Википедија

Bela Palanka

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Palanka.

Bela Palanka je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Pirotskom okrugu na jugoistoku Srbije. Prema popisu iz 2022. bilo je 7.140 stanovnika. Danas je broj stanovnika znatno manji. Svake godine se tradicionalno u Beloj Palanci održava manifestacija Dani banice.

Bela Palanka
Panorama Bele Palanke
Administrativni podaci
DržavaSrbija
Upravni okrugPirotski
OpštinaBela Palanka
Stanovništvo
 — 2022.7.140
Geografske karakteristike
Koordinate43° 13′ 04″ S; 22° 18′ 24″ I / 43.217666° S; 22.306666° I / 43.217666; 22.306666
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina394 m
Bela Palanka na karti Srbije
Bela Palanka
Bela Palanka
Bela Palanka na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj18310
Pozivni broj018
Registarska oznakaPI/ПИ
Panorama Šljivovačka planina i u podnožju Bela Palanka.

Istorija uredi

Antički period uredi

U antičkom periodu na prostoru današnje Bele Palanke nalazio se značajni grad Remezijana. Osnovana oko 280. godine pre nove ere, Remezijana je dobila ime ili po keltskom plemenu po imenu Remi (čije prisustvo u ovoj oblasti nije potvrđeno), ili tračkom ličnom imenu Remesis ili Romesis.[1] U raznim itinerarima se Remezijana pod nekoliko imena navodi kao mansio (putna stanica): Antoninov itinerar (druga polovina 3. veka) stanica Remisiana nalazila se na 25. rimskoj milji od Naisa; u Jerusalimskom itineraru (333) pominje se stanica Romansiana na 28. rimskoj milji od Naisa. Na Pojtingerovoj tabli (posle 330) se mesto Romasiana nalazilo na 24 rimske milje od Naisa.[2][3]

O najranijoj istoriji naselja gotovo ništa nije poznato. Moguće je da se Remezijana pominje u Viminacijskom laterkulumu (2 vek), koji sadrži spisak veterana Legije VII Klaudija, regrutovanih 169, a otpuštenih 195. godine. Kod trideset veterana te legije kao mesto zavičaja stoji skraćenica R, koja najverovatnije predstavlja upravo Remezijanu.[4] Remezijana se vremenom razvila u autonomni grad (municipium), dobivši taj status za vreme vladavine cara Trajana (98—117). Postavši tako slobodan grad i Trajanska kolonija, što se može potvrditi počasnim carskim natpisima koji su nađeni, a koji uglavnom pripadaju carevima Septimiju Severu (224—235) i Filipu Arabljaninu (244—249).[5]

Utvrđeni deo Remezijane bio je velik okvirno skoro koliko celokupna današnja Bela Palanka. Zidovi su išli od Železničkog nasipa do padina Velikog i Malog Kurila, te od gimnazije Niketa Remezijanski do stadiona FK Rajko Mitić. Rimski grad imao je oblik standardnog kastruma trapezoidnog oblika (severni zid 220m, istočni zid 273m, južni zid 214m, zapadni zid 200 m). Grad je imao i mostove na otoci Vrelo (istočna strana), reci Nišavi (severna strana) i Koritničkoj reci (južna strana).[5] Glavne kapije su se nalazile na preseku sačuvanih zidova i današnjih glavnih ulica. Jezgra zidova i kapija pravljena su od lomljenog kamena i kreča (opus incertum), a spoljašnji segmenti pokrivani su redovima većih pravilnih blokova peščara (opus quadrtum).[6] Linijom današnjeg glavnog druma i pijace naziru se dva glavna puta u rimsko vreme (cardo maximus i decumanus maximus). Na njihovom raskršću pronađen je kompleks zgrada, od kojih glavna ima oblik bazilike. Na zapadnoj strani bazilike istražena je duboka apsida sa kontraforima na spoljašnjoj strani. Paralelno sa bazilikom, ka severu, pružaju se tri reda stubaca od opeke. Južno od bazilike zapaženo je nekoliko manjih prostorija pravilnog oblika, koje čine celinu sa južnim bedemom. Ovde su nađeni i keramički tubuli za zagrevanje, kao i fragmenti fresko-maltera.[7] Pronađena su i dva kapitela, jedan od belog mermera i ukrašen jednostrukom spiralom i listolikim ornamentima, a drugi od peščara i sa ravnostranim grčkim krstom u bočnom medaljonu.[8]

Okolina Remezijane (civitas) prostirala se na znatno većem prostoru.[9] Do sada su pronađene tri rimske nekropole. Duž severnog puta prema Timoku, pronađena je prostrana nekropola, čijih su nekoliko grobnica i istražene. Jedna od tih, poluobličasto zasvođenih grobnica, sadržala je više predmeta: Vetranionov zlatnik, novčiće Herkulija i Konstancija II, kameje u zlatnom okviru, grivne, prstenje i sl. U južnom delu naselja nalazila se druga nekropola, sa slobodno ukopanim pokojnicima i retkim konstrukcijama od izlomljenih opeka i s krovom na dve vode. Treća nekropola je nalik na drugu, s tim što se nalazi na jugoistočnom izlazu iz grada. Sve tri nekropole nastale su u periodu kasne antike (4—6. vek).[8]

