Википедија

Bolivija

држава у Јужној Америци

Bolivija (šp. Bolivia, keč. Bulibya, ajm. Wuliwya), zvanično Višenacionalna Država Bolivija (šp. Estado Plurinacional de Bolivia),[2][3] je država bez izlaza na more, koja se nalazi u zapadno-centralnom delu Južne Amerike.[4] Prema severu i istoku se graniči sa Brazilom, prema jugu sa Paragvajem i Argentinom, prema jugozapadu sa Čileom i prema zapadu sa Peruom. Sedište vlade i izvršnog glavnog grada je La Paz, dok je ustavna prestonica Sukre. Najveći grad i glavni industrijski centar je Santa Kruz de la Sijera, koji se nalazi na tropskim nizijama, uglavnom ravnom regionu istoka zemlje.

Višenacionalna Država Bolivija
Estado Plurinacional de Bolivia  (španski)
Buliwya Mamallaqta  (kečua)
Wuliwya Suyu  (ajmarski)
Tetã Volívia  (paragvajski gvarani)
Krilatica: Јединство је снага
(šp. La Unión es la Fuerza)
Himna: Национална химна Боливије
(šp. Himno Nacional de Bolivia)
Položaj Bolivije
Glavni gradSukre, La Paz
Najveći gradSanta Kruz de la Sijera
Službeni jezikšpanski, kečua, ajmara
Vladavina
Oblik državerepublika
 — PredsednikLuis Arse
 — PotpredsednikDavid Čokeanka
Istorija
Nezavisnostod Španije
 — Proglašena:6. avgust 1825.
 — Priznata:21. jul 1847.
 — Pristupila Ujedinjenim nacijama:14. novembar 1945.
 — Trenutni ustav:7. februar 2009.
Geografija
Površina‍
 — ukupno1.098.581 km2 (27)
 — voda (%)1,29
Stanovništvo‍
 — 2012.[1]10.027.254 (85)
 — gustina9,13 st./km2
Ekonomija
BDP / PKM≈ 2019
 — ukupnoRast $89.018 biliona (88)
 — po stanovniku$7,790 (123)
IHR (2019)0.718 (7) — porast
Valutabolivijski bolivijano
 — stoti deo valute‍BOB‍
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC -4
Internet domen‍.bo‍
Pozivni broj+591

Suverena država Bolivija je ustavno unitarna država, podeljena na devet departmana. Geografija ove zemlje varira od vrhova Anda na zapadu, do istočnih nizija, smeštenih u basenu Amazona. Jedna trećina zemlje je unutar planinskog lanca Anda. Sa 1.098.581 km² površine, Bolivija je peta po veličini država u Južnoj Americi, posle Brazila, Argentine, Perua i Kolumbije (i pored Paragvaja, koji je uz Boliviju jedina država bez izlaza na more u Americi), 27. po veličini u svetu, najveća zemlja bez izlaza na more na južnoj hemisferi i sedma po veličini zemlja na svetu, posle Kazahstana, Mongolije, Čada, Nigera, Malija i Etiopije.

Stanovništvo zemlje, procenjeno na 12 miliona,[5] je multietničko, uključujući Amerikance, Mestike, Evropljane, Azijate i Afrikance. Španski je zvanični i preovlađujući jezik, iako 36 autohtonih jezika takođe imaju zvanični status, od kojih su najčešće govoreni jezici gvarani, ajmara i kečua. Veliki broj različitih kultura u Boliviji je veoma doprineo raznovrsnosti na poljima umetnosti, književnosti, muzike, kao i u kulinarstvu.

Pre dolaska Evropljana, oblast današnje Bolivije bila je deo Carstva Inka – najveće države prekolumbovske Amerike. Konkistadori su ovladali ovim područjem u 16. veku. Tokom najvećeg dela kolonijalne vladavine Španije, ova oblast je bila poznata kao Gornji Peru i bila je pod upravom Vicekraljevstva Peru, kom je pripadao najveći deo španskih kolonija u Južnoj Americi, iako je ovo područje imalo značajnu autonomiju u nadležnosti Kraljevske Audijencije Čarkas. Borba za nezavisnost je trajala od 1809. do 1825, nakon čega je uspostavljena republika nazvana po Simonu Bolivaru.[6] Tokom 19. i ranog 20. veka, Bolivija je izgubila kontrolu nad nekoliko perifernih teritorija od strane susednih zemalja. Bolivija je ostala relativno politički stabilna sve do 1971, kada je Hugo Banzer predvodio državni udar koji je podržavala CIA. Ovaj državni udar je socijalističku vladu Huana Hozea Toresa zamenio vojnom diktaturom na čelu sa Banzerom. Banzerov režim se obračunavao sa levičarskom i socijalističkom opozicijom i drugim oblicima neslaganja sa njegovom politikom, što je rezultiralo mučenjem i smrću jednog broja građana Bolivije. Banzer je zbačen 1978. i kasnije se vratio kao demokratski izabrani predsednik Bolivije od 1997. do 2001. Pod predsedavanjem Eva Moralesa 2006–2019, zemlja je doživela značajan ekonomski rast i političku stabilnost.

