Bitka na Katalaunskim poljima
Bitka na Katalaunskim poljima ili, ređe, bitka kod Šalona, odigrala se 451. u severnoj Galiji (današnja severna Francuska) između hunsko-ostrogotske vojske na čelu sa hunskim kraljem Atilom na jednoj, i zapadnorimskih i vizigotskih snaga na drugoj strani. Predstavljala je kulminaciju velikog Atilinog pohoda na područje tadašnjeg Zapadnog rimskog carstva i završila je taktički neodlučno, iako se, s obzirom da je Atila prisiljen na povlačenje preko Rajne često navodi kao poslednja velika pobeda u rimskoj vojnoj istoriji. Na savremenike je, pre svega, ostavila snažan utisak zbog neuobičajeno velikog broja žrtava među kojima se našao i vizigotski kralj Teodorih I. Kasniji su joj istoričari, delom i zbog toga, nastojali dati veliki istorijski značaj, odnosno opisati kao bitku koja je spasila Evropu i zapadnu civilizaciju od hunskih razaranja; taj je stav, međutim, manje izražen među savremenim istoričarima.
| Bitka na Katalaunskim poljima | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo hunskog pohoda na Galiju | |||||||
 Huni u bici kod Šalona naslikao: Alfons de Nevil (1836–85) | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
|
Zapadno rimsko carstvo, Franci, Vizigoti, Burgundi, Alani, Saksonci, Bretonci, Sarmati |
Hunsko carstvo, Ostrogoti, Rugijci, Skiri, Tiringi, Skiti, Bastarni, Taifali, Alemani Gepidi | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
|
Flavije Aecije, Meroveh, Teodorik†, Gondiok, Sangiban |
Atila Edekon Valamir Ardarik Berik | ||||||
| Jačina | |||||||
| oko 30.000 ljudi | oko 30.000 ljudi | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| veliki | veliki | ||||||
Uvod uredi
Huni su oko 375. iz područja srednje Azije prodrli u istočnu Evropu, prvenstveno u stepe i ravnice današnje južne Rusije i Ukrajine, odakle su proterali dotadašnje stanovništvo, uglavnom Gote, čija će migracija na zapad izazvati lančanu reakciju odnosno seobe germanskih naroda na zapad, poznate kao Velika seoba naroda. Na udaru tog procesa se našlo Rimsko carstvo, a pre svega njegov zapadni deo gde je 406. došlo do kolapsa dotadašnje utvrđene granice (limesa) na Rajni, odnosno masovnog priliva germanskih naroda na područje tadašnje rimske Galije. Zapadnorimski carevi su im formalno priznali status saveznika (federata) te ih koristili u vojne svrhe kako u rimskim građanskim ratovima, tako protiv drugih varvarskih naroda izvan granica Carstva, ali su u stvarnosti ti narodi stvorili entitete koji su funkcionisali kao države u državi. Do sredine 5. veka je rimska vlast u Galiji zbog toga uglavnom izgubila svoj autoritet - na krajnjem zapadu su svoju defakto državu imali keltski Bretonci, na severu Franci, na jugozapadu Vizigoti i na gornjem toku reke Rone Burgundi. Rimska vlast je bila ograničena na gradove, mediteransku obalu i na uske pojase duž glavnih reka - Loare (sa sedištem u Aurelijanumu (današnji Orlean) i Rone.
U međuvremenu su Huni na osvojenim područjima od naroda koje nisu istrebili ili proterali pretvorili u svoje podanike, koristeći u tu svrhu asimilaciju, vazalizaciju i dinastičke brakove. Zahvaljujući tome je stvoreno veliko Hunsko carstvo koje se do 5. veka prostiralo od obala Volge na krajnjem istoku do obala Rajne na zapadu, odnosno od Baltika na severu i Alpa i Dunava na jugu. Odnosi između Huna i Rimljana, koji su ispočetka bili relativno dobri, pogoršali su se otkako je 434. na hunski presto došao Atila, a pogotovo kada je istočnorimski car Teodosije II zaključio kako Hunima više ne mora plaćati danak kojim je čuvao mir na svojoj severnoj granici. To je dovelo do rata u kome su 447. Atilini Huni porazili Teodosijeve trupe, te opustošili i opljačkali Trakiju i današnju severnu Grčku. S druge strane, nedostatak opsadnih sprava i snaga gradskih bedema je zaustavila Atilin pokušaj da osvoji i opljačka prestolnicu Konstantinopolj, a nedostatak ratne mornarice mu je prečio dalje pohode na bogatu Malu Aziju i istočne provincije. Zbog toga je Atila oko 450. odlučio pokrenuti novi veliki pohod, ovaj put na Zapadno rimsko carstvo, s čijim je vrhovnim vojnim zapovednikom (magister militum) i defakto vladarom Aecijem dotada bio u dobrim odnosima.
