komisiju.

Meternihov sistem u Nemačkoj uredi

Klemens fon Meternih

Nakon Karlsbadskih odluka, Nemačka je definitivno bila podvrgnuta Meternihovom političkom sistemu koji je svoj vrhunac dostigao između 1818. i 1822. godine. Glavna tačka Meternihovog sistema bio je mir Evrope na osnovama legitimizma i restauracije starog poretka pre Francuske revolucije. Meternih je mirnim putem nastojao da isključi Prusku kao glavnog faktora Nemačkog saveza. Meternih je nastojao da postigne jedinstvo nemačkog sveta radi odbrana od pretenzija Rusije i Francuske. Meternihov sistem nije uspeo da u potpunosti uguši slobodarske opozicije i otpor u Nemačkoj. Istina, do 1823. godine buršenšafti su rastureni. Opozicija se odlučila za propagandni, legalni put, ka postizanju slobode i ujedinjenja. Najpovoljnije stanje za to bilo je u Bavarskoj. Odjek Julske revolucije bio je u Nemačkoj snažan. Pruska vlada odbacila je svaku ideju o vojnoj intervenciji u Francuskoj. Dolazi do sukoba sa interesima Francuske u Belgiji. Austrija je za to vreme imala probleme u Italiji. Meternih je takođe odbacio svaku mogućnost intervencije u Francuskoj, pa čak i u Poljskoj.

Nakon Julske revolucije izbijaju nemiri u nemačkim državama, ali oni ostaju u okvirima tih država. U Braunšvajgu i Saksoniji došlo je do smena na prestolu. Ostali nemački vladari dali su svojim državama nove konstitucije i druge zakone od kojih je najprogresivniji bio Ustav Hesen-Kasela iz 1831. godine. U Badenu, veliki vojvoda Leopold mora da popušta te je povećana sloboda štampe. U Bavarskoj je ukinuta cenzura, a 1832. godine održan je skup u Hanbahu povodom godišnjice bavarskog Ustava. Skup je imao revolucionaran karakter. Vijorile su se zastave buršenšafta i poljskih revolucionara i nosile su se kokarde Francuske revolucije na šeširima. Skup u Hanbahu bio je znak za ponovnu mobilizaciju čitave nemačke reakcije. Represalije su pojačane u celoj Nemačkoj. Cenzura je pooštrena, a 1800 ljudi je proglašeno veleizdajnicima.

U cilju suzbijanja austrijskog uticaja u Nemačkoj, Pruska 1834. godine osniva Carinski savez. On predstavlja neku vrstu ekonomske federacije. Iako je u početku stvoren radi suzbijanja engleske industrijske robe, kasnije je postao sredstvo za suzbijanje političke moći Austrije u nemačkim državama.

Diplomatija uredi

Na međunarodnoj sceni evropske politike u periodu od 1815. do 1848. godine dominiraju tri problema: borba protiv revolucija, spoljne intervencije u unutrašnje poslove drugih zemalja i istočno pitanje.

Svaki pokušaj obnavljanja Svete alijanse nailazio je na žestok otpor Francuske (koja je pretila da će na svaku intervenciju Austrije u drugim zemljama, slati svoje trupe u iste zemlje) i Britanije (koja je bila manje izričita). Ove dve države su 1834. godine, zajedno sa Španijom i Portugalijom sklopile sporazum kojim je stvoren Četvorni savez za odbranu liberalnog režima od napada spolja. Antantu su, međutim, kvarile anglo-francuske suprotnosti na starom kontinentu, Mediteranu i prekomorskim kolonijama. Luj Filip se postepeno približava Meternihu što će dovesti do sklapanja francusko-austrijskog sporazuma 1838. godine. Vrhunac anglo-francuskog nepoverenja nastupiće u vreme druge egipatske krize (1839/40). Rusi, Austrijanci, Prusi i Englezi sklapaju 1840. godine Četvorni sporazum o odbrani osmanskog integriteta. Sporazum je uperen protiv Francuske. Rezultat je skapanje Londonskog sporazuma, poznatog i kao Dardanelski ugovor o moreuzima. On predstavlja ozbiljan poraz Rusa. Nakon sklapanja sporazuma dolazi do francusko-austrijskog zbližavanja. Meternih ima francusku podršku u likvidaciji Krakovske republike 1846. godine. Intervenciju protiv švajcarskih ustanika sprečiće izbijanje revolucija 1848. godine.

U poljskoj Galiciji koja je nakon 1815. godine pripala Austriji dolazi do pobuna seljaka protiv vlastele (1846). Austrija je to iskoristila da okupira grad Krakov, jedini deo Poljske koji je nakon Bečkog kongresa ostao nezavisan. Na njegovoj teritoriji formirano je Veliko Vojvodstvo Krakov.

Vladavina Ferdinanda I uredi

Ferdinand od Austrije

Franca I (1806-1835) je nasledio nesposobni Ferdinand I (1835-1848) koji se u poslove države gotovo nije mešao. Država je bila strogo centralizovana; jedno telo, sa centrom u Beču, vodilo je računa o poslovima u najudaljenijim delovima carstva. Najznačajnija ličnost u državi bio je Meternih, da bi od 1826. godine kao konkurenta imao reformama sklonijeg Franca Antona Kolovrata. Meternih se od njegovog dolaska interesovao više za spoljnopolitička pitanja. Stvaraju se pokreti opozicije. Opozicionari se okupljaju u emigraciji, štampaju knjige, brošure, utiču na omladinu preko škola i univerziteta. Najznačajniji pokret je „Mlada Austrija“. Ona traži tri stvari: vraćanje reformnoj politici prosvećenog apsolutiste Jozefa II, buržoaski preobražaj Austrije i demokratsko ustrojstvo države.