Bolivija je zemlja u razvoju, sa srednjim nivoom indeksa humanog razvoja, i stopom siromaštva od 53%.[7] Moderna Bolivija je čarter članica UN, MMF, Pokreta nesvrstanih, OAD i mnogih drugih. Bolivija je i dalje druga najsiromašnija zemlja u Južnoj Americi, iako je smanjila stope siromaštva i ima najbrže rastuću ekonomiju u Južnoj Americi. Bolivijske glavne ekonomske aktivnosti uključuju poljoprivredu, šumarstvo, ribarstvo, rudarstvo i proizvodnu robu kao što su tekstil, odeća, rafinisani metali i rafinisana nafta. Bolivija je veoma bogata mineralima, uključujući kalaj, srebro, litijum i bakar. Kao država bez izlaza na more, 2010. godine je sklopila sporazum sa susednim Peruom, zahvaljujući kojem je dobila na korišćenje luku Ilo na 99 godina.[8]

Poreklo imena uredi

Bolivija je dobila ime po Simonu Bolivaru, venecuelanskom vođi u špansko-američkim ratovima za nezavisnost.[9] Lideru Venecuele, Antoniju Hose de Sukreu, ponudio je ili da zadrži Gornji Peru (današnju Boliviju) u okviru novostvorene Republike Peru, i da se ujedini sa Ujedinjenim provincijama Rio de la Plate, ili da proglasi nezavisnost od Vicekraljevstva Peru koje je imalo kontrolu nad najvećim delom ovog područja. Sukre se opredelio za stvaranje nove zemlje, koju je u čast Simona Bolivara nazvao po njemu.[10]

Novostvorena država se u početku zvala Republika Bolivar (šp. República de Bolívar). Nekoliko dana kasnije poslanik Manuel Martin Kruz je predložio: „Ako od Romula Rim, onda od Bolivara Bolivija“ (šp. Si de Rómulo Roma, de Bolívar Bolivia). Njegov predlog je usvojen 3. oktobra 1825. godine.[11] Ustavom iz 2009. naziv države Republika Bolivija promenjen je u Višenacionalna Država Bolivija radi priznavanja multietničnosti zemlje i unapređenja položaja domorodačkih naroda u novom ustavu.[12][13][14]

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija Bolivije

Period pre kolonizacije uredi

 
Tijavanako u doba najvećeg širenja, oko 950. godine.

Narod Ajmara je pre oko dve hiljade godina nastanio najveći deo područja današnje Bolivije. Današnji Ajmare sebe smatraju za potomke pripadnika veoma napredne civilizacije koja se nalazila u Tijavanaku, na zapadu Bolivije. Glavni grad Tijavanaka nastao je oko 1.500 godina pre nove ere.[15]

Između 600. i 800. godine nove ere ova naseobina se razvila u urbano središte, čime je postala važna regionalna sila na južnim Andima. Po prvobitnim procenama grad se na vrhuncu razvoja prostirao na oko 6,5 km² i imao je između 15 i 30 hiljada stanovnika.[16] Na osnovu satelitskih snimaka, načinjenih 1996, tri najvažnije doline Tijavanakoa procenjeno je da je tamo u jednom trenutku živelo između 285.000 i 1.482.000 ljudi.[17]

Oko 400. godine nove ere, Tijavanako se od lokalne sile preobrazio u pljačkašku državu. Proširio je teritoriju u Junge i doneo je svoju kulturu i način života mnogobrojnim narodima u Peruu, Boliviji, i Čileu. Ova civilizacija nije imala isključivo nasilan karakter. Prilikom širenja svoje teritorije korišćena je politička mudrost, stvarane su kolonije, sklapani su trgovinski sporazumi (koji su druge civilizacije učinili zavisnim).[18]

Carstvo je nastavljalo da se neprekidno širi. Vilijam H. Isbel naglašava da je „Tijavanako izvršio velike promene između 600. i 700. godine kojima je uspostavljen novi monumentalni standard u gradskoj arhitekturi i značajno povećan broj stanovnika“.[19]

Tijavanako je umesto uništavanja nastavio da integriše pripadnike drugih kultura. Arheolozi su zapazili da je grnčarija Tijavanaka bila prisutna i kod civilizacija koje su bile deo ovog carstva. Tijavanako je nastavio da trgovinom između gradova unutar carstva još više učvršćuje svoju moć.[18]

Vladajuća klasa Tijavanaka stekla je moć zahvaljujući viškovima hrane, prikupljenima iz rubnih oblasti carstva, koje su kontrolisali i raspodeljivali celokupnom stanovništvu. Takođe, ova klasa ljudi je raspolagala stadima lama, koja su predstavljala moćan vid kontrole, jer su lame bile veoma važne za prenos robâ između gradova i provincije. Ova krda su takođe predstavljala klasne razlike između običnih ljudi i elite. Kontrolom i manipulacijom viškova hrane, moć vladajuće klase rasla je sve do 950. godine. U to doba dolazi do velikih klimatskih promena,[20] koje su dovele do znatnog smanjenja količine padavina u basenu Titikake, što je prema proceni arheologa izazvalo veliku sušu.

Kako su se količine padavina smanjivale, veliki broj gradova udaljenih od jezera Titikaka davao je sve manje hrane vladajućoj klasi. Sa smanjenjem viškova hrane, i samim tim izvorom njihove moći, vlast elite počela je da opada. Glavni grad je postao jedino mesto pogodno za proizvodnju hrane zahvaljujući naprednim poljoprivrednim tehnikama. Tijavanako je nestao oko 1000. godine zato što je presušio njegov glavni izvor moći – proizvodnja hrane. Vekovima nakon toga oblast je bila nenastanjena.[20] Između 1438. i 1527, Carstvo Inka, tokom svog poslednjeg velikog širenja, ovladalo je najvećim delom današnje zapadne Bolivije. Inke nisu dugo zadržale vlast nad ovom oblašću, jer je naglo širenje slabilo carstvo.