Prema Jordanu, Atilu je preko izaslanika na pohod nagovorio Gejzerih, kralj Vandala, zabrinut zbog mogućnosti da Aecije organizuje pohod kojim bi uništio vandalska država u severnoj Africi. Gejzerih je preko Atile nastojao da spreči tu mogućnost, a istovremeno je nastojao Vizigote i njihovog kralja Teodorika naterati da stanu na njegovu stranu.
Drugi istoričari, pak, tvrde da je povod za Atilin pohod pružila Honorija, sestra zapadnorimskog cara Valentinijana III koja je bila sklona razvratu, odnosno spletkama u cilju svrgavanja svog brata. Nakon što je razotkrivena njena ljubavna veza sa carskim komornikom za kaznu je prvo poslata u manastir, a potom udana za caru odanog senatora. Nastojeći se osloboditi, Atili je poslala verenički prsten odnosno zahtev da je oslobodi. Atila je zahtev formalno prihvatio, te potom od Valentinijana III tražio njenu ruku, odnosno polovinu Zapadnog carstva kao miraz. Odbijanje tih zahteva je Atili poslužilo da početkom 451. pokrene dugo pripremani pohod.
Pohod na Galiju i rimska reakcija uredi
Atila je za pohod prikupio veliku vojsku u kojoj su Huni činili samo manji deo; ona je najvećim delom bila sastavljena od hunskih vazala među kojima su se najviše isticali Ostrogoti pod Ardarikom, Gepidi pod Valamirom, kao i drugi germanski narodi. Kasnoantički autori takođe navode da su u redovima Atiline vojske bili i Bastarni i Skiti, ali moderni istoričari veruju da je to anahronistička referenca na potomke tih drevnih naroda, odnosno narode koji su zauzeli njihova područja.[1] U svakom slučaju, Atili je prilikom pohoda značajno pomogla i njegova reputacija uspešnog vojskovođe koji je bez milosti uništavao svakoga ko mu se pokuša suprotstaviti.
Galija je bila odabrana za cilj pohoda zato što je bila među bogatijim zapadnorimskim provincijama, ali i zbog dinastičkog sukoba među Francima koji je Atili trebalo da olakša napredovanje. Zbog toga je franačko područje, odnosno provincija Belgijska Galija odabrana za rutu vojske. Atila je pohod započeo tako što je izbio na Rajnu, koju je prešao potom osvajajući, pljačkajući i uništavajući gradove na njenoj levoj obali, pre nego što se okrenuo na zapad odnosno jug. Jedan od značajnijih gradova koji je tada stradao bio je Divodorum (današnji Mec), koji je pao 7. aprila. Kasnije su i drugi gradovi doživeli istu sudbinu, pri čemu su se beležili masovni pokolji stanovništva, uključujući hršćansko sveštenstvo koje se kasnije poslužiti kao tema za hagiografije mučenika. Gradovi koji su izbegli uništenje su bili Pariz, čije je spasenje pripisano molitvama Svete Henoveve, odnosno Troa, čiji je episkop Lupus, prema predanju, lično nagovorio Atilu da poštedi grad, a zauzvrat je pristao da prati njegovu vojsku.
Nakon što su današnja Belgija i severna Francuska opustošene ili stavljene pod hunsku vlast, Atila je koncentirao svoje snage te napao dolinu Loare, odnosno Aurelijanum. Grad je čuvao garnizon alanskih federata na čelu sa kraljem Sangibanom. Do juna su hunske snage došle do grada i stavile ga pod opsadu. Sangiban je, prema navodima Jordanesa, odlučio preći na Atilinu stranu te je bio spreman otvoriti gradske kapije, ali su ga u tome sprečili građani.