Nacionalni pokreti u Austrijskom carstvu pred izbijanje revolucija 1848. godine uredi

Velika kolonizacija u Austriji od kraja 17. veka popunila je nenaseljene prostore Habzburškog carstva. Ona dolazi sa juga (slovenske mase beže pred Turcima), sa istoka (vlaški živalj sa Karpata), sa severa (Mađari, Slovaci, Rusini). U istočnim i južnim delovima carstva pojam nacije pripada samo mađarskom plemstvu. Ono je branilo svoju bitnu privilegiju tj. pravo od bečkog centralizma i drugih društvenih slojeva, kao i od ostalog nemađarskog stanovništva. Srbi u Ugarskoj uživaju određene povlastice. Hrvatska i Slavonija su po istorijskom pravu uživale određeni poseban položaj. Početkom veka na prostorima carstva zvanični jezici su nemački, italijanski i poljski. Mađarski jezik je privilegovan, ali je u ugarskim delovima zvanični jezik latinski.

U skladu sa Satmarskim ugovorom iz 1711. godine Ugarska je imala specifičan položaj u carstvu. Vlast je formalno bila podeljena između ugarskog kralja (u stvari austrijskog cara) i staleškog Sabora. Sabor je podizao vojsku, ali je njen komandant bio car. Sabor je odlučivao o porezima, ali su caru pripadali prihodi od rudnika, carina, solana i sl. Izvršnu vlast vršilo je Namesničko veće koje imenuje zakonodavna vlast koja se zasniva na dogovoru kralja (cara) i Sabora. Plemstvo je dominiralo u Ugarskoj. Ono je i brojčano bilo veće nego u ostalim krajevima Evrope (npr. 11 puta veće nego u Francuskoj 1789. godine).

Poseban sabor i svog bana imaju i Hrvatska i Slavonija, ali su iz njene nadležnosti izuzete Dalmacija i Vojna granica koje su stavljene pod direktnu kontrolu Beča. Srbi posle 1690. uživaju verska prava i posebnu crkvenu organizaciju. Položaj Rumuna bio je najteži. Oni su i u verskom pogledu bili stavljeni pod jurisdikciju srpske crkve — Karlovačke mitropolije, pod kojom će ostati do 1863. godine.

Krajem 18. veka najsnažniji nacionalni pokret u Habzburškoj carevini bio je mađarski nacionalni pokret. Najvažniji zahtev mađarskog dvora bila je što veća nezavisnost Ugarskog sabora, mada su Mađari u Ugarskoj činili manjinu, odnosno samo 35% stanovništva. Na čelu pokreta početkom 1840.tih godina našao se Lajoš Košut. Mađarsko plemstvo razvilo je postavku da su samo Mađari nacija i istorijski narod u Ugarskoj jer su na tim prostorima imali vekovno političko jedinstvo u obliku države. Mađarizacija je ubrzala i nacionalne pokrete drugih naroda. Žestok otpor mađarizaciji pružili su Saksonci u Transilvaniji boreći se za nemački jezik i ravnopravan položaj sa Mađarima. Javlja se i prva rumunska inteligencija; pokreće se prvi rumunski list, javljaju se škole itd. Slovački nacionalni pokret takođe se snažno opire mađarizaciji. Protestantski slovački krugovi okupljaju se oko Ljudovita Štura, koji traži izbor posebnog Slovačkog sabora.

Ideje o srpskoj autonomnoj oblasti nisu se gasile. Matica srpska osnovana je 1826. godine, a godinu dana ranije izašao je „Letopis Matice srpske“. Do 1848. godine najvažnije tekovine srpskog nacionalnog preporoda jesu Vukove knjige i jezička reforma. Kod Hrvata, plemstvo je bilo popustljivo prema Mađarima gledajući u njima zaštitnika aristokratije i svojih privilegija. Sabor ide dotle da 1829. godine uvodi obavezno više obrazovanje na mađarskom jeziku. Od 1830. godine na scenu stupa nova generacija plebejskog (seljačkog i malograđanskog) porekla koja se zalaže za uvođenje narodnog jezika u obrazovanje. Predvodi je Ljudevit Gaj. Ova generacija traži političko ujedinjenje svih hrvatskih oblasti u zajednici sa Ugarskom. Godine 1847. Sabor je doneo odluku o hrvatskom kao zvaničnom jeziku u državi.

I kod Čeha je otpočeo nacionalni preporod obeležen borbama za upotrebu narodnog jezika. Tridesetih godina nastaje Matica češka i održavaju se prve pozorišne predstave na češkom jeziku. Poljski nacionalni pokret u Austriji jača od 1830.tih godina, a ima snažan centar u Parizu gde ga predvodi grof Adam Čartorijski.

Austroslavizam uredi

Pred 1848. godinu javljaju se dve ideje koje su deo istorije nacionalnog pitanja u Habzburškoj monarhiji. Reč je o panslavizmu i austroslavizmu. Reč „panslavizam“ nastala je 1826. godine. Upotrebio ju je Slovak Herkel kako bi označio postojanje svesti o opšteslovenskoj duhovnoj i kulturnoj pripadnosti. Od tada ga više upotrebljavaju neprijatelji Slovena nego oni sami. Uvek kada se govorilo o panslavizmu govorilo se o zaveri dirigovanoj od strane ruske vlade. Austroslavizam je svest Slovena o potrebi čuvanja Austrije, nasuprot carskoj Rusiji jer se verovalo da su perspektive za razvoj slobode i nacionalne afirmacije slovenskog naroda uvek veće u sastavu Austrije nego što bi bile u sastavu Rusije. Iz ideje austroslavizma proisteći će ideja o federativnom ustrojstvu Habzburške monarhije.

Revolucija 1848. godine uredi

Mađarski ustanak

Revolucija koja se u literaturi obično naziva „revolucijom 1848.“ predstavlja samo završnu fazu revolucionarnog pokreta započetkom 80 godina ranije.