Remezijana je najverovatnije bila i sedište carskog kulta. Uprkos oskudnom epigrafskom materijalu, o njemu govore četiri epigrafska spomenika iz 202. godine, koje je podigao tadašnji namesnik provincije Q. Ancius Faustus Septimiju Severu, Karakali i Juliji Domni. Ovi spomenici najverovatnije su napravljeni povodom dočeka careva, koji su prolazili putem Via Egnatia. S obzirom na činjenicu da su spomenici postavljani i u gradovima kroz koje carevi nisu ni prošli, nije sigurno da su dotični prošli kroz Remezijanu. U nauci postoji i mišljenje da su spomenici pravljeni povodom sabora gornjomezijskih gradova, a koji se održao upravo u Remezijani.[10]

Područje Remezijane je bilo od izuzetnog značaja za centralnu vlast, pre svega zbog obilnih rudnih bogatstava. Remezijana je bila centar jednog od šest oblasti rudarskog kompleksa Metalli Dardanici.[11] Ova oblast, budući fiskalni carski domen, morao je imati vojnu posadu koja je obezbeđivala poštovanje poretka među lokalnim, uglavnom tračkim, stanovništvom. Radi obezbeđivanja sigurne eksploatacije, carska vlast je sledila politiku planske kolonizacije i romanizacije, o čemu svedoči onomastički materijal (poznoantički kasteli Dalmates i Ferrares).[10]

Od četvrtog veka Remezijana je i hrišćanski centar čitave oblasti. Bila je sedište uglednog episkopa Nikete (366—414). Prema poemi Niketinog prijatelja, Paulinusa iz Nole, koji je slavio njegov povratak, Niketa je bio hrišćanski misionar među tračkim Besima. I u petom veku oblast Remezijane je bila centar misionarskih aktivnosti, pošto je stanovništvo teško i sporo primalo hrišćanstvo. Poznato je ime još jednog remezijanskog episkopa. U pitanju je Diogenijanus, koji je učestvovao na monofizitskom saboru u Efesu 449. godine.[6] Rimski grad su pustošili Huni 441. i 447. godine, da bi ga konačno uništili Bugari 540. godine.[9]

U periodu vladavine vizantijskog cara Justinijana I, između 530. i 552. godine, u gornjem i srednjem Ponišavlju podignuto je 30 kastela radi zaštite od varvarskih napada. Centralno utvrđenje, koje se nalazilo na prostoru današnjeg Malog Kurila, štitilo je vizantijsku varoš po imenu Rumizijana, na mestu nekadašnje Remizijane.[12] Ovaj grad je doživeo uspon zahvaljujući okolnim rudnicima gvožđa. Ostaci rudarstva pronađeni su u rudniku Kastel Ferraria iz Justinijanovog vremena, u ataru sela Kosmovca. Rumizijana je zapustela do 7. veka, najverovatnije pri najezdi Slovena.[13]

Srednji vek uredi

Po propasti Remizijane uloga središta Belopalanačke i Koritničke kotline pripala je selu Mokro (današnja Mokra).[13]

Po padu Bugarskog carstva 1018. godine, belopalanačka kotlina je postala delom vizantijske oblasti (teme) Bugarske, nazvane po palom carstvu. Iako je ovaj dukat rasformiran najkasnije do kraja 11. veka, naziv Bugarska je opstao. U crkvenom smislu, belopalanačka kotlina je pripadala Niškoj eparhiji Ohridske arhiepiskopije.[14] Kako su se ohridski arhiepiskopi titulisali kao arhiepiskopi sve Bugarske, verovatno je naziv Bugarska za predele koji uključuju belopalanačku kotlinu opstao i tokom 12. veka.[15] Tako i izvori nastali tokom 11. i 12. veka pominju krajeve koji uključuju belopalanačku kotlinu kao Bugarsku.[16] Dakle, ovaj pojam ne treba shvatiti u etničkom značenju.[15]

Na razvalinama Remezijane i Rumizijane napravljen je grad Izvor, koje se prvi put pominje tek u 11. veku, iako je sigurno da je postojao pre. Dotični pomen učinio je putopisac Petra Amijenskog, jednog od vođa Prvog krstaškog rata, 1096. godine.[13] Pošto se stanovništvo po svoj prilici razbežalo pred krstaškom vojskom, krstaši nisu našli nikakvih životnih namirnica u mesecu julu, pa su bili primorani da jedu sirovo klasje. Kao i većina srpskih srednjovekovnih gradova, Izvor je imao svoj grad (utvrđenje na uzvišenju) i podgrađe (nizinsku naseobinu). Izvorski grad nalazio se na vrhu Velikog Kurila, a podgrađe kod Vrela.[13]

Moguće je da je 1183. belopalanačka kotlina je pripala srpskom velikom županu Stefanu Nemanji.[17][18] Ukoliko je tada zaista pripala srpskoj državi, kotlina je svakako vraćena pod vizantijsku vlast posle bitke na Moravi 1190. godine.[19] Pod vizantijskom vlašću je nišavska oblast morala ostati bar do 1198. godine, kada je, pod nejasnim okolnostima prešla u ruke Vukana Nemanjića najkasnije 1202. godine. U tom trenutku Vukan je bio srpski veliki župan, pošto je uz ugarsku pomoć proterao brata Stefana. Njegova vlast je, ipak, okončana već 1203. godine, kada je ovu oblast osvojio bugarski car Kalojan.[20] Moguće je da je u neredima posle smrti cara Kalojana (1207) srpski veliki župan ponovo zauzeo belopalanačku kotlinu. Verovatno je posle bitke kod Klokotnice (1230) godine Bugarsko carstvo povratilo vlast nad nišavskim predelima, s obzirom na to da se 1279. godine u Jevanđelju nastalom u Svrljigu pominje niševski episkop Nikodim. Verovatno je da se ova oblast ponovo našla pod vlašću srpskih vladara posle pobede kralja Stefana Uroša III nad bugarskom vojskom kod Velbužda (1330).[21]