Kolonijalno razdoblje uredi

 
Ekspanzija Inka (1438–1533).

Špansko osvajanje Carstva Inka počelo je 1524. a uglavnom je dovršeno 1533. godine. U okviru Španske imperije područje današnje Bolivije bilo je poznato pod imenom „Gornji Peru“, i bilo je u sklopu Vicekraljevstva Peru. Lokalnu vlast vršila je Kraljevska audijencija u Čarkasu, današnjem Sukreu. Godine 1545. osnovan je rudarski grad Potosi, koji je privukao veliki broj ljudi u potrazi za srebrom, te je ubrzo postao najveći grad na američkom tlu sa više od 150.000 stanovnika.[21]

Do kraja 16. veka bolivijsko srebro je postalo veoma važan izvor prihoda za Špansku imperiju.[22] Domoroci su korišćeni kao robovska radna snaga, na isti način kao što je to rađeno u prekolumbovsko doba putem mita.[23] Tupak Katari je predvodio ustanak domorodaca koji je doveo do opsade La Paza u martu 1781,[24] tokom koje je poginulo 20.000 ljudi.[25] Nakon slabljenja uticaja španske krune, tokom Napoleonovih ratova, dolazi do razvoja pokreta protiv kolonijalne vlasti.

Borba za nezavisnost uredi

Borba za nezavisnost počela je 25. maja 1809. u Čikisaki, današnjem Sukreu, nazvana je revolucijom u Čikisaki. Nakon nje usledila je Revolucija u La Pazu, tokom koje je Bolivija proglasila nezavisnost. Obe revolucije su bile kratkotrajne i španske vlasti su lako savladale ustanike. Međutim, naredne godine se Borba za nezavisnost Latinske Amerike rasplamsala širom kontinenta. Tokom rata između rojalista i patriota Boliviju je više puta zauzimala i jedna i druga strana. Kao pomoć patriotama Buenos Ajres je učestvovao u tri vojna pohoda, da bi se na kraju zadržao na odbrani svoje granice kod Salte. Boliviju je konačno oslobodio od rojalista Antonio Hose de Sukre, u vojnom pohodu sa severa u kom mu je pomogao Simon Bolivar. Nakon 16 godina rata 6. avgusta 1825. proglašena je nezavisna republika.

Od sticanja nezavisnosti, Bolivija je izgubila više od polovine svoje teritorije od susednih zemalja.[26] Diplomatskim kanalima 1909. godine izgubila je sliv reke Madre de Dios i teritoriju Purusa u Amazoniji, dajući Peruu 250.000 km².[27] Izgubila je i državu Akre, u Akreskom ratu, važnu jer je ovaj region bio poznat po proizvodnji gume. Seljaci i bolivijska vojska su se kratko borili, ali nakon nekoliko pobeda i suočavanja sa izgledom totalnog rata protiv Brazila, bili su prinuđeni da potpišu Petropoliski sporazum 1903. godine, u kojem je Bolivija izgubila ovu bogatu teritoriju. Popularni mit kaže da je predsednik Bolivije Marijano Melgareho (1864–1871) menjao zemlju za ono što je nazvao „veličanstvenim belim konjem“, a Akre su potom preplavili Brazilci, što je na kraju dovelo do sukoba i straha od rata sa Brazilom.[28]

Ratovi sa susedima uredi

 
Grb Bolivije iz 1825. godine.

Godine 1836, Bolivija je pod vođstvom maršala Andresa de Santa Kruza, napala Peru i vratila na vlast svrgnutog predsednika generala Luisa Hose de Orbegosa. Peru i Bolivija su tada osnovale Peruansko-bolivijsku Konfederaciju na čelu sa Santa Kruzom kao vrhovnim zaštitnikom (šp. Supremo Protector). Nakon napetosti između konfederacije i Čilea, Čile je objavio rat 28. decembra 1836. godine. Argentina, saveznik Čilea, objavila je rat konfederaciji 9. maja 1837. godine. Peruansko-bolivijske snage ostvarile su nekoliko velikih pobeda tokom Rata konfederacija: porazile su argentinsku ekspediciju i prvu čileansku ekspediciju u bici kod Paukarpate blizu Arekipa.

Nakon te bitke 17. novembra 1837. potpisan je sporazum između čileanske i peruanske vojske po kom je Čile morao da se povuče sa teritorije konfederacije, da vrati zarobljene brodove konfederacije, da normalizuje privredne veze i da plati konfederaciji bivši peruanski dug. Međutim, javnost u Čileu je bila zgrožena ovakvim sporazumom i primorala je vladu da ga odbaci. U drugom pohodu čileanske snage su 20. januara 1839. u bici kod Jungaja konačno porazile snage konfederacije. Nakon ovog poraza, Santa Kruz je podneo ostavku i otišao je u egzil prvo u Ekvador a zatim u Pariz, dok je Peruansko-bolivijska konfederacija rasformirana.

 
Teritorijalni gubici Bolivije.

Nakon obnove nezavisnosti, peruanski predsednik, general Agustin Gamara napao je Boliviju. Peruanska armija je poražena 20. novembra 1841. u bici kod Ingavija kada je poginuo i sam Gamara. Posle te bitke bolivijska armija, pod vođstvom generala Hosea Baljivijana, prešla je u kontranapad u kom je zauzela peruansku luku Arika. Obe strane su 1842. potpisale mirovni sporazum čime je označen kraj rata.