U međuvremenu je Aecije iz Italije krenuo sa vojskom u Galiju kako bi se suprotstavio Atili. Njegova je vojska, prema navodima istoričara, nije bila „rimska“ u doslovnom smislu reči, s obzirom da se u potpunosti sastojala od „varvarskih“ pomoćnih trupa, odnosno nije imala nijednog redovnog rimskog vojnika. S druge strane je Aecije bio vrlo dobar izbor za komandanta ove operacije, s obzirom da je nakon bitke kod Ravene neko vreme bio u izgnanstvu među Hunima, i tako dobro upoznao kako Atilu, tako i Hune, njihov način života i ratnu veštinu. Aecije je, međutim, bio svestan da se s tom vojskom ne može ravnopravno suprotstaviti Atili i pokušao je nagovoriti vizigotskog kralja Teodorika I da mu se pridruži.
Teodorik I je ispočetka oklevao, ali ga je tek nagovor lokalnog rimskog magnata Avita, budućeg zapadnorimskog cara, kao i približavanje Huna samim vizigotskim područjima u jugozapadnoj Galiji, naterao da se predomisli i sklopi savez sa Aecijem. Rimska i vizigotska vojska kojoj su se, takođe na Avitov nagovor, priključili i drugi germanski saveznici, je stigla u blizinu Aurelijanuma 14. juna. U tom je trenutku Atila, prema navodima kasnoantičkih istoričara, bio tik pred osvajanjem grada, ali je brzo zaključio da ga ne može istovremeno zauzeti i odbaciti napad brojnijeg neprijatelja. Zbog toga je odlučio napustiti opsadu i sa vojskom krenuti na istok u nadi da će naći povoljno mesto na kome bi se mogao suprotstaviti Aeciju i Teodoriku.
Tok bitke uredi
Do bitke je konačno došlo šest dana kasnije, 20. jun je datum koga spominje irski istoričar Dž. B. Bjuri i o njemu uglavnom postoji konsenzus među savremenim istoričarima, [2] iako manji deo kao alternativu navodi kasniji datum 20. septembra. Tačna lokacija „Katalaunskih polja“ nikada nije precizno utvrđena, ali je najveći broj istoričara smešta u blizinu današnjeg grada Šalon sir Šampanj.
Dan pred početak bitke je, prema Jordanesu, došlo do prvog značajnijeg okršaja, između franačkih konjanika koji su kao prethodnica uništili gepidsku zaštitnicu, i u kojoj je na obe strane poginulo čak 15.000 ljudi. Većina istoričara ove Jordanesove navode drži preteranima, odnosno smatra da je u pitanju bila tek najobičnija čarka.
Nakon toga je Atila toga pozvao gatare da, u skladu sa hunskim običajima, na temelju životinjske utrobe što će se dogoditi ako primi bitku. Oni su mu odgovorili da će Hune zadesiti velika nesreća, ali i da će i jedan od neprijateljskih vođa biti ubijen. Atila je, uprkos svemu, odlučio da se suprotstavi neprijatelju, nadajući se da će ubijeni neprijateljski vođa biti Aecije. Za svaki slučaj, u nastojanju da što više smanji gubitke u slučaju poraza, bitku je odlučio da započne kasno popodne, kako bi pad mraka sprečio borbe i omogućio eventualno povlačenje.
Saveznička vojska je bila podeljena u tri grupe - levo krilo su držali Aecijevi Rimljani, a desno Teodorikovi Vizigoti. Centar je namerno ostavljen Alanima, s obzirom da je postojala mogućnost da nepouzdani Sangiban usred bitke prebegne Atili; ako bi se to dogodilo, saveznička vojska bi još uvek mogla imati očuvana krila. Hunima je, pak, borbeni raspored i taktiku odredilo uzvišenje koje se nalazilo na središtu Katalaunskih polja; oni su uspeli zauzeti njegov desni rub, a Rimljani levi. Atila je držao da će mu posed celog uzvišenja doneti prednost, te je naredio sveopšti napad. Međutim, Rimljani su uspeli da zauzmu taj položaj i odbiju hunski napad s teškim gubicima. Hunske trupe su sa uzvišenja naterane u povlačenje, izazvavši potpuni metež i haos u svojim redovima.