Između 1379. i 1381. godine carica Evdokija Dragaš, sa sinom, gospodinom Konstantinom, darovala je Hilandaru svoju baštinsku Bogorodičinu crkvu u mestu Arhiljevica, kao i devetnaest sela, među kojima i Izvor.[22]

U pohodu osmanskog sultana Murata I, koji je kulminirao susretom osmanske i srpske vojske kod Pločnika (1386), gotovo sigurno je belopalanačka kotlina prešla pod vlast Osmanskog carstva. Ova oblast je, po svoj prilici, prešla pod vlast srpskog gospodara, despota Stefana, pre 1403. godine. Brat despota Stefana, gospodin Vuk, uspeo je da uz osmansku pomoć natera brata da prihvati podelu države 1409. godine. Prema rečenoj podeli, gospodin Vuk je držao južne krajeve srpske države, uključujući verovatno i nišavsku oblast. Tu je vladao kao vazal osmanskog sultana. No, gospodin Vuk je ubijen u raspletu koji je nastupio posle bitke kod Kosmidiona (1410), te se nišavska oblast ponovo našla pod vlašću despota Stefana.

Po smrti despota Stefana Lazarevića 1427. godine, osmanska vojska je napala i osvojila južne krajeve srpske države. U tim događajima je nastradao i Izvor, koji kao razrušenu varoš pominje u svom putopisu Bertrandon de la Brokijer.[23]

Period osmanske vlasti uredi

Administrativna pripadnost uredi

Prostor na kom se nalazi današnja Bela Palanka se tokom celukupnog osmanskog perioda nalazio u Sofijskom sandžaku. Kako je posle rata između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva 1737-1739. došlo do značajnih izmena u administrativnom pogledu, Palanka se našla u prostoru kojim je administrativno upravljao sofijski sandžakbeg, a vojno beogradski muhafiz (pogrešno poznat kao beogradski paša).[24] Beogradski muhafiz je vremenom počeo preuzimati i neke druge upravne nadležnosti, poput izvesnih sudskih slučajeva.[25] Po padu Beograda (1833), dužnosti beogradskog muhafiza preuzeo je njemu pređe potčinjeni niški muhafiz.

Od osmanskog osvajanja, prostor Bele Palanke je u crkvenom smislu potčinjen Sofijskoj mitropoliji Vaseljenske patrijaršije. Početkom 18. veka je iz Sofijske mitropolije izdvojena Nišavska eparhija Gornje Mezije, sa centrom u Pirotu. Ova eparhija je takođe bila potčinjena Vaseljenskoj patrijaršiji. Godine 1870, pod ruskim pritiskom, stvorena je Bugarska egzarhija. Ova autonomna crkva, koja je okupljala sve preostale slovenske oblasti Osmanskog carstva, stupila je u stanje raskola 1872. godine, zbog nerešenih kanonskih pitanja.[26]

Istorija naselja od početka 15. do kraja 18. veka uredi

Osmanski Izvor uredi

Na mestu razorenog Izvora osmanske vlasti osnovale su drumsko selo i putnu stanicu sa konakom. Novo naselje se pod iskvarenim imenom pominje u osmanskim izvorima (Bunarbaši, Suhazor, Izor) sve do 1565. godine.[23] Prema defteru iz prve ili druge decenije 16. veka, varoš Izvor je imala 23 domaćinstva, 6 neoženjenih i 2 udovice. Prihod od sela je iznosio 3351 akču. Tokom 16. veka primetan je porast stanovništva: sledeći defter navodi 29 domaćinstava, 40-ih godina ima 35, a 70-ih 38. Pred kraj veka, međutim, broj domaćinstava opao je na 25. Prihodi od seoskih poreza bili su u stalnom opadanju: na kraju veka iznosili su 1500 akči.[23] Verovatno je da je posredi bilo iseljavanje u Novo Selo, koje je u međuvremenu postalo novi centar Belopalanačke kotline.[27]

Mehmed-pašina i Musa-pašina palanka uredi

Početkom 17. veka izvesni Mehmed-paša, verovatno niški zapovednik, napravio je na mestu nekadašnjeg Izvora privremeno utvrđenje, koje su neki putopisci nazivali Mehmed-pašinom Palankom.[28]

Radi bolje zaštite puta Osmanlije su 1638/9. godine ovde sagradile palanku sa hanom, koja je po graditelju ponela ime Musa-pašina Palanka. Kodža Musa-paša, rodom iz sela Vikoč, bio je valija Egipta i Budima, istanbulski kajmakam i admiral flote. Poginuo je komandujući mornaricom u bici kod Negroponta (1647). Pored Bele Palanke, osnovao je i Novu Kasabu u Bosni, te više zadužbina u Budimu i Beogradu.[29]