Period političke i privredne nestabilnosti polovinom 19. veka oslabio je Boliviju. Tome treba pridodati i okupaciju oblasti bogate prirodnim resursima na jugozapadu Bolivije, uključujući i njenu pacifičku obalu, koju je izvršio Čile tokom Pacifičkog rata u razdoblju od 1879. do 1883. godine. Čile je preuzeo vlast nad današnjom oblast Čukikamata, obližnjim poljima šalitre, i lukom Antofagasta.

Tako je od sticanja nezavisnosti Bolivija izgubila više od polovine svoje teritorije.[29] Takođe je izgubila i oblast današnje savezne države Brazila Akre u Akarskom ratu; važnu zbog njenih mogućnosti za proizvodnju gume. Seljaci i bolivijska armija su se kratko borili ali je Bolivija posle nekoliko pobeda, i nagoveštaja da bi mogla da uđe u rat širih razmera sa Brazilom, bila prisiljena da 1903. potpiše Sporazum u Petropolisu, po kom je izgubila ovu oblast. Krajem 19. veka povećanje cene srebra na svetskom tržištu omogućilo je Boliviji relativno blagostanje i političku stabilnost.

20. vek uredi

Početkom 20. veka kalaj je zamenio srebro kao najvažniji izvor bogatstva u Boliviji. Vlast u Boliviji je tokom prve tri decenije 20. veka sprovodila liberalnu ekonomsku politiku pod pokroviteljstvom privredne i društvene elite.[30]

Uslovi rada Indijanaca, koji su činili većinu stanovništva, su i dalje bili žalosni. Sredstva za rad u rudnicima bila su primitivna dok su na velikim posedima Indijanci bili u praktično feudalnom položaju. Nisu imali mogućnosti da se obrazuju, privredno razvijaju, i da odlučuju u politici. Poraz Bolivije u Ratu za Čako (1932-35), u kom je izgubila veliki deo oblasti Gran Čako oko koje se sporila, predstavljao je prekretnicu u razvoju ove zemlje.[31][32][33]

Početkom četrdesetih godina 20. veka na političku scenu Bolivije stupio je Revolucionarni nacionalistički pokret (šp. Movimiento Nacionalista Revolucionario) (RNP), najvažnija politička organizacija tokom 20. veka u Boliviji. Nakon što im je 1951. osporena pobeda na predsedničkim izborima RNP je naredne godine predvodio Bolivijsku nacionalnu revoluciju koja je na vlast dovela kandidata ovog pokreta, Viktora Paza Estensora. Tokom prvog Estensorovog mandata dato je opšte pravo glasa, izvršena je potpuna agrarna reforma, promovisano je školovanje ljudi u seoskim područjima i izvršena je nacionalizacija najvećih rudnika kalaja.

 
Ugo Banzer Suarez, 65. i 79. predsednik Bolivije

Godine 1964. vojna hunta je svrgnula sa vlasti predsednika Estensora, na početku njegovog trećeg mandata. Na izborima 1966. za predsednika je izabran Rene Barijentos Ortunjo, koji je tu dužnost obavljao sve do svoje smrti 1969. godine. Uplašena snaženjem uticaja Narodne skupštine i rastom popularnosti predsednika Huana Hose Toresa, vojska, RNP i još neke političke organizacije postavile su 1971. pukovnika (kasnije generala) Uga Banzera Suareza na mesto predsednika.

Banzer je od 1971. do 1974. vladao uz podršku RNP-a. Nakon raskola u koaliciji zamenio je civilne članove vlade sa pripadnicima vojske i uveo je diktaturu. Tokom njegove vladavine privreda je znatno ojačala ali su zahtevi za većim političkim slobodama umanjili podršku koju je imao u narodu.

Izbori održani 1979. i 1981. bili su neubedljivi i obeleženi krađom. General Luis Garsija Meza Tehada je 1980. sproveo državni puč koji nije imao podršku naroda. Umirio je narod rekavši im da će na vlasti ostati samo godinu dana ali je na kraju godine u televizijskom obraćanju poručio da ostaje na vlasti. Nakon vojne pobune 1981. Meza je svrgnut sa vlasti a tokom narednih 14 meseci smenjene su tri vojne vlade. Neredi su prisilili vojsku da sazove Kongres, sa članovima izabranim 1980, koji treba da izabere novog šefa države. Oktobra 1982. Ernan Siles Zuazo ponovo je postao predsednik, nakon što je tu dužnost obavljao od 1956. do 1960. godine.

Geografija uredi

 
Satelitski snimak Bolivije.

Položaj uredi

Bolivija je smeštena u središnjem delu Južne Amerike, između 57°26' i 69°38' ZGD i 9°38' i 22°53' JGŠ. Zauzima površinu od 1.098.580 km², što je svrstava na 28. mesto na svetu.[34] Obuhvata prostor od centralnih Anda, deo Gran Čaka i deo amazonske prašume. Geografsko središte zemlje je tzv. Puerto Estrelja na reci Rio Grande, u provinciji Njuflo de Čavez u departmanu Santa Kruz.