Uzrok krize iz 1846. godine, kao i one iz 1788. godine, može se videti u meteorološkim neprilikama; previše kišovito proleće i izuzetno suvo leto. Posledica toga je veoma loša žetva. Nerodne godine nizale su se još od 1842. što dovodi do smanjenja proizvodnje krompira. Krompir je od 17. veka omogućavao najsiromašnijim Evropljanima da žive, zamenjujući im hleb. Porast cene je negde bio i dvostruki. Vlade su intervenisale sa zakašnjenjem. Najpre su zabranile izvoz žita. Žito iz inostranstva moglo se uvoziti bez carine. Kriza iz 1846—7. godine nije bila samo kriza poljoprivrede. Pogođene su, takođe, i industrija i finansije.

Pariska revolucija od 24. februara 1848. godine i uspostavljanje Druge francuske republike predstavlja veliki podstrek za revolucije u ostalim delovima Evrope. Nemiri zahvataju i Beč. Meternih odbija da popusti. Niču barikade, pljačkaju se prodavnice. Carska porodica primorala je Meterniha da podnese ostavku.

U Beču napreduje revolucija sve do 17. maja. Car beži u Inzbruk. Rajhstag je doneo odluku o ukidanju kmetstva, vlasteoskih prava, kuluka bez nadoknade. Težnju ka nacionalnoj nezavisnosti ispoljavaju i Česi. Krajem maja, guverner Češke sastavlja vladu od 8 članova, a 2. juna otvoren je Slovenski kongres koji je sazvao Slovak Stur. Međutim, u gradu izbijaju nemiri. Kongres se raspao, reakcija je započela otprilike u isto vreme kao i u Francuskoj.

U Mađarskoj je 11. aprila izglasan ustav zahvaljujući Lajošu Košutu. Ustav je dao Mađarskoj nezavisnost i uspostavio parlamentarni i demokratski režim. Austrijski general Vindišgrec rukovodio je borbama protiv Mađara u čemu su mu pomagali Hrvati na čelu sa Banom Jelačićem. Rat će trajati godinu dana.

Kada je austrijska vlada pozvala Bana Jelačića da krene na Mađare, u Beču izbija pobuna usled razmimoilaženja mišljenja povodom sukoba između Nemaca, Slovena i Mađara. Radnici i studenti, kao i deo Nacionalne garde, dižu barikade. Njima se suprotstavio drugi deo garde. Ministar rata je ubijen. Pobunjenici zauzimaju arsenal sa 30.000 pušaka. Car napušta Beč i sklanja se u Olomuc u Mađarskoj. U Beču je obrazovan Stalni komitet koji se zadovoljio stvaranjem „revolucionarne armije“. Car je naredio Vindšigrecu da ponovo uspostavi red u Beču. Beč je opsednut. Revolucionari su se predali novembra 1848. godine. Represije su bile surove. Među ubijenima je i jedan od vođa ustanika, Robert Blum. Obnovljena carska vlada poništila je sve tekovine revolucije sem ukidanja feudalnog režima. Ova odluka bila je potrebna kako bi se sačuvala vernost seljaka. Car Ferdinand I, čiji je ugled opao, abdicirao je u korist Franca-Jozefa (1848-1916). On je ponovo uspostavio apsolutizam. Glavni problem Austrije, agrarni problem, rešen je revolucijom iz 1848. godine.

Mađari su krajem avgusta konačno raskinuli sa Bečom. Jelačić je septembra započeo napad na Mađarsku. Mađarsku vojsku predvodio je advokat Lajoš Košut koji je oktobra 1848. godine imenovan predsednikom komiteta za odbranu Mađarske. Mađari postižu uspehe. Ali, čim je uspostavio red u Beču, Vindišgrec je prenuo na Mađarsku. Januara 1849. godine zauzeo je Peštu i potukao Mađare kod Kapolne. Mađarsku vojsku predvodilo je malobrojno plemstvo. Aprila 1849. godine proglašena je nezavisnost Mađarske u Debrecinu. Pobunjenička vojska oslobađa Peštu. Austrijskoj vojsci su u pomoć pristigli Rusi pod Ivanom Paskjevičem. Pred Rusima, mađarski pobunjenici su kapitulirali kod Vilagoša 13. avgusta. Ponovo je uspostavljeno jedinstveno Austrijsko carstvo. Košut i ostale pobunjeničke vođe beže u Osmansko carstvo.

Nakon poraza revolucije, ponovo je na red došlo pitanje ujedinjenja Nemačke. Fridrih Vilhelm je odbio carsku krunu koju mu je ponudio frankfurtski Parlament. Nameravao je da vlada federacijom država u kojoj bi Pruska imala vodeću ulogu. Austrija je to nastojala da spreči. Ona je pruskoj ideji o federaciji suprotstavila svoju ideju o konfederaciji nemačkih država sa Austrijom kao vodećom državom.

Rat protiv italijanskih država uredi

Revolucije iz 1848/9. godine dale su podstreka italijanskom rizođimentu. Usled toga, izbija Prvi rat za ujedinjenje Italije. Događaji u lombardsko-venecijanskoj oblasti izazvali su rat sa Austrijom. Patrioti su izazvali štrajk u trgovini duvanom i lutrijom što je izazvalo sukobe između stanovnika Milana i austrijskih trupa generala Jozefa Radeckog. Svakog dana dešavali su se novi incidenti; napetost je rasla. Pobunu u Milanu, poznatu kao „Pet dana Milana“ (18-22. mart 1848.) izazvale su vesti iz Beča o Meternihovom padu (14. mart) i ukidanju cenzure (18. mart). Ustanici su 17. marta napali vladinu palatu, na šta je Radecki 18. marta naredio svojim trupama da okupiraju grad. Bilo je kasno; ulice su već bile načičkane barikadama. Ustanici su odbili ponuđeno primirje. Milano je 23. marta bio oslobođen. Austrijanci su izgubili između 600 i 4000 ljudi. Vesti iz Beča su i u Veneciji izazvale slične posledice. Danijel Manin je tražio da se ponovo uspostavi Mletačka republika. Manin je postao njen prvi predsednik. Austrijske trupe se povlače. Pobunom Milana i Venecije izbio je rat italijanskih država protiv Austrije. Nakon oslobađanja Milana, Karlo Alberto je od strane liberala primoran da Austriji objavi rat. U Milanu je formirana privremena vlada. Ona je bila podeljena na Fusioniste (pristalice ujedinjenja sa Venecijom i Đenovom) i Republikance. Toskanski vojvoda izjavio je da želi u rat. Čak je i papa Pije pustio neveliku diviziju od komandom generala Duranda ka severu. Međutim, papa je 29. aprila održao govor u kome je zvanično odbio da objavi rat Austriji. To je stavilo tačku na mir o „liberalnom papi“. Od tada po prvi put se na ulicama Rima demonstrira protiv pape. U Severnoj Italiji se, tako, našlo svega 40.000 sardinijskih vojnika, mršavi odredi Lombardije-Venecije i odred iz Amerike koji je sakupio Garibaldi, slabi toskanski i napuljski kontingenti i kolebljive rimske trupe pod generalom Durandom. Radecki, kome je u pojačanje došao general Nugent, krenuo je u ofanzivu.