Prema tradiciji, Musa-paša je srušio 12 crkava u okolini, i materijal dobijen njihovim rušenjem iskoristio za zidanje palanke. Takođe, putopisci pominju da se koristio i materijal remezijanskih zidina za utvrđenje.[30] O osnivanju Musa-pašine Palanke osmanski pisac Uskudari je zapisao:

Pričaju da je pokojni Musa-paša bio zajedno s haremom u vreme kada je krenuo ka Budimskom ejaletu, kojim je bio milostivo obdaren [1638. godine]. Tokom puta stigao je u pomenutu palanku, koja je u to vreme bila sagrađena od zemlje i tankog pruća, a njen han bio u ruševnom stanju. Hajduci-razbojnici izvršili su noćni prepad, pokrali stvari i prtljag i pobili dosta ljudi. Milošću Preuzvišenog Tvorca, oni su, usred te zbrke, pohvatani i kažnjeni, a on [Musa-paša] se zarekao i zakleo da će na pomenutom mestu podići čvrstu palanku i han da budu zadužbina i da služe za odmor putnika. Pošto je srećno stigao u budimsku tvrđavu, odredio je jednog poverljivog čoveka visokog ranga, i poslao ga da brine o izgradnji hana i palanke, koji je trebalo da budu od kamena, i naložio jednom majstoru slikanja da oslika palanački han. Naredio je da se sadašnja palanka i han izgrade od njegovog sopstvenog novca.[29]

Prema Evliji Čelebiji, beglerbeg Musa-paša je izgradnju Palanke posvetio sultanu Muratu IV, povodom njegovog osvajanja Bagdada (1638):

Čak je i na gvozdenoj kapiji koja je okrenuta prema jugu na jednom četvorougaonom pozlaćenom mramoru napisan dželi-pismom sledeći natpis:

Kada islamska vojska sa carem sveta Bagdad osvoji,

Tad uzvišeni sultan Murad ovako prozbori:

Datum osvojenja Bagdada je "moja vojna"

1048 (=1638)[31]

Dubrovački izvori ovo mesto zovu jednostavno Palanka ili Pašina Palanka.[32] O mestu su brojne podatke dali Hadži-Kalfa, britanski putopisac Piter Mandi i anonimni izveštavalac barona De Kormanena, s tim što je prvi pogrešno ubicira kod Kuru-Česme, a poslednji je naziva Mehmed-pašinom Palankom.[32] Prema Hadži-Kalfi, Musa-pašina Palanka je bila 200 aršina dugačka, 120 aršina široka, a njeni zidovi su bili debeli 3 aršina, dok su bili visoki 14, zajedno sa temeljima. Palanka je imala 18 kula, svaku po 20 aršina visoku i široku, s tim što je kula na ulazu bila za metar viša od ostalih.[23] Prema Uskudarijevom proračunu, izgradnja Musa-pašine Palanke koštala je 26.000 groša.[29] Po svoj prilici je stanovništvo Novog Sela preseljeno u Musa-pašinu Palanku oko sredine 17. veka, čime je stvoren prvi srpski kraj Palanke, Varoš Mala.[33]

U Velikom bečkom ratu (1683—1699) je Musa-pašina Palanka teško stradala. Austrijska vojska je prilikom osvajanja Musa-pašine Palanke razrušila zidine i nekoliko glavnih zgrada u naselju (oktobar 1689). General Veterani je snabdeo grad jakom austrijskom posadom. U osmanskom kontranapadu austrijski garnizon Pirota se predao 10. avgusta 1690. godine. Katana Mustafa-beg, vođa pohoda, uputio se putem koji se opisuje kao gorovit i rđav ka Palanci. Zbog teškoće puta, odžak tobdžija je stigao do Palanke tek između 11. i 12. avgusta, sa velikim brojem bivola koji su stradali od iscrpljenosti. Tu su zatekli Palanku pustu, pošto se posada razbežala čuvši od pirotske koliko je brojna osmanska vojska. Austrijska posada je na kola natovarila sav provijant i oružje (izuzev topova), i zaputila se u Nišku tvrđavu. Katana Mustafa-beg je sustigao i ubio 16 austrijskih vojnika. Njihove su glave pobodene na kolje ispred bedema Palanke, gde su dočekale glavninu osmanskih snaga. Tu se osmanska vojska zadržala dva dana, nastavivši pohod. U utvrđenju je ostavljena posada na čelu sa Salahur Musa-pašom Arapinom.[34] Tom prilikom su zidine razrušene u potpunosti.[35] Narod se za to vreme nalazio u zbegovima. Osmanske izvidnice zbog neprohodnosti nisu mogle dopreti do zbegova, a izvidnice su naletale ili na stražare sela ili hajduke. Negde zapadno od Bele Palanke hajduci su izvršili prepad osmanske čete, koje su opljačkale kola s namirnicama, te pobegli u okolinu Pirota. Zbog toga su istog dana iz osmanskog logora poslate albanske čete od po 500 ljudi, s naredbom da pobiju sve hajduke i raju izuzev žena i dece mlađe od 7 godina. Obrazloženje ove zapovesti bilo je da je prokleta raja koja se tamo smestila stavila na glavu kape nemačkih nevernika i, opasavši mačeve, učinila više nevaljalstva od ratnih neprijatelja. Albanske čete su našle prvu grupu hajduka tek 10 dana kasnije, našavši osmanskog provijanta u izobilju, a najviše kafe.[36]