Boliviju karakteriše raznovrsnost tla i klime. Takođe, ima i jednu od najraznovrsnijih flora i fauna na svetu, kao i nekoliko ekoregiona kao što su: Altiplano; tropske šume, gde spada i Amazonska prašuma; suve doline; Čikitanija, u kojoj se nalaze tropske savane. Za sve ove oblasti karakteristična je velika razlika u nadmorskoj visini, od 6542 metra na planini Nevado Sahama do 70 m duž reke Paragvaj. Uprkos ovim kontrastima, Bolivija nema izlaz na more od Rata na Pacifiku.

Geologija i reljef uredi

Bolivija se može podeliti na tri fizičko – geografske celine. Andska oblast na jugozapadu zemlje zauzima 28% teritorije i proteže se na oko 307.603 km². Ova oblast je smeštena na nadmorskoj visini većoj od 3.000 m i nalazi se između dva planinska venca Anda: Zapadnih Kordiljera i Središnjih Kordiljera, na kojima se nalaze neki od najviših vrhova na američkom tlu, kao što je Nevado Sahama (6.542 m) i Iljimani (6.462 m). Takođe, ovde se nalazi i jezero Titikaka, najviše plovno jezero na svetu,[35] i najveće jezero u Južnoj Americi,[36][37] koje deli sa Peruom.

Takođe, u ovoj oblasti nalazi se i Altiplano i Salar de Ujuni, najveće slanište na svetu i važan izvor litijuma. Podandska oblast, koja obuhvata središnji i južni deo Bolivije, nalazi se između Andske visoravni i istočnih ravnica; prostire se na 13% teritorije tj. na oko 142.815 km². Obuhvata bolivijske doline i područje Jungasa. Odlikuje se razvijenom poljoprivredom i umerenom klimom. Oblast Ljanos se nalazi na severoistoku i obuhvata 59% teritorije tj. oko 648.163 km². Nalazi se severno od Središnjih Kordiljera; proteže se od podnožja Anda do reke Paragvaj. Reljef odlikuju ravnice i male visoravni, guste prašume i velika raznovrsnost flore i faune. Nadmorska visina u ovoj oblasti ne prelazi 400 m.

Vode uredi

U Boliviji postoje tri sliva, čije se vode odvodnjavaju u Atlantski ili u Pacifički okean. Sliv reke Amazon, naziva se i Severni sliv, obuhvata oko 724.000 km² ili 66% teritorije države. Reke ovog sliva imaju velike meandre, formirajući na taj način jezera kao što je Muriljo u Departmanu Pando. Glavna pritoka Amazona u Boliviji je reka Mamore, dugačka oko 2.000 km, teče prema severu sve do ušća sa, drugom najvažnijom rekom u Boliviji, Benijem, dugačkim 1.113 km. Reka Beni, zajedno sa Madeirom, formira glavnu pritoku Amazona. Ostale veće reke koje pripadaju ovom slivu su Madre de Dios, Orton, Abuna, Jata, i Gvapore. Najvažnija jezera u ovom slivu su Rogagvado, Rogagva, i Hara. Sliv reke Rio de la Plata, naziva se i Južni sliv, zauzima površinu od oko 229.500 km² ili 21% teritorije Bolivije. Reke ovog sliva su uglavnom znatno manje nego one koje pripadaju Amazonskom slivu. Njemu pripadaju reke Paragvaj, Pilkomajo, i Bermeho. Najvažnija jezera su Uberaba i Mandiore, smeštena u bolivijskim močvarama. Središnji sliv je endoreično područje. Obuhvata površinu od 145.081 km² ili 13% teritorije države. Na Andskoj visoravni nalazi se veliki broj jezera i reka koje se ne odlivaju ni u jedan okean jer su u potpunosti okruženi Andima. Najveća reka ovog sliva je Desagvadero, dugačka 436 km. Ona ističe iz jezera Titikaka i teče prema jugoistoku do jezera Popo. Ovaj sliv čine jezera Titikaka, Popo, Koipasa, reka Desagvadero i slanište Salar de Ujuni.

Klima uredi

 
Los Jungas, La Paz.
 
Ujuni.

Klima u Boliviji se znatno razlikuje u zavisnosti od ekoregiona, u istočnim ljanosima je tropska dok je na zapadnim Andima polarna. Leta su na istoku zemlje topla sa velikom vlažnosti, dok su na zapadu takođe topla ali suva. Kiša veoma često utiče na temperaturu, vlažnost, vetrove, atmosferski pritisak i isparavanje, što omogućava pojavu različitih tipova klime. Prilikom pojave klimatskog fenomena El Ninjo[38][39] dolazi do velikih promena vremena. Na zapadu su zime veoma hladne, oko planinskih venaca pada sneg i vetar je izraženiji. Van tropskog područja jesen je suva.

  • U ljanosima preovlađuje tropska klima, koju karakteriše velika vlažnost i prosečna temperatura od 30 °C. Vetar koji duva iz pravca amazonske prašume donosi velike količine padavina. U maju je, zbog suvih vetrova, mala količina padavina, i najviše je sunčanih dana. Međutim, vetrovi koji duvaju sa juga, poznati kao surazosi, mogu da na nekoliko dana značajno snize temperaturu.
  • Na Andskoj visoravni preovlađuje pustinjsko-polarna klima, sa jakim i hladnim vetrovima. Prosečna temperatura se kreće od 15 do 20 °C. Tokom noći, temperatura značajno opada na nešto iznad 0 °C, dok je tokom dana suvo vreme a sunčeva svetlost je jaka. Svakog meseca dolazi do smrzavanja tla a snežne padavine su učestale.
  • U dolinama i jungasima preovlađuje umerena klima. Vlažni severoistočni vetrovi duvaju ka planinama, donoseći veliku vlažnost i kišu. Temperatura na višoj nadmorskoj visini je znatno niža. Sneg se javlja na nadmorskoj visini većoj od 2000 m.
  • U oblasti Čako preovlađuje suptropska stepska klima. U januaru su velike količine padavina i velika je vlažnost vazduha, dok su u ostalom delu godine dani topli a noći su hladne.