Bitka kod Novare

Durando je potučen kod Vičence od strane austrijske vojske. Padom Vičence presečene su veze između sardinsko-lombardskih snaga sa jedne, i Venecijanaca sa druge strane. Rimljani i Napuljci se povlače. Parma, Pjačenca i Modena izglasale su pripajanje Pijemontu, a juna 1848. godine Pijemontu je pripojena i Lombardija i venetske oblasti Padove i Vičence. Radecki je zbog toga nastavio ofanzivu. Velika bitka vođena je kod Kustoce 25. jula 1848. godine. Austrijanci odnose veliku pobedu. Karlo Alberto primoran je da traži primirje. Nakon pada Milana, general Salasko dobio je naređenje da sa Austrijancima ugovori primirje pod bilo kojim uslovima.

Salaskovo primirje (9. avgust 1848.) predviđalo je da Austriji bude vraćena venetska oblast sa Parmom i Modenom. O sudbini Lombardije nije pala odluka, ali je ona bila pod austrijskom okupacijom. Salaskovo primirje izazvalo je ogorčenje u Veneciji i Torinu. Vlada u Pijemontu je zbačena, a grad Venecija je izglasao pripajanje Pijemontu. U stvari, Venecija je proglasila nezavisnost i privremenu vladu, na čelu sa Maninom. Danijel Manin je obnovio Mletačku republiku (1848-9).

Salaskovo primirje oduzelo je Karlu Albertu ugled koji je imao. Na jesen i zimu 1848/9. godine u Pijemontu se vodi borba između stanke koja je podržavala komunalni federalizam (municipali) i demokrata. Demokrate odnose pobedu i obrazuju novu vladu na čelu sa Đobertijem kao predsednikom i Ratacijem kao ministrom unutrašnjih poslova. Demokrate su zahtevale da se rat nastavi. Đoberti je nastojao da preuzme komandu nad vojskom od kralja. Primoran je na ostavku februara 1849. godine, a Rataci je sastavio novu vladu. Ratno stanje je obnovljeno. Austrijanci odnose odlučujuću pobedu u bici kod Novare (23. mart) koja je, u stvari, označila i kraj revolucija u Italiji. Karlo Alberto je abdicirao u korist svog sina Viktora Emanuela II koji je sa Austrijom sklopio mir odričući se bilo kakvog teritorijalnog proširenja i svakog oblika pružanja podrške italijanskom ujedinjenju. Morao je platiti i veliku ratnu odštetu. Pretnja Francuza sprečila je Austrijance da okupiraju Pijemont.

U Toskani je Skupština predložila da se sazove jedinstvena Italijanska ustavotvorna skupština po uzoru na frankfurtski Parlament u Nemačkoj. Veliki vojvoda Toskane pobegao je u Gaetu, kao i papa Pije. Toskanom je ovladao trijumvirat na čelu sa Gveracijem. Njegova vlada oborena je nakon poraza Pijemonta kod Novare. Austrijanci su ušli u Firencu maja 1849. godine. Veliki vojvoda obnovio je svoju vlast. Posle Salaskovog primirja, papa Pije je u Rimu obrazovao novu vladu na čelu sa Francuzom Pelegrinom Rosijem. On se borio za obrazovanje italijanske konfederacije. Ubijen je od strane nepoznate grupe ljudi na ulici. Izbile su demonstracije koje su primorale papu Pija na pobegne iz Rima u Gaetu (deo Napuljske kraljevine). Demokrati su zagospodarili gradom i stvorili 9. februara 1849. godine Rimsku republiku. Svetovna vlast pape je ukinuta. Nakon poraza Pijemonta kod Novare, papa poziva Austrijance da intervenišu u Rimu. Intervenciju su, međutim, preduzeli Francuzi želeći da spreče širenje austrijskog uticaja u Rimu. Vojsku je predvodio general Udino. Francuzi su jula 1849. godine ušli u Rim. Rimska republika je ukinuta, a Francuzi su ovladali gradom čime je stvoreno „rimsko pitanje“ koje će narednu dvadeset i jednu godinu biti dominantno na međunarodnoj političkoj sceni.

Obnovljenom Mletačkom republikom upravljao je trijumvirat na čelu sa Maninom. On je, nakon saznanja vesti od porazu kod Novare, dobio neograničena ovlašćenja i zadatak da organizuje odbranu. Garibaldi je uzalud pokušavao da pomogne ustanicima. Prinuđen je da preko Alpa beži iz Italije. Tada mu je umrla žena Anita, a idućih 10 godina vodio je pustolovni život. Austrijanci su ušli u Veneciju 26. avgusta.