Niški zapovednik Mustafa-paša je stare zidine početkom 18. veka zamenio palisadnim. Te zidine su opstale do sredine 19. veka, a po Mustafa-paši će se i naselje vremenom prozvati Mustafa-pašina Palanka. Prvi put se naselje kao Ak Palanka (tur. ak - belo) pominje u ratnim memoarima generala Sekendorfa. Od ovog perioda do 1877. u upotrebi su bili nazivi Musa-pašina Palanka, Mustafa-pašina Palanka i Ak Palanka. U Austrijsko-turskom ratu iz 1716-1718. Palanka je opet preživela razaranja.[35]

Istorija naselja u 19. veku uredi

Razvoj uredi

Proces čiftlučenja je započeo već u drugoj polovini 17. veka. Čiftluci su postali opšta pojava u Ponišavlju tokom 18. veka, dok je najveći intenzitet doživelo posle 1839. godine. Veće čiftluk-sahibije živele su na svojim imanjima, u svojim dvospratnim begovskim kulama, dok su oni sa manjim imanjima živeli u gradu. Najveći mulk u belopalanačkom ataru imao je Ismail-beg, čija kula se nalazila u oblasti Opštinsko.[37] Od nenaseljenih čiftluka najveći je imao potkivač Alija Alilović poznat po nadimku Golovrša.[38] Pojava čiftlučenja dovela je do povećane eksploatacije sve zavisnijeg seljaštva. Pogoršanje položaja pratile su bune, poput Pirotske bune iz 1836. godine. Proklamacija Hatišerifa od Đulhane (1839), koja je trebalo da popravi ekonomsko stanje zavisnog stanovništva, dovelo je zapravo do još veće eksploatacije, pošto su spahije smanjenje prihoda nadomestile povećanjem preostalih i uvođenjem novih. Ekonomske odnose nije popravila ni neuspela Niška buna iz 1841. godine.[39]

Sredinom 1806. godine, po dozvoli Karađorđa Petrovića, braća Mita i Marinko Pirotski, Ranča Piroćanac i Veljko Petrović su napali i opustošili Palanku. Ubrzo su se povukli, radi odbrane šanca Deligrada.[40]

U osmanskoj salnami iz 1873/4. godine stoji da Bela Palanka ima zemlju pogodnu za gajenje svih kultura, uključujući i pirinač i pamuk.[41]

Stanovništvo i mahale uredi

Zbog ekonomskog razvoja Palanka je privukla kosovski rod Toljinaca, koji se doselio 1760. godine, obrazujući prvi srpski drum u gradu, današnju Toljinsku Malu. Toljinci su bili prvi srpski trgovci u gradu. Oko 1800. godine doselila su se i dva šopska roda - Ćisibradinci i Dadaživinci - i jedan svrljiški rod (Džonjinci). Ovi rodovi su se doselili jugoistočno od naselja, na Čukaru i Golovršinu. Za njima se doselilo stanovništvo sela Kremenice, bežeći pred čerkeskim nasiljima. Ove oblasti su postale glavni centri srpskog stanovništva u oblasti grada. Oko 1824. godine doseljenici sa Čukara i Golovršine doselili su se ulevo od Koritničke reke, zasnivajući Vrbak Malu. Oko 1835. tadašnjih 40 srpskih domaćinstava sagradilo je staru crkvu uz ranije nastalo groblje. Oko 1860. godine ispred Palanke, na timočkom drumu, nastanili su se trgovci Naka Tvrdo-Pešić i Jovanča Živić, a za njima i rod Milini. To su bile prve kuće u budućoj Staničenjskoj Mali. U novosagrađenoj zgradi 1862. otvorena je i prva srpska škola, u Toljinskoj Mali. Oko 1870. godine rod Zlatanovići-Studenci se doselio iz niškog sela Gornje Studene, kupivši od bega Većata vodenici na otoci Vrela. Time je zasnovana Studenska Mala.[42]

U prvoj polovini 19. veka glavna muslimanska naseobina nalazila se u tvrđavi - Kaleu. U to se naselje moglo ući samo tokom dana, pošto su se kapije zatvarale noću. Muslimansko naselje sadržalo je tad oko 60 kuća, malu džamiju sa minaretom i dve tekije. Jedna od najboljih kuća, kuća Ferat-bega, imala je i hamam. Neke muslimanske kuće imale su i male zanatske radionice. Prema Milanu Đ. Milićeviću, 1877. godine bilo je oko 200 Turaka u gradu.[42]

Sedamdesetih godina 19. veka muslimani su držali 60 dućana. Dućane su u značajnijem broju držali i Cincari. Od zanata u to vreme bili su prisutni gostioničarski, kolarski, kovački, potkivački, terzijski, platnarski, ćurčijski, kujundžijski, mutavdžijski, grnčarski, kazandžijski, bojadžijski, kondurdžijski, papudžijski, sarački, berberski i mumdžijski zanat. Zanati kojima su se bavili samo muslimani bili su: kujundžijski, berberski, sarački, papudžijski, kondurdžijski i potkivački. Kovači su bili isključivo Cigani. Palanka je bila najpoznatija po kujundžijskom, platnarskom i terzijskom zanatstvu.[43]