Saveznici su potom krenuli u juriš. Na desnom krilu su Vizigoti napredovali daleko brže od Alana u centru i uspeli su dopreti do samog Atilinog logora, koga su Huni utvrdili u poslednji trenutak koristeći vlastita kola. U međuvremenu je vizigotski kralj Teodorik prilikom juriša poginuo, a da to njegovi ljudi uopšte nisu primetili; prema jednoj verziji je pao s konja i bio pregažen na smrt od strane vizigotskih konjanika, prema drugoj verziji ga je kopljem proboo ostrogotski velmoža Andag. Haotično napredovanje saveznika, kao i pad mraka, je dovelo do toga da Teodorikov sin i naslednik Torismund, koji uopšte nije znao da mu je otac poginuo, greškom uđe u Atilin logor gde je teško ranjen i odakle se jedva izvukao. Ni sam Aecije nije bio potpuno siguran u ishod bitke.
Ishod bitke je postao poznat tek sledećeg dana, kada se ispostavilo da je Atilin logor opkoljen od strane savezničkih snaga, ali i da je polja ispred njega prekriveno hrpama leševa vojnika obe strane. Vizigoti su tek tada, nakon što su istražili jednu takvu hrpu, otkrili da je Teodorik mrtav. Njegov sin Torismund je insistirao na osveti, odnosno da se Atilin logor napadne i njegova vojska dokrajči. Sam Atila je u logoru bio uveren kako se nalazi u beznadežnom položaju, te je naredio da se izgradi velika pogrebna lomača na koga će ga spaliti kako živ neprijatelju ne bi pao u ruke.
Aecije je, međutim, odlučio da odustane od napada. Kasnoantički istoričari tu odluku tumače pre svega političkim kalkulacijama. Potpuno uništenje Atile i njegove vojske bi učinilo bespredmetnim savez Rimljana i Vizigota, odnosno ohrabrio bi Vizigote da zauzmu celu Galiju. Stoga je Aecije svoje saveznike podstaknuo da smesta napuste bojište. Torismundu je rekao kako se mora što hitnije vratiti u Akvitaniju kako bi osigurao presto, a na sličan način je naterao i Franke da napuste bojište. Njihov brzi odlazak je iskoristio kako bi svojim ljudima pribavio ratni plen koji bi inače mogli preuzeti njegovi saveznici.
Atila je ispočetka povlačenje Vizigota i Franaka video tek kao smicalicu s kojom ga je Aecije pokušao naterati da napusti relativnu sigurnost svog logora. Tek kada je bio potpuno siguran da ga niko neće goniti, sa svojom iscrpljenom i demoralizovanom vojskom se povukao na istok i prešao Rajnu. Time je njegov pohod na Galiju bio završen.
Posledice uredi
Uprkos porazu, Atila nije odustao od planova da pokori Zapadno rimsko carstvo. Već sledeće godine je, i dalje koristeći svoje fiktivnu veridbu sa Honorijom kao povod, pokrenuo još jedan pohod, ovaj put na Severnu Italiju. Tom prilikom su zauzeti, opljačkani te uništeni ili opustošeni brojni gradovi kao Akvileja, Verona i Mediolanum. Potom je skrenuo na jug prema Rimu, ali je od daljeg napredovanja odustao nakon susreta sa papom Lavom I Velikim. Umesto toga se Atila okrenuo ponovno na istok, odnosno počeo planirati još jedan pohod na Konstantinopolj; u tome ga je zaustavila smrt od moždanog udara 453. godine. Odmah nakon toga je među njegovim sinovima izbio građanski rat, što su brojni podređeni narodi iskoristili kako bi se oslobodili hunske vlasti. Već 454. se Hunsko carstvo defakto raspalo, a za generaciju-dve i sami Huni nestali tako što su pobijeni ili asimilirani od susednih naroda.
Ni samo Zapadno carstvo nije uspelo dugo nadživeti Atilinu državu, s obzirom da je 476. svrgnut poslednji zapadnorimski car, a do 486. ugašeni poslednji tragovi zapadnorimske vlasti u Iliriku i Galiji. Na tom području su sada i de jure vlast preuzeli germanski kraljevi, odnosno potomci kraljeva koji su se na Katalaunskim poljima borili na obe strane.