Pad Venecije i odlazak Macinija i Garibaldija označio je kraj revolucije u Italiji 1848. godine. Ona nije uspela, jer se Italijani nisu ujedinili. Širi razlog za neuspeh italijanske revolucije jeste neuspeh evropske revolucije. Postoje i posebni, italijanski razlozi: razjedinjenost italijanskih revolucionara, uzajamno nepoverenje država, nedovoljnost društvenih reformi koje nisu mogle da povedu i seljačke mase za građanskim vođama revolucije.

Olomucke punktacije uredi

Danska vojska u Kopenhagenu (1849)

Pruska je polovinom veka u sukobu sa Danskom oko Šlezvig-Holštajna. To je jedno od najkomplikovanijih pitanja tadašnje diplomatije. Vojvodstva Šlezvig i Holštajn ležala su uz južne granice Danske, a u severozapadnom delu Nemačke. Ona su bila u personalnoj uniji sa Danskom, a istovremeno i članice Nemačkog saveza (sa većinskim nemačkim stanovništvom). Tokom celog 19. veka, danski kraljevi nastojali su da ova vojvodstva čvršće vežu sa sebe, dok su se vojvodstva trudila da ostanu što nezavisnija. Te suprotnosti dovele su 1848. godine do izbijanja rata između vojvodstava i Danske. Danska vojska bila je jača i odnela je pobedu kod Idšteta. Posredovanjem Engleza, u Berlinu je 1850. godine zaključen mir između Danske i Pruske kojim je okončan rat oko Šlezvig-Holštajna. Šveska, Danska, Francuska i Britanija su sa Danskom potpisale Londonski protokol o neophodnosti održavanja integriteta Danske. Protokolu se pridružila i Austrija, dok je Pruska odbila. Tada je izbila znamenita hesenska afera.

U Hesenu, knez i vlada želeli su što više ograničiti prava Skupštine i restaurisati apsolutizam. Skupština je poznala narod da obustavi plaćanje poreza. Knez je tražio pomoć Skupštine Konfederacije. Reaguju Austrija i Bavarska, dok se Pruska usprotivila. Dve vojske, saveznička i pruska, našle su se jedna nasuprot druge. Stav Rusije tada je bio krajnje preteći prema Pruskoj. Car Nikola poslao je armije iz Poljske prema zapadu. Francuska koncentriše trupe na svojoj granici. Prusi su primorani da se povuku. Predsednik vlade, Mantojfel, sastao se decembra 1850. godine sa Švarcenbergom u Olomucu. Tada su donesene „Olomucke punktacije“ kojima se predviđalo da će se problem Hesena rešavati zajednički i da će, ako bude potrebno, Austrija i Pruska zajedno reagovati u Šlezvig-Holštajnu. Dve države su demobilisale vojsku. Mantojfel se prećutno odrekao ravnopravnosti sa Austrijom, a Austrija svog plana o velikoj Nemačkoj. U Pruskoj su Olomucke punktacije primljene kao neka vrsta kapitulacije i poniženja pred Austrijom. Tako je i bilo, jer se Pruska morala sada zalagati za obnovu Nemačke konfederacije, na istim principima kao i 1815. godine. Tako je došlo do obnove Konfederacije koja će, međutim, biti kratkog veka.

Bahov apsolutizam uredi

Aleksandar Bah

Posle poraza revolucija, u Habzburškoj monarhiji obnovljen je apsolutizam koji nosi naziv „neoapsolutizam“ ili „Bahov apsolutizam“ po prezimenu njegovog glavnog protagoniste, Aleksandra Baha. Ustav grofa Stadiona, donesen 1849. godine, ukinut je nakon gušenja Bečkog ustanka. Franc Jozef (1848—1916) zamenio ga je svojim Patentom koji je delo grofa Kibeka. Njime je osnovano savetodavno telo koje je caru davalo savete o najvažnijim državnim pitanjima. Predsednik Saveta carstva bio je sam Kibek. Franc Jozef je, zajedno sa svojim ministrima, sve poslove u državi vodio sam. Neoapsolutizam, koji je vezan najpre za ime Švajcenberga, a zatim za ime Aleksandra Baha, ipak je delo samog cara. Dolazi do bržek kapitalističkog preobražaja Carstva. Određen je otkup za seljake i rok od 17 godina da se on isplati, uz pomoć države. Ogroman novac sliva se u ruke zemljoposednika, a oni ga investiraju u proizvodnju. Važna mera je ukidanje svih unutrašnjih carina, čime je na prostoru celog Carstva stvoreno jedinstveno tržište. Izgradnja železnica se intenzivirala, a najvažnija železnica izgrađena je na relaciji Beč-Trst.

Država nije tolerisala nikakvo političko okupljanje. Cenzura je bila stroga. Godine 1855. sklopljen je konkordat Beča sa Vatikanom kojim se car odrekao od prava sankcije na papske odluke o imenovanju episkopa u Habzburškoj monarhiji. Konkordat je sadržao i odluku o davanju nadoknade crkvi za desetinu koju je izgubila tokom revolucija. Škole su stavljene pod nadzor crkve. Mađarska je lišena svih oblika državnosti. Podeljena je na pet upravnih oblasti podvrgnutih Beču direktno. Službeni jezik bio je nemački. Surovo goneći revolucionare, general Hajnau se 1849. godine hvalio kako na prostorima Ugarske u sledećih 100 godina neće biti revolucije. Otpor ipak nije bio potpuno ugušen. Delovao je iz emigracije. Postojale su konzervativna struja (brani istorijska prava Ugarske pod vlašću Habzburga) i liberalna struja (zalaže se za potpunu revoluciju).

Učešće u Krimskom ratu uredi

Dve su sile, nakon gušenja revolucija iz 1848. godine, ispoljile izuzetan interes za istočno pitanje; Austrija i Rusija. U Austriji je zavladao strah od mogućih pokreta na Balkanu te je celokupna austrijska istočna politika nakon 1849. godine usmerena na odbranu statusa kvo na Balkanu i protiv bilo kakvog napada na integritet Osmanskog carstva. Između 1870. i 1875. godine u Austriji će biti izgrađen čitav mit o revolucionarnoj opasnosti koja joj preti sa istoka. Interesi istočne politike Ruske imperije bili su sasvim suprotni. Ona je smatrala da je nakon revolucija Evropa iscrpljena i nespremna da brani Tursku. Jedino je Britanija mogla pružiti neki otpor, ali se Rusija uzdala u činjenicu da Britanija u kontinentalne ratove nikada ne srlja sama.