Prema srpsko-osmanskoj granici uspostavljenoj 1834. godine osmanska vlast je podigla niz karaula. U Palanci se pominje, između ostalog, i ciganska karaula po imenu Derben. Zbog prenaseljenja Palanke, osmanska vojska je bila primorana da podigne i pomoćno utvrđenje, radi obuke. Tako je 1867. godine sagrađena Tabija, kulučenjem srpskog stanovništva. Pomenuto utvrđenje nalazilo se na istaknutoj tački nekoliko stotina metara zapadno od grada. U kružnom utvrđenju prečnika 35 metara obučavalo se oko 250 osmanskih regruta godišnje. U Tabiji se, takođe, nalazio i palanački zatvor.[44]

Od starih grobalja, u Beloj Palanci postojali su Tursko i Cigansko groblje. Cigansko groblje nalazilo se u budućoj Pijac Mali.[44]

U sastavu Kneževine i Kraljevine Srbije uredi

Administrativna pripadnost uredi

Prostor Pirotskog mutesarifluka vojska Kneževine Srbije oslobodila je tokom decembra 1877. Prostor mutesarifluka je privremeno postavljen pod administraciju tzv. Pirotske uprave, čija je administrativna oblast bila podeljena na osam srezova, od kojih je jedan bio Ak-palanački.[45][44] Osmanski administrativni poredak formalno je ukinut 15. januara 1878, kada je vlada Kneževine Srbije donela Privremeni zakon o uređenju oslobođenih predela. Tada je na prostoru bivšeg mutesarifluka uspostavljeno sedam uprava, među kojima se nalazila i Belopalanačka uprava.[45] Reorganizacija uprave novoosvojenih krajeva izvršena je 14. maja 1878, kada je Bela Palanka ušla u sastav Niškog okruga, kao središte Belopalanačkog sreza.[46]

Iako je nišavski mitropolit Evstatije zadržao zvanje mitropolita (jednako zvanju beogradskog mitropolita), Nišavska mitropolija je potčinjena Beogradskoj konzistoriji, čime je Nišavska mitropolija postala delom pravoslavne crkve u Kneževini Srbiji. Sredinom 1878. nišavski mitropolit, kao bugarski nacionalista, odlučio je da napusti Kneževinu Srbiju, pa je prostor Nišavske mitropolije prisajedinjen Niškoj eparhiji Beogradske mitropolije.[47]

Razvoj naselja uredi

Po oslobođenju od osmanske vlasti, lokalno stanovništvo je počelo rušiti osmansko utvrđenje. Godine 1882. Milan Đ. Milićević je našao celu južnu stranu utvrđenja urušenu. Tri godine kasnije, Vladan Đorđević je zatekao ceo kremelirani zid, istog stila kao smederevski kremelirani zid, razrušen pored druma. Emil de Lavelej je 1888. godine zatekao razrušeno utvrđenje, izuzev glavne kapije u arapskom stilu. Materijal dobijen rušenjem osmanskog utvrđenja poslužio je za gradnju mnogih javnih i privatnih zgrada. Jedan deo materijala iskorišćen je za obnovu Divljanskog manastira.[44]

Dana 6. februara 1879. Bela Palanka postala je sedište Belopalanačkog okruga. Te godine je donet i okvirni plan za razvoj naselja. U želji da razvije naselje oko glavnog druma, predsednik opštine Aleksa Janjić je nastojao da seoske došljake naseli na prostoru nekadašnjeg Turskog groblja. Zbog sujeverja se taj kraj počeo naseljavati tek 1880. godine, čime je zasnovana Nova Mala. Ubrzo je i na mestu gde se odigravala trgovina u gradu zasnovana Pijac Mala. Dobivši poštansku i telegrafsku stanicu, tržište, osnovnu mušku i žensku školu, Bela Palanka je proglašena za varošicu 5. septembra 1885. Međutim, i pored novog statusa, Bela Palanka nije doživela znatniju transformaciju.

Na prostoru nekadašnje tvrđave su izgrađene nova osnovna škola, te crkva (građena u periodu 1910-1914). Između 1882. i 1910. godine Bela Palanka je dobila šest novih mala: Malu preko Rampe (1885), Grobljansku Malu (1890), Donju Malu (1891), Malu pod Kale (1900), Bulski Brod Malu (1908) i Malu Gradine (1910). Do 1918. godine u Beloj Palanci izgrađene su 353 zgrade, tj. 42.3% broja zgrada iz 1950.[48]

Privredom Bele Palanke do 1912. dominiralo je zanatstvo. I u slobodnoj Srbiji platnarski i terzijski zanat ostali su najveći aduti Bele Palanke. Osam belopalanačkih platnara prodavali su svoju robu u Nišu, Vlasotincu, Svrljigu, Lužnici i Koritnici. Oko 1880. godine u Beloj Palanci bilo je 20 terzijskih radnji. Uz stare zanate seoski doseljenici pokrenuli su i crepnjarski i opančarski zanat. U ovom periodu javili su se i stolarski, farbarsko-molerski i limarski zanat. Doseljenici koji su se bavili zanatima mahom su radili bespravno, tj. bez majstorskog prava, protokolisane firme i prijavljenog poreza. Tako je bespravni majstor Naka Petrović zidao škole, javne i privatne zgrade.[49] Konkurencija fabričke robe, koja je postepeno gasila stare zanate, dovodila je do oštre konkurencije i sukoba između zanatlija i trgovaca. Zanatlije su zahtevale da prodaju proizvode sami, bez posredovanja trgovaca. Posebno tešku borbu vodili su voskari i sapundžije. Tako je Okružno načelstvo presudilo 1899. godine da trgovci i terzije mogu prodavati samo strani sapun.[50]