Administrativna podela uredi

Glavni članak: Departmani Bolivije

Bolivija je podeljena u devet departmana. Departmani su dalje dele u pokrajine, te opštine i kantone.

№ Zastava Grb Departman Glavni grad Površina

km²

Stanovništvo

2008

Zvanični jezik
1     Beni Trinidad 213.564 430.049 španski, mošenjo
2     Kočabamba Kočabamba 55.631 1.786.040 španski, kečuanski
3     La Paz La Paz 133.985 2.756.989 španski, kečuanski i ajmarski
4     Oruro Oruro 53.558 444.093 španski
5     Pando Kobija 63.827 75.335 španski
6     Potosi Potosi 118.218 780.392 španski, kečuanski
7     Santa Kruz Santa Kruz 370.621 2,626.697 španski, gvarani
8     Tariha Tariha 37.623 496.988 španski
9   Čukisaka Sukre 51.524 631.062 španski, kečuanski
-     Višenacionalna Država Bolivija Sukre 1.098.581 10.027.254 španski, kečuanski i ajmarski

Privreda uredi

Glavni članak: Privreda Bolivije

Bolivija je trenutno u razdoblju dugoročnih privrednih promena usmerenih ka održavanju stabilnih cena i stvaranju uslova za ekonomski rast. Najveće promene odnose se na privatizaciju brojnih javnih preduzeća i podsticanje preduzetništva. Nakon pobede Bolivara Eva Moralesa na izborima proces rasprodaje državne imovine je zaustavljen. Sada je u ruke države prešla elektro-privreda železnica i ceo energetski sektor nafte i gasa. Reforme se okreću od liberalizma i pokušava se industrijalizacija.

Najveći izvozni resursi su kalaj, zlato, nakit i proizvodi od drveta. Poljoprivreda napreduje uz primenu modernih načina obrade tla, a najviše se izvozi soja. Na trećem mestu je korištenje rudnih bogatstava. Poslednjih godina počeo je izvoz velikih količina prirodnog gasa u Brazil.

Trgovina sa susednim državama je u porastu, iako SAD ostaje najveći trgovinski partner.

Stanovništvo uredi

 
Ljudi u centru La Paza.

Prema podacima bolivijskog Nacionalnog instituta za statistiku (šp. Instituto Nacional de Estadística, skraćeno INE) Bolivija je 2012. imala 10.027.254 stanovnika.[40]

Tokom poslednjih pedeset godina stanovništvo Bolivije se utrostručilo; sa stopom rasta od 2,25% godišnje. Rast stanovništva je u razdobljima između dva popisa (od 1950. do 1976. i od 1976. do 1992.) bio oko 2,05%, od 1992. do 2001. bio je 2,74%, dok je u poslednjem međupopisnom razdoblju bio 1,71% godišnje.[40]

U urbanim područjima živi 62,43% stanovništva, dok 37,57% živi u ruralnim oblastima. Najveći broj ljudi, oko 70%, živi u departmanima La Paz, Santa Kruz, i Kočabamba.[40] Gustina stanovništva je 9,13 po kvadratnom kilometru,[40] s tim da se ona dosta razlikuje u zavisnosti od departmana. U departmanu Pando je 0,8 stanovnika po kvadratnom kilometru, dok je u departmanu Kočabamba 26,2 stanovnika po kvadratnom kilometru.[40]

Najveća koncentracija stanovništva je u tzv. centralnoj osovini i u oblasti Ljanos. Bolivija ima mlado stanovništvo. Prema popisu iz 2011, oko 59% stanovništva bilo je staro između 15 i 59 godina, dok je 39% bilo mlađe od 15 godina.[40] Skoro 60% stanovništva je mlađe od 25 godina.[40]

Genetika uredi

 
Festival u Sukreu.

Prema genetskoj studiji urađenoj na Bolivijcima, prosečne vrednosti indijanskog, evropskog i afričkog porekla su 86%, 12,5% i 1,5%, kod pojedinaca iz La Paza i 76,8%, 21,4% i 1,8% kod pojedinaca iz Čukisake.

Nacionalna struktura uredi

 
Mačeteros.

Nacionalni sastav Bolivije je šarolik. Na osnovu rezultata popisa iz 2012. među osobama starijim od 15 godina, koje su se izjasnile kao pripadnici nekog domorodačkog naroda, najbrojnije su Kečue sa 1.281.116 pripadnika, slede Ajmare sa 1.191.352, pa narodi Čikitano sa 87.885, Gvarani sa 58.990, i Moksenjo sa 31.078 pripadnika.[40] Popis nije posebno evidentirao mestike i belce, kojih zajedno, među stanovništvom starijim od 15 godina, ima 4.032.014, dok Afrobolivijaca ima 16.329.[40]

Domorodački narodi u Boliviji mogu se prema mestu boravka podeliti na one koji žive na Andima i na narode iz istočnih ravnica (ljanosa)