Porta je Rusiji objavila rat i započela operacije na Dunavu i Kavkazu. Rusi, naravno, odnose pobede. Slom Turske bio je na vidiku iste godine kad je rat započeo. Njena flota u Crnom moru je uništena. Sultanu su u pomoć priskočile velike sile; najpre Francuska i Britanija, koje Rusiji objavljuju rat 1854. godine. Rat se pretvorio u evropski. Englezi su u njemu bili rešeni da se „bore do poslednjeg Francuza“. Rusija je primorana da povuče trupe iz Vlaške i Moldavije. Tamo su privremeno ušli Austrijanci. Napoleon im je nudio da objave Rusiji rat, a da za uzvrat nakon pobede dobiju Dunavske kneževine, ali Beč to nije smeo prihvatiti.

Drugi rat za ujedinjenje Italije uredi

Napoleon u bici kod Solferina

Uprkos političkoj reakciji nakon gušenja revolucija, Italiju je sredinom veka zahvatio opšti ekonomski polet, koji je najprimetniji u Pijemontu. On je 1858. godine imao 5 miliona stanovnika i već 900 km železnice. Razvoj industrije doveo je do povećanja gradskog stanovništva i povećanja potrošnje poljoprivrednih proizvoda što je dovelo do njihovog skoka cena i prosperiteta u poljoprivredi. Kraljevina Dveju Sicilija i Papska država znatno sporije se razvijaju. U to vreme preovlađuju dve struje, odnosno političke koncepcije o putevima kojima ujedinjenje treba postići. Prva je republikanska koncepcija Đuzepea Macinija, koji se zalagao za ujedinjenje putem buržoasko-demokratske revolucije. Druga, tada znatno realnija, bila je struja sardinskog kralja Vitorija Emanuela II i Kamila Benca di Kavura, koja se sastojala u programu okupljanja svih italijanskih patriota oko sardinske dinastije i svih italijanskih država oko Pijemonta. Ovoj koncepciji prilaze i Danijel Manin i Đuzepe Garibaldi. Centralna figura ove koncepcije je Kavur (1810—1861).

Na spoljnopolitičkom planu, Kavur je nastojao da obezbedi blagonaklono držanje Napoleona u predstojećem sukobu sa Austrijom. Sam francuski car hvalio se svojom karbonarskom prošlošću podsećajući na njegovo učešće u ustanku u Romanji 1831. godine. Austrija je kolebanje francuskog cara pokušala iskoristiti smatrajući da će lako poraziti Pijemont. Rat je izbio aprila 1859. godine. Francuzi su odmah uputili svoje trupe preko Alpa, a deo francuskih vojnika brodovima se kretao ka Đenovi. Na čelu francuske armije bio je sam car. Rusija je u ovom ratu bila neutralna, Britanija nije blagonaklono gledala na francusku intervenciju, a Pruska se o tom pitanju nepovoljno izjasnila. Rat se vodio uspešno po saveznike, zahvaljujući ispodprosečnim austrijskim komandantima i Garibaldijevim dobrovoljcima „crvenokošuljašima“. Prva bitka vođena je 4. juna kod Mađente. General Mak-Mahon uspeo je da obezbedi pobedu saveznicima. Austrijski general Đulaji je poražen, a Napoleon i Vitorio Emanuele nisu se pokazali preterano uspešnim na čelu svojih vojski. Tri nedelje kasnije vođena je bitka kod Solferina. Bila je veoma krvava i trajala je 12 časova. Završena je pobedom saveznica. Put ka Veneciji sada je bio otvoren. Međutim, Napoleon je odjednom sa Austrijom zaključio primirje iz sledećih razloga: vojnički razlog (francuska vojska nije bila spremna za dugo ratovanje), politički razlog (ujedinjena Italija nije odgovarala ni Francuskoj) i psihološki razlog (Napoleon je kod Solferina po prvi put video pravo i krvavo ratište, što ga je slomilo). U skladu sa sporazumom, Austrija je predala Lombardiju francuskom caru, a on Pijemontu. Venecija je ostala Austriji. Italijani su proklinjali Napoleonovu izdaju. Nakon primirja koje je potpisano u Vilafranki, zaključen je novembra 1859. godine i Ciriški mir. Njime je završen Drugi rat za ujedinjenje Italije.

Italijanski patrioti za to vreme podižu ustanke u Parmi, Modeni, Toskani i Papskoj državi. Kavur je nastojao da ih ujedini u jednu državu, Provinciju Emiliju, koja bi kasnije bila pripojena Pijemontu. Na svoju stranu pridobio je i Napoleona koji je ubedio velike sile da i one pristanu. Za uzvrat, Francuskom carstvu pripojene su Nica i Savoja. Među najnezadovoljnijima ovim sporazumom bio je Đuzepe Garibaldi koji je rođen u Nici.

Rat sa Austrijom izbio je u sklopu Austrijsko-pruskog rata 1866. godine. Italijani doživljavaju poraze, ali je konačan ishod rata doveo do toga da Venecija ipak pripadne Italiji. Preko Napoleona, Austrijanci su je ustupili neprijatelju. Nakon zauzeća Venecije ponovo se postavilo pitanje Rima. Garibaldi se uspeo osloboditi i okupiti odred od 8000 dobrovoljaca koji je ponovo poražen od francuske vojske koja je u bici kod Mentane koristila puške novog tipa — šaspo. Rim je zauzet od trupa Kraljevine Italije 20. septembra 1870. godine. Postao je nova prestonica Italije. Najnezadovoljniji je bio papa Pije IX koji se povukao u Vatikan u dobrovoljno ropstvo i koji nije priznao italijansku državu. Spor pape i Italije trajaće do 1929. godine, a rešiće ga papa Pije XII i Benito Musolini.