Glavni novčani zavod, gradska štedionica, osnovana je 1892. godine. Štedionica je pravila godišnji promet od oko 2.000.000 tadašnjih dinara.[51]

Bela Palanka nije imala panađur niti stalni pazarni dan. Vašar o Preobraženju (19. avgust) ustanovljen je 1890. godine.[52]

Međuratni period uredi

Glavna faza teritorijalnog razvitka Bele Palanke bila je u periodu između 1919. i 1930. godine. Od važnih ustanova u tom periodu Bela Palanka je dobila bolnicu i hidro-termo elektranu (1926) . Posle katastrofalne poplave od 20. maja 1939,[53][54] u kojoj su stradali Grobljanska Mala, Vrbak Mala, te deo Varoš Male (odneto 18, a oštećeno 100 kuća u vrednosti od tadašnjih 2 miliona dinara), u roku od jedne godine je planski izgrađen deo grada poznat kao Stara Kolonija zauzimanjem tadašnjeg predsednika opštine, Rajka Živkovića Crnje. Stara Kolonija je izgrađena na državnom zemljištu tadašnjeg Sreskog rasadnika.[55]

Zanati koji odgovaraju zahtevima drumskog saobraćaja, te zemljoradnika i stočara, opstali su u međuratnom periodu. U istom periodu neki su zanati preobraženi (kondurdžijski u obućarski, terzijski u krojački), a neki su i izumrli (sapundžijski, kožarski, mutavdžijski, abadžijski, platnarski). Zanatstvo je u celini počelo opadati 1930-ih. Posle Prvog svetskog rata, veliki broj poljoprivrednih proizvoda se izvozio u Solun (maslo, ovce, koze) i Aleksandriju (kačkavalj). Od 1925. Bela Palanka je izvozila znatne količine furnirske orahovine u Italiju, Austriju, Nemačku, Čehoslovačku i Mađarsku.[51]

Pijačni dan (petkom) ustanovljen je tek 1922. godine.[52]

Demografija uredi

U naselju Bela Palanka živi 6785 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,0 godina (37,7 kod muškaraca i 40,3 kod žena). U naselju ima 3037 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,84.

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2011. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Demografija[56]
Godina Stanovnika
1948. 2.823
1953. 3.168
1961. 4.300
1971. 5.772
1981. 7.502
1991. 8.347 8.302
2002. 8.626 8.691
2011. 8.143
2022. 7.140
Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍[57]
Srbi
  
 7.491 86,84%
Romi
  
 1.018 11,80%
Makedonci
  
 9 0,10%
Jugosloveni
  
 7 0,08%
Goranci
  
 6 0,06%
Crnogorci
  
 4 0,04%
Hrvati
  
 4 0,04%
Bugari
  
 4 0,04%
Mađari
  
 2 0,02%
Slovenci
  
 1 0,01%
Bošnjaci
  
 1 0,01%
nepoznato
  
 35 0,40%


Stanovništvo prema polu i starosti[58]
m
ž
? 8
  
  
 12
80+ 53
  
  
 101
75—79 96
  
  
 170
70—74 145
  
  
 205
65—69 232
  
  
 227
60—64 226
  
  
 222
55—59 227
  
  
 209
50—54 354
  
  
 315
45—49 408
  
  
 380
40—44 344
  
  
 330
35—39 307
  
  
 300
30—34 265
  
  
 272
25—29 279
  
  
 248
20—24 335
  
  
 275
15—19 316
  
  
 306
10—14 328
  
  
 261
5—9 264
  
  
 215
0—4 199
  
  
 192
Prosek : 37,7 40,3
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002.
Broj domaćinstava 752 840 1.210 1.709 2.352 2.719 3.037
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 507 850 639 813 146 63 13 3 3 0 2,84
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 3.595 1.030 2.341 157 49 18
Ženski 3.572 612 2.357 494 87 22
UKUPNO 7.167 1.642 4.698 651 136 40
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 1.812 105 0 9 738
Ženski 1.244 37 0 0 623
UKUPNO 3.056 142 0 9 1.361
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 59 161 122 46 109
Ženski 12 25 132 29 13
UKUPNO 71 186 254 75 122
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 25 20 156 55 50
Ženski 12 10 48 95 152
UKUPNO 37 30 204 150 202
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 53 0 1 103
Ženski 19 0 0 37
UKUPNO 72 0 1 140

Dani banice uredi

U Beloj Palanci se od 2005. godine održava gastro-turistička manifestacija Dani banice. Čine je takmičarski i revijalni deo u pripremanju domaćih pita (Banica (jelo))i tradicionalnih specijaliteta. Svake godine je sve više učesnika i posetioca. Zadnjih godina je veliki broj gostiju iz Bugarske. Cilj manifestacije je da se sačuvaju običaji, kultura i tradicija belopalanačkog kraja.[59]