Narodi na Andima

  • Ajmare nastanjuju uglavnom departmane La Paz, Oruro, i Potosi.
  • Kečue nastanjuju prvenstveno departmane Kočabamba i Čukisaka, takođe, žive i u planinskim oblastima Potosi i Oruro

Narodi u istočnim ravnicama

Mestici žive širom Bolivije, dok belci žive uglavnom u velikim gradovima kao što su La Paz, Santa Kruz de la Sijera i Kočabamba ali i u nekim manjim gradovima kao što je Tariha. U Departmanu Santa Kruz se nalazi znatna kolonija (oko 70.000 ljudi) nemačkih menonita.[41]

Afrobolivijci su potomci afričkih robova koji su tu dovedeni tokom postojanja Španske imperije. Oni pretežno nastanjuju Departman La Paz, u provincijama Severni i Južni Jungas. Robovlasništvo je u Boliviji ukinuto 1831. godine.[42]

Od azijskih naroda najbrojniji su potomci japanskih, kineskih, korejskih i libanskih doseljenika.

Autohtoni narodi uredi

Autohtoni narodi Bolivije mogu se podeliti u dve kategorije etničkih grupa: Ande, koji se nalaze u Andskom Altiplanu i regionu doline; i ravničarske grupe, koje naseljavaju tople regione centralne i istočne Bolivije, uključujući doline Departmana Kočabamba, oblasti Amazonskog basena u severnom departmanu La Paz i nizijske departmane Beni, Pando, Santa Kruz i Tarija (uključujući Regija Gran Čako na jugoistoku zemlje). Veliki broj andskih naroda je takođe migrirao da formiraju Kečua, Ajmara i interkulturalne zajednice u nizinama.

Jezik uredi

 
Rasprostranjenost domorodačkih jezika u Boliviji.

Ustavom Bolivije definisano je 37 službenih jezika. Pored španskog, tu spadaju jezici domorodačkih naroda Bolivije, a to su: Ajmara, Araona, Baure, Besiro, Venhajek, Gvaraju, Gvarani, Gvarsuave, Ese Eha, Zamuko, Itonama, Jaminava, Juki, Jurakare, Kavinenjo, Kajubaba, Kaničana, Kečua, Leko, Maropa, Mačahujai-Kalavaja, Mačineri, Movima, More, Moseten, Mohenjo-Ignasijano, Mohenjo-Trinitario, Pakavara, Pukina, Sirioni, Takana, Tapijete, Toromona, Uručipaja, Čakobo, Čiman.[43]

Domorodački jezici sa najvećim brojem govornika su kečua, ajmara, i gvarani.

Religija uredi

Bolivija je sekularna država u kojoj je zajamčena sloboda veroispovesti. Na osnovu popisa iz 2001, koji je sproveo Nacionalni institut za statistiku, 78% stanovnika Bolivije su rimokatolici, 19% su protestanti, dok 3% pripadaju drugim hrišćanskim denominacijama.[44] Protestantizam i tradicionalna verovanja urođenika[45][46] ubrzano dobijaju sve više sledbenika.[47] Oko 2% stanovništva izjašnjava se kao agnostici ili ateisti.[48]

Kultura uredi

Umetnost uredi

Bolivijska umetnost se pokazuje kroz različite medije, uključujući slikarstvo, skulpturu i grnčariju. Raznolikost zemlje i njenih ljudi, kao i šarenilo svakodnevnog života u Boliviji čine sjajna umetnička dela, od kojih neka nisu dobila pažnju koju zaslužuju. Jedan od glavnih razloga za to bi mogao biti nedostatak bolivijskih muzeja u prošlosti. Međutim, u poslednje vreme u zemlji se otvaraju mnoge nove umetničke galerije i muzeji, dajući bolivijskim umetnicima više mogućnosti da pokažu svoj rad. Grad Santa Kruz je posebno poznat po prikazu bolivijske umetničke kulture, uključujući slikarstvo, arhitekturu i zanatske proizvode. Kolonijalnim periodom dominirali su umetnici kao što je Meljor Perez de Olgin, dok su bolivijski umetnici 20. veka Guzman de Rohas, Arturo Borda, Marija Luiza Pačeko i Marina Nunjez del Prado.[49]

Arhitektura uredi

Bolivija je dom jedinstvenog stila umetnosti i arhitekture poznatog kao Mestico barok, nastao kada je tradicionalna verska umetnost koju su doneli Španci kombinovana sa stilovima autohtonog bolivijskog naroda.[49]

Književnost uredi

Istorija bolivijske književnosti obeležena je pre svega društvenim i političkim kontekstom i raznim događajima koji su obeležili istoriju zemlje. Još u 19. veku modernistički pesnici su ovoj mladoj zemlji ostavili bogato nasleđe. Među imenima za pamćenje su Franc Tamajo, Gregorio Rejnolds i Rikardo Hajmes Frejre.[50]

U dvadesetom veku pisanje je postalo sve više političko; pisci Oskar Seruto (Ognjena bujica 1935.) i Avgusto Sespedes (Bunar 1936.) pričaju o Čarko ratu, a nakon smrti Če Gevare 1967, dela kao što je Los Fundadores del Alba Renata Prade Oropeze, koja su bila potpuno politički orijentisana, počeo da se pojavljuje. Ali sa diktaturama 1970-ih i 1980-ih, subverzivni autori su uglavnom bili ućutkani, a sva književna produkcija bila je obuzdana političkom moći. Od kraja 1960-ih, bolivijsko pisanje je više fikcija nego bilo šta drugo.[50]