Sukob sa Pruskom uredi

Oto fon Bizmark

Nakon gušenja revolucija 1848/9. godine, Austrija je uspostavila prevlast u nemačkom svetu. Obnovljen je Nemački savez, a ponovo je proradila i Savezna skupština svih nemačkih država, kakva je postojala i nakon Bečkog kongresa. Prevlast Austrije bila je privremena. Pruska će je prestići ekonomskom snagom. Ona je 1851. godine obnovila Carinski savez. Politički pokušaji Austrije da u dva maha (1857. i 1860.) razbije Carinski savez, završeni su neuspehom. Pruska železnica razvija se ogromnom brzinom čime je Pruska definitivno stekla prednost nad Austrijom. Početkom 1860.tih godina u Pruskoj je 11.000 km železnice, dok je sa Austrijom povezan jedino Minhen. Razvoj rudarstva drugi je činilac pruskog ekonomskog uspona. U Rajnskoj oblasti nastaju neki od najvećih rudarskih centara Evrope. U političkoj misli Nemačke i dalje su postojale dve koncepcije: Velika i Mala Nemačka. Međutim, ideja Velike Nemačke slabi, a prevagu postepeno stiče druga ideja, ideja Male Nemačke, odnosno ideja o stvaranju jedinstvene nemačke države bez Austrije, po uređenju parlamentarne monarhije, u kojoj će biti poštovane lične i građanske slobode. Konzervativni krugovi Pruske zalagali su se takođe za nemačku državu koja bi bila okupljena oko dinastije Hoencolern.

Pruska je po dolasku Bizmarka na vlast bila zavađena sa svim evropskim državama, sem sa Rusijom. U takvim uslovima je 1863. godine izbio rat sa Danskom (Drugi šlezvički rat). Nakon smrti danskog kralja Frederika VII, vojvodstva Šlezvig i Holštajn, poznata po ratu iz 1848/9. godine, nisu za novog kralja prihvatila Kristijana IX kome je presto pripadao po ženskoj liniji, već su za svog kralja proklamovali Fridriha od Augustenburga. Austrija i Pruska rešile su da iz ovog sukoba izvuku korist. Švezvig i Holštajn nalazili su se na neobično značajnom strateškom položaju jer su izlazili na dva mora (Severno i Baltičko). Pruska i Austrija priznale su Kristijana za kralja, ali su zahtevale da se danski ustav ne koristi u spornim vojvodstvima. Danska je zahtev odbila te je došlo do rata koji je vođen tokom 1864. godine. U Drugom šlezvičkom ratu, Danska je poražena i primorana da se odrekne Šlezviga, Holštajna i Lauenburga. Između Austrije i Pruske došlo je do sukoba oko podele plena. Rešenje je pronađeno na Gaštajnskoj konferenciji (1865) po kojoj je Holštajn pripao Austriji, a Lauenburg i Šlezvig Pruskoj.

Austrijsko-pruski rat uredi

Bitka kod Sadove

Postignut sporazum za obe strane bio je samo dobijanje vremena radi priprema za konačan rat. Bizmark je na svoju stranu privukao Francusku. U kupalištu Bijaricu on se oktobra 1865. godine sastao sa carem Napoleonom i uspeo ga je izigrati okolišanjem ne obavezujući se ni na šta, a obezbeđujući neutralnost Francuske u predstojećem ratu i francusku pomoć u vrbovanju Italije za rat protiv Austrije. Bizmark je konačno 8. juna 1866. godine uspeo da izazove prekid odnosa između dve države i početak rata. Na strani Pruske bila je Italija, a na strani Austrije većina nemačkih država. Austrija je izgledala nadmoćnija. Pruska je rat povela velikom brzinom. Ona nije dopustila da Austrijanci spoje trupe sa trupama nemačkih državica, već ih je tukla pojedinačno. Vojske Hanovera i Bavarske izbačene su iz rata do 4. jula. Najsposobniji austrijski vojskovođa Albert ratovao je u Italiji, dok se u Češkoj (gde su vođene glavne operacije rata) sposobnom pruskom generalu Moltkeu suprotstavio neodlučni general Benedeku. Do odlučne bitke došlo je kod Sadove (Kenigrec) u kojoj se Benedekove trupe teško poražene, izgubivši 40.000 vojnika. Bio je to kraj rata.

Praškim mirovnim ugovorom Austrija je predala Holštajn Pruskoj, prihvatila raspad Nemačkog saveza i pravo Pruske da severno od Majne obrazuje novi savez pod svojim vođstvom. Uslovi su bili blagi po Austriju. Bizmark se zadovoljio preuzimanjem hegemonije u nemačkom svetu.