Galerija uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 76. 
  2. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 30. 
  3. ^ Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 75. 
  4. ^ Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 76—77. 
  5. ^ a b Vulić, Nikola (1909). Antički spomenici u Srbiji XIV. Beograd: Srpska kraljevska akademija. str. 152. 
  6. ^ a b Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 78. 
  7. ^ Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 78—79. 
  8. ^ a b Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 79. 
  9. ^ a b Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 31. 
  10. ^ a b Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Gradovi i naselja. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 77. 
  11. ^ Petrović, Vladimir P. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 18—19. 
  12. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 26. 
  13. ^ a b v g Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 32. 
  14. ^ Kalić, Jovanka (1984). „Niš u srednjem veku”. Istorijski časopis. XXXI: 8. 
  15. ^ a b Komatina 2012, str. 51-54.
  16. ^ Komatina 2012, str. 41-46.
  17. ^ „Stefan Prvovenčani, Sabrani spisi: Život Svetog Simeona”. Pristupljeno 2. 03. 2019. 
  18. ^ Kostić, Mihajlo M. (2003). „Teritorijalna pripadnost belopalanačke kotline u prošlosti i administrativno oblikovanje (XIV-XIX vek)”. Pirotski zbornik. 
  19. ^ Kalić, Jovanka (1984). „Niš u srednjem veku”. Istorijski časopis. XXXI: 25—26. 
  20. ^ Kalić, Jovanka (1984). „Niš u srednjem veku”. Istorijski časopis. XXXI: 26. 
  21. ^ Kalić, Jovanka. „Niš u srednjem veku”. Istorijski časopis. XXXI: 28—29. 
  22. ^ Živojinović, Mirjana (2006). „Dragaši i Sveta gora”. Zbornik radova Vizantološkog intituta. XLIII: 49—50. 
  23. ^ a b v g O. Zirojević, Carigradski drum od Beograda do Sofije (1459—1683), Beograd 1976, 182-183.
  24. ^ Pavlović, Miroslav (2016). Vojno-administrativno uređenje Smederevskog sandžaka 1739-1788. Doktorska disertacija. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu. str. 78. 
  25. ^ Pavlović, Miroslav (2016). Vojno-administrativno uređenje Smederevskog sandžaka 1739-1788. Doktorska disertacija. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu. str. 290—291. 
  26. ^ Radosavljević, Jelena N. (2018). „Mitropolit Evstatije i uspostavljanje srpske crkvene uprave u Nišavskoj mitropoliji 1878.”. Istorijski časopis. LXVII: 248. 
  27. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 34. 
  28. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 143. 
  29. ^ a b v Katić, Tatjana (2012). Tursko osvajanje Srbije 1690. godine. Beograd: Centar za osmanističke studije - Srpski genealoški centar. str. 48. 
  30. ^ Bengalija, Aussfurliche Reiss-Bescheibung (1687). Johannes. Francfurt. str. 34. 
  31. ^ Šabanović, Hazim (1967). Evlija Čelebi. Putopis. Odlomci o jugoslavenskim zemljama. Sarajevo: Svetlost. str. 62. 
  32. ^ a b O. Zirojević, Carigradski drum od Beograda do Sofije (1459—1683), Beograd 1976, 183.
  33. ^ Tomić, Jovan N. (1909). Pisma Jovana Kjaromani s puta preko Balkanskog poluostrva 1659. god. Beograd: Srpska akademija nauka. str. 105. 
  34. ^ Katić, Tatjana (2012). Tursko osvajanje Srbije 1690. godine. Beograd: Centar za osmanističke studije - Srpski genealoški centar. str. 47—49. 
  35. ^ a b Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 146—147. 
  36. ^ Katić, Tatjana (2012). Tursko osvajanje Srbije 1690. godine. Beograd: Centar za osmanističke studije - Srpski genealoški centar. str. 104. 
  37. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 45. 
  38. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 44. 
  39. ^ Jagodić, Miloš (2017). „Prilog proučavanju agrarnih odnosa u Niškom sandžaku sredinom 19. veka”. Srpske studije. Knj. 8: 312—319. 
  40. ^ Lilić, Borislava (2004/2005). „Pirot i okolina u vreme Prvog srpskog ustanka”. Pirotski zbornik. 29-30: 11. 
  41. ^ Rizaj, Skender (1970). „Ustrojstvo niškog ejaleta”. Vranjski glasnik. knj. 6: 307, 311. 
  42. ^ a b Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 148. 
  43. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 110—111. 
  44. ^ a b v g Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 27. 
  45. ^ a b Radosavljević, Jelena N. (2018). „Mitropolit Evstatije i uspostavljanje srpske crkvene uprave u Nišavskoj mitropoliji 1878.”. Istorijski časopis. LXVII: 251. 
  46. ^ Samardžić, Momir (2006). Evropa i obeležavanje granica Srbije 1878-1879. Novi Sad: Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu. str. 30. 
  47. ^ Radosavljević, Jelena N. „Mitropolit Evstatije i uspostavljanje srpske crkvene uprave u Nišavskoj mitropoliji 1878.”. Istorijski časopis. LXVII: 263—264. 
  48. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 149. 
  49. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 111. 
  50. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 112—113. 
  51. ^ a b Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 116. 
  52. ^ a b Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 115. 
  53. ^ "Vreme", 22. maj 1939
  54. ^ "Politika", 22. maj 1939
  55. ^ Kostić, Mihajlo (1970). Belopalanačka kotlina. Društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijić". str. 150. 
  56. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  57. ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9. 
  58. ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7. 
  59. ^ Ko pravi najbolje pite u Srbiji? (B92, 12. avgust 2013)

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Bela Palanka na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бела_Паланка&oldid=27553537”