Različita tumačenja važnosti uredi
Nedostatak opipljivog ishoda, s druge strane, nije sprečila istoričare da još u kasnoj antici bici na Katalaunskim poljima daju veliki istorijski značaj. To se pre svega odnosilo na razmere krvoprolića, neuobičajeno visoke čak i za period koji se tradicionalno smatra jednim od najhaotičnijih i najnasilnijih u evropskoj istoriji. Jordanes je tako opisivao kako su se za vreme i nakon bitke stvorili „potoci krvi“, a filozof Damaskije tvrdio da su od svih učesnika bitke na obe strane preživeli „samo vođe i šačica njihovih neposrednih pratilaca“. Koliko je, zapravo ljudi, poginulo je teško utvrditi; većina istoričara je skeptična prema Hidacijevim tvrdnjama o 300.000, odnosno Jordanovim o 165.000 mrtvih, te smatra da je verovatnije da se broj mrtvih mogao meriti u desetinima hiljada. U svakom slučaju, utisak na savremenike je bio velik, odnosno da je bitka za mnoge, po Edvardu Gibonu, predstavljala „stvaran i efektivan gubitak, dovoljan da opravda tvrdnje istoričara kako cele generacije mogu biti zbrisane zbog ludila kraljeva u jednom satu“ [3].
Bici su važnost pripisali kasniji istoričari, primetivši kako je predstavljala poslednju veliku pobedu u rimskoj vojnoj istoriji (ne računajući vizantijski period). Važnost je stekla i zbog svoga religijskog konteksta, odnosno zbog toga što je, barem na Zapadu, predstavljala prvu bitku od vremena bitke na Milvijskom mostu 312. u kome se pretežno hrišćanska vojska - koju su činili pravoverni Rimljani i arijanski Vizigoti - suprotstavila vojsci kojom je komandovao paganski vladar i u kome su većinu ljudstva činili još uvek nepokršteni nomadi s druge strane Carstva i „civilizovanog“ rimskog sveta. Takođe je predstavljala i poslednji slučaj u poslednja dva milenijuma kada je područje zapadne Evrope došlo pod udar nomadskih naroda poreklom iz Azije.
Zbog svega toga se postepeno, pogotovo u prvim vekovima 2. milenijuma, kada su se veliki delovi Evrope nalazili pod arapskom, mongolskom ili osmanlijskom vlašću, počeo formirati stav prema kome je upravo bitka na Katalaunskim poljima bila ključan događaj koji je sprečio da severozapadna Evropa doživi istu sudbinu, odnosno koji je omogućio da Zapadno rimsko carstvo ne bude zamenjeno sa paganskom Atilinom državom; tako se kroz hrišćansku Crkvu očuvao nukleus zapadne civilizacije koju su već tada počeli prihvatati germanski kraljevi od čijih će entiteta nastati buduće zapadnoevropski narodi i države. Taj stav je eksplicitno iznesen u knjizi Petnaest odlučujućih bitaka sveta iz 1851. godine.
Kasniji istoričari su, međutim, bici osporavali važnost, navodeći kako ona nije imala nikakve dalekosežne efekte koji joj se pripisuju. Kada je započela, Atila je već bio u povlačenju; bez obzira na ogromne gubitke njegove vojske, njena ofanzivna moć nije slomljena, što su na svojoj koži Rimljani osetili već sledeće godine u Italiji; Hunsko carstvo je u daljoj ekspanziji zaustavila Atilina banalna smrt, a nikako bitka na Katalaunskom polju. Takođe se navodi kako u slučaju Atiline pobede 451. sudbina Rima ne bi bila bitno drukčija od one koju je nekoliko godina kasnije iskusio prilikom Gejzerihovog vandalskog napada, a Atilina vlast preko Honorije i/li marionetskog cara u Rimu ne bi bila bitno različita od vladavine pretežno germanskih vojskovođa karakterističnu za Carstvo pre i posle Odoakra.
Reference uredi
- ^ Goti su se u rimskim izvorima u 3. veku takođe često navodili kao „Skiti“.
- ^ Bury, History of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I to the Death of Justinian, 1923 (New York: Dover, 1958), pp. 29 n.59.
- ^ Gibbon, Decline and Fall, volume II, p.285.