Zavođenje dualizma u Habzburškoj monarhiji uredi

Porazi u Italiji 1859. godine otvorili su duboku krizu apsolutizma u Habzburškoj monarhiji. Car Franc-Jozef primoran je da Laksenburškim manifestom iz 1859. godine obeća sprovođenje administrativnih reformi ustavnog karaktera. Prvi vidljivi znak popuštanja Mađarima jeste odluka o povlačenju Carskog ukaza iz 1849. godine o podeli Ugarske na pet okruga i vraćanje na stare županijske organizacije. Car je objavio i ukaz o sazivanju „pojačanog“ Carevinskog veća (Rajhsrata) čiji je zadatak bio da sastavi predloge reformi. U Carevinskom veću je, i pored mnogobrojnih suprotnosti različitih nacija, prevlast odnela ideja federalističke koncepcije 1860. godine. Oslanjajući se na predloge Carevinskog veća, Franc-Jozef je oktobra 1860. godine objavio svoje ustavne odluke poznate kao „Oktobarska diploma“. U čitavoj državi uvedeno je zajedničko zakonodavno telo (Rajhsrat) koje je kontrolisalo spoljnu politiku, spoljnu trgovinu, odbranu (vojsku) i finansije. Oktobarskom diplomom bili su nezadovoljni gotovo svi. Mađarskoj je ona donela mnoge ustupke (obnovu županijskog sistema, priznavanje mađarskog kao zvaničnog jezika, pripajanje Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata), ali Mađari nisu bili zadovoljni. Košut je u to vreme vrlo aktivno delova iz Pariza gde je osnovao „Mađarski nacionalni direktorijum“. Mađarski narod diže se na ustanak u Pešti odbacujući Oktobarsku diplomu. Novo ustavno rešenje cara bio je „Februarski patent“ kojim je Carevinsko veće pretvoreno u dvodomni Parlament. U Gornjem domu sedeli su od cara imenovani članovi iz redova krupne aristokartije, dok su u Donjem sedeli delegati pokrajinskih (zemaljskih) sabora. Svi nenemački delovi Habzburške monarhije ustali su protiv Februarskih patenata. Mađari su bili najodlučniji. Ugarski sabor odbacio je Februarski patent. U donošenju ovakvih odluka, Mađare je predvodila „Stranka odluke“ pod Ferencom Deakom. Deak je bio privržen načelima Ustava iz 1848. godine.

Na predlog vlade Antona Šmerlinga (Šmerlingov provizorijum — period habzburške istorije od 1861. do 1865.), car je 1861. godine raspustio Ugarski sabor, ukinuo županijsku podelu i podvrgao Ugarsku vojnoj upravi (nešto blažoj nego do 1859. godine). Porezi se prikupljaju silom, a svaki otpor surovo je gušen. Šmerlingova vlada izazvala je stvaranje široke opozicije u Ugarskoj. Smenjena je 1865. godine vladom Rikarda Belkredija. Belkredi pregovara sa Mađarima i ukida represivne mere iz 1861. godine. Ponovo je sazvan Ugarski sabor, a septembra 1865. godine ukinut je Februarski patent. Belkredi vodi pregovore sa Ferencom Deakom. Austro-ugarska nagodba bila je na vidiku 1866. godine.

Austro-ugarska nagodba uredi

Krunisanje Franca-Jozefa krunom Svetog Stefana za ugarskog kralja.

Poraz kod Sadove ubrzao je reorganizaciju Carstva. Deak nije želeo da ucenjuje Austriju, ali je ponavljao svoje stanovište da unija Mađarske sa Austrijom može biti samo personalna, nikako realna. U događaje se umešalo i slovensko stanovništvo Carstva koje se 1866. godine sastalo u Beču na Slovenkongresu. Belkredi se suprotstavljao mešanju Slovena u pitanje uvođenja dualizma. On je 1866. godine podneo ostavku, a sledeće godine car je za predsednika vlade doveo grofa Bajsta. Bajst je otvorio završne pregovore sa Đulom Andrašijem, predstavnikom Deakove stranke. Već 17. februara 1867. godine postignut je sporazum i objavljen u vidu Carskog reskripta koji je 18. februara iznet pred Ugarski sabor. Ovaj će ga usvojiti 29. maja kao posebni zakon — Zakonski član XII, poznatiji kao Austro-ugarska nagodba.

Austro-ugarskom nagodbom je, do tada jedinstvena Austrijska carevina, konstituisana kao personalna unija, odnosno dvočlana federacija dve samostalne države, Austrije i Ugarske. Zajednički vladar, Franc-Jozef, krunisan je u Pešti krunom Svetog Stefana 8. juna 1867. godine za ugarskog kralja. U Austriji, on je nosio carsku titulu. Svaka država imala je sopstvenu vladu, svoje zakonodavstvo, parlament, upravu i sudstvo. Zajednički poslovi bili su odbrana zemlje, odnosi sa inostranstvom i finansije za zajedničke poslove. Za te poslove postojala su tri zajednička ministarstva na čelu sa trojicom zajedničkih ministara. Odluke od opšteg značaja donošene su na zajedničkim ministarskim savetima kojima je predsedavao najčešće ministar spoljnih poslova Carevine, ali je mogao predsedavati i sam car-kralj.

Nakon zavođenja dualističke monarhije, u austrijskom delu donesen je Ustav kojim je Austrija pretvorena u parlamentarnu monarhiju. U ugarskom delu (Translajtaniji), u Parlamentu je većinu imala Deakova partija krupnih velikoposednika. Na čelu vlade je do 1871. godine Đula Andraši.

Problem sa Hrvatima rešen je Hrvatsko-ugarskom nagodbom. Hrvatskoj je priznata „zemljišna cjelokupnost“ što je značilo da joj treba pripojiti i Dalmaciju i Vojnu krajinu na čemu će raditi i ugarska vlada. Službeni jezik u Hrvatskoj je „hrvatski jezik“. Na čelu „Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije“, odnosno na čelu hrvatske vlade je ban, odgovoran Hrvatskom saboru, koga imenuje vladar, na predlog predsednika ugarske vlade. Hrvati imaju svoje predstavnike u Ugarskom saboru i pet mesta u delegaciji Ugarske koja raspravlja zajedničke poslove Monarhije. Ukinuta je neposredna veza Hrvatske sa Bečom. Hrvatska je podređena neposredno ugarskoj vladi.

Reference uredi

Literatura uredi

Krestić, Vasilije (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji 1849-1868”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 107—150.
Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika.
Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio.
Haas, Arthur G. (1963). Metternich, Reorganization and Nationality, 1813-1818: A Story of Foresight and Frustration in the Rebuilding of the Austrian Empire. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
F. Ford, Evropa u doba revolucija (1780—1830), Klio (2005)
Albert Soboul; Francuska revolucija, Naprijed, Zagreb (1966)
J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd (2008)
Čedomir Popov; Građanska Evropa (1770—1914), Zavod za udžbenike (2010)
Žak Godšo, Revolucije 1848, Beograd, Nolit (1971)