Bali-begova džamija u Nišu
Bali-begova džamija u Nišu poznata i kao Reis-efendijina i Burmali-džamija. jedna je od dve preostale džamije u ovom gradu i jedna od od deset sagrađenih u Tvrđavi, u periodu Osmanlijskog carstava. Smeštena u centralnom delu tvrđave, građena je 1521—1523. godine, kao zadužbina Bali-bega Malkočevića.[1]
| Bali-begova džamija u Nišu | |
|---|---|
 Džamija - „Salon 77“ | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Niš |
| Opština | Crveni Krst |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | džamija |
| Vreme nastanka | 1521—1523. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od velikog značaja |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Nakon obnova i revitalizacija 1972. i 1976—1977. godine, građevina je 1977. godine dobila novog vlasnika Galeriju savremene likovne umetnosti Niš, koja je Bali-begovu džamiju pretvorila u izložbeni prostor, pod nazivom „Salon 77“.
Status i kategorija zaštite uredi
Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja Bali-begova džamija u Niškoj tvrđavi proglašena je, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i pod brojem SK 289 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.[2]
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš. Ovaj zavod je i izvršio konzervatorske radove na džamiji, tokom 1972. i od 1976. do 1978. godine.[3]
Istorijat uredi
Pored brojnih društveno-političkih promena koje je u Niš donela Osmanska carevina, tekovine osmanske vladavine, najočiglednije su bile u transformacijama koje su se desile u arhitekturi. Proces orijentalizacije srednjovekovnog hrišćanskog grada Niša, naseljenog pretežno slovenskim stanovništvom, tokom skoro 500 godina, u orijentalnom muslimanskom gradu kakav je bio Niš u tom periodu tekao je nejednakim intenzitetom i sa različitim učinkom. Nosioci orijentalizacije na čitavom novoosvojenom prostoru uključujući i Niš, bili su zadužbinari, koji su u prvom redu podizali verske građevine (džamije) i prateće objekte.[4]
U ondašnjem Nišu, kao značajnom strateškom i upravnom centru Carevine, tokom osmanskog perioda, podignute su brojne džamije. One su bile nosilac urbanog razvitka, što je zabeleženo u osmanskim popisnim knjigama, kao i u brojnim zapisima putopisaca koji su prolazili kroz grad na Nišavi. Prema sažeti defteru iz 1521–1523. godine koji navodi podatke o mesdžidu (bogomolji) [a] Jedrenjanina Balije u Niškoj tvrđavi, koji je sagrađen nakon 1516. godine. Oko ovog mesdžida formirana je istoimena mahala u unutrašnjosti utvrđenja.[5] Na austrijskim planovima Niša iz 1689–1690. godine ova džamija ucrtana je sa minaretom.
Tako je nastala i Bali-begova džamija u Nišu, kao jedna od trinaest koliko ih je u tom periodu bilo u isto toliko turskih mahala u Nišu, i jedina je sačuvana od deset ukupno izgrađenih u Tvrđavi, do njegovog oslobođenja od Osmanlija 1878. godine. Ona je danas jedna od tri poslednje džamije koje se mogu videti u Nišu.
Nešto kasnije pored nje je 1868. godine otvorena biblioteka, prva u Nišu. Danas se mogu videti njeni ostaci.[6]
Iako je ova džamija jedna od dveju očuvanih niških džamija iz osmanskog perioda[b], ne koristi se u verske svrhe, već služi kao izložbeni prostor, odnosno galerija pod nazivom Paviljon 77 (Salon 77). Do Prvog svetskog rata u blizini džamije se nalazila i srušena sahat-kula.
Danas se u džamiji priređuju multimedijalne postavke manjeg obima — samostalne izložbe mlađih umetnika, tematske ili izložbe dela iz pojedinih ciklusa starijih umetnika, ali i kamerni koncerti.
Položaj i izgled objekata uredi
Objekat džamije pozicioniran je u centralnom delu Tvrđave, uz samu glavnu komunikaciju, sa njene leve strane, na početku uspona, nedaleko od Beogradske kapije, koja vodi od Stambol kapije u smeru sever-jug, i jednim delom na temeljima stare antičke ulice.[7][8][9]
Bali-begova džamija u Nišu, koja je u arhitektonskom pogledu, građevina skladnih proporcija i tehnike zidanja, predstavlja jedinstveni spomenik muslimanske arhitekture u Srbiji.[10] Ova osmanske džamije, po svom izgledu nesumnjivo pripada, kao i sve niške džamije, tipu džamije koji se razvio iz seldžučke džamije, koji je u osmanskom carstvu bio pod snažnim uticajem vizantijskih arhitektonskih obrazaca. Seldžučke džamije u Nišu u početku su bile jednostavne građevina u osnovi kvadratnog oblika, malih dimenzija, pokrivena jednom kupolom. emenom, i naročito razvijenim specifičnim izgledom zbijenog minareta u obliku krnje kupe. Kasnije je u izgradnji džamija, korišćena dekorativna keramika i mermer. Na taj način se seldžučki mesdžid postepeno pretvarao u osmansku džamiju, kojoj pripada i Bali-begova džamija u Nišu.
- Izgled objekta
Objekat Džamije je kvadratne osnove, površine od 64 m², sa zasvedenom polukalotom, i centralno postavljenim mihrabom, okrenutim prema Meki. Visina temena kupole je 11,95 m. Zidana je od pritesanog kamena i uokvirena opekom. Unutrašnjost osvetljava 16 prozora.
Sa spoljašnje strane, na severozapadnom zidu džamije, nalazi se dvokupolni trem sa četiri luka i tri stuba. Desno od ulaza nalazio se minaret, koji je porušen posle oslobođenja od Osmanlija, i nikada više nije obnavljan. Uz severni zid džamije delimično su vidljivi arheološki ostaci Midhad-pašine biblioteke i minareta.[11]
Galerija uredi
Napomene uredi
- ^ Mesdžid je okupljačka bogomolja, koja je postojala u mahali kako bi stanovnike u neposrednoj okolini zbližila u čvršću islamsku zajednicu, kao i zbog svakodnevnih društvenih i obrazovnih potreba.
- ^ Druga je Islam-agina koja se nalazi u Ulici Generala Milojka Lešjanina i služi u verske svrhe.
Izvori uredi
- ^ Andrejević B. (1996). Spomenici Niša: zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Niš: Prosveta;
- ^ http://spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/spomenik.php?id=1386 Bali-begova džamija u Niškoj tvrđavi, Spomenici kulture u Srbiji]
- ^ Mirčetić D. Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
- ^ E. Miljković, Osmanske popisne knjige defteri kaoizvori za istorijsku demografiju: mogućnosti istraživanja, tačnost pokazatelja i metodološke nedoumice, Teme 1 (2010), 363 – 373.
- ^ E. Miljković, O značaju osmanskih popisnih knjiga kao istorijskih izvora – na primeru deftera Smederevskog sandžaka, Istorijski časopis 49 (2002), 123 – 138.
- ^ Milić D. et al. (1983). Istorija Niša 1: Od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878 godine. Niš, Gradina: Prosveta.
- ^ Milić D. i sar. (1983). Istorija Niša 1: Od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878 godine. Niš, Gradina: Prosveta
- ^ Grupa autora (2011). Leksikon grada Niša. Beograd
- ^ Mirčetić D. Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
- ^ Grupa autora (2011). Leksikon grada Niša. Beograd
- ^ Đurović Lj., & Vučković N. (2013). Vodič Istorijskog arhiva Niš. Niš: Punta.
Literatura uredi
- Robert Mantran, Istorija Osmanskog carstva, Beograd, 2002.
- Milan Milićević, Kraljevina Srbija: Novi krajevi, Beograd, 1884.
- Gordana Milošević, „Italijanski plan“ Niša iz 1719. godine kao povod za rekonstrukciju izgleda srednjovekovnog i antičkog grada, Niš i Vizantija 3 (2005), 149–162.
- Ema Miljković Bojanić, Detaljni popis nahije Niš iz 1516. godine, Centar za istraživanje/SANU Univerziteta u Nišu, Bilten 1, Beograd – Niš, 2000, 3–12.
- Ema Miljković, Osmanske popisne knjige defteri kao izvori za istorijsku demografiju: mogućnosti istraživanja, tačnost pokazatelja i metodološke nedoumice, Teme 1 (2010), 363–373.
- Ema Miljković, O značaju osmanskih popisnih knjiga kao istorijskih izvora – na primeru deftera Smederevskog sandžaka, Istorijski časopis 49 (2002), 123–138.
- Justin McCarthy, Death and exile – The ethnic cleansing of Ottoman Muslims 1821–1922, Princeton, New Jersey, 1995.
- Vidosav Petrović, Niš u delima putopisaca, Niš, 2000
- Zdravković, Ivan (1964). Izbor građe za proučavanje spomenika islamske arhitekture u Jugoslaviji. Beograd: Jugoslovenski institut za zaštitu spomenika kulture, (Beograd : Beogradski grafički zavod). COBISS.SR 43669767 COBISS.RS 43669767 COBISS.BH 7178246