Pored toga, od početka 20. veka, pisci su se sve više okretali autohtonoj publici: jedan od primera je La misk'isimi (na kečua, „slatke usne“), Adolfe Koste du Relsa. Ali bolivijska književnost je zaista zaslužila svoja pisma plemstva sa Jolandom Bedregal. Ova pesnikinja, romanopisac i vajar je takođe napisala izveštaje i proizvela više od 16 knjiga, između poezije, romana, antologija, brojne publikacije izveštaja za decu i druge mitove i folklor kulture Ajmara i Kečua. Međunarodno priznata uz dodelu nekoliko međunarodnih priznanja, dobila je, na primer, titulu Dame Amerike od Nacionalnog saveta za ženska prava u Meksiku, a od strane Društva argentinskih pisaca nazvana je „Jolanda Amerike“.[50]

Muzika uredi

 
Izvođenje muzike za igre.
 
Dijablada, tipičan ples iz regiona Oruro, Bolivija, nazvan po maski i kostimu đavola koji nose plesači.

Jedna od najzanimljivijih stvari u Boliviji je čista rasprostranjenost šarene i radosne muzike i plesa u zemlji. Lokalno poznata kao folkloriko, muzička tradicija Bolivije održava se u životu kroz burne ulične parade koje se redovno održavaju širom zemlje.

U suštini bolivijski, Morenada je verovatno najpopularniji i najzarazniji folklorni žanr. Priča o afričkim robovima koji su dovedeni da rade u rudnikima srebra u Potosi pod komandom Španaca. To je predstavljeno u njihovoj besprekornoj odeći, gde muškarci nose crne maske i raščupane duge brade, dok zvona oko njihovih članaka označavaju zveckanje robovskih lanaca. Žene, s druge strane, nose provokativne miniće i šarene bluze sa dubokim izrezima - uobičajena tema među većinom žanrova bolivijskog plesa.[51]

Kaporales, lako prepoznatljiv ples jedan je od najžešćih i uvek omiljen kod publike. To je relativno nov ples, koji potiče pre samo 50 godina iz afro-bolivijske zajednice Los Jungas u posvećenju Bogorodici od Sokavona. Njihova inspiracija došla je od El Kaporala, predradnika mešovite rase koji je nadgledao robove Potosija. Muškarci oblače svetlucava, raznobojna kombinezona sa poslovođskom kapom i bičem, dok su žene oskudno obučene. Smatra se da je ples jedan od najtežih za savladavanje, jer zahteva priličnu vežbu pre svakog događaja. Učesnici moraju da prate niz složenih koraka pre nego što skoče napred i udare nogom u vazduh, što je atletski podvig koji se pokazuje teškim u razređenom vazduhu u bolivijskim regionima na velikim nadmorskim visinama.[51]

Tobas ples datira iz predkolonijalnih vremena kada su Inke vladale ogromnim područjima kontinenta. Legenda kaže da su se upustili u polusušnu regiju Čako u istočnoj Boliviji i naleteli na pleme domorodaca poznatih kao Tobas. Inke su navodno bili toliko impresionirani Toba muzikom i plesom da su poštedeli pleme, povodeći samo najbolje muzičare i plesače sa sobom nazad u kraljevstvo da ih koriste kao kraljevsku zabavu. Odeću karakterišu muške čudne, pomalo zastrašujuće maske, dok žene nose šareno perje.[51]

Kinematografija uredi

Za više informacija pogledajte: Bolivijska kinematografija

Bolivijska kinematografija se sastoji od filmova i video snimaka napravljenih u državi Bolivije ili od strane bolivijskih filmskih stvaralaca u inostranstvu. Iako je filmska infrastruktura u zemlji premala da bi se smatrala filmskom industrijom, Bolivija ima bogatu filmsku istoriju. Bolivija konstantno proizvodi dugometražne filmove od 1920-ih, od kojih su mnogi dokumentarni ili imaju dokumentarni pristup svojoj temi. Istoričar filma Hose Sančez primetio je da je dominantna tema mnogih bolivijskih filmova domorodačke kulture i politička represija u zemlji.[52]

Festivali i sajmovi uredi

 
Natita festival, slavi se u novembru i poznat je po tome što meštani ukrašavaju lobanje svojih predaka cigaretama i cvećem, u nadi da će ih oni zaštititi.

Od duhovnih i tradicionalnih, do divljih i zapadnjačkih, bolivijski festivali su jedinstveni, šareni. Neki od poznatih festivala su Alasitas (januar), Oruro karneval (februar), Festival del Gran Poder u La Pazu (maj), San Huan (jun), Urkupinja (avgust) i mnogi drugi.[53] U Boliviji se mešaju hrišćanska verovanja sa domorodačkim tradicijama. Ovi naizgled nečastivi sindikati rezultiraju fantastičnim proslavama koje izgledaju poznato, ali egzotično. Natita festival je sličan Danu mrtvih u Meksiku i dešava se u bolivijskim Andima. Meštani učestvuju u ukrašavanju lobanja svojih mrtvih, verujući da će ih zaštititi tokom godine.[54] Tradicija kaže da natite štite porodice koje ih čuvaju: pomažu njihovim poslovima da napreduju, brinu o kućama od mogućih lopova, obezbeđuju zdravlje svojih vlasnika, pomažu u pronalaženju partnera i štite od zlih duhova.

Gastronomija uredi

Za više informacija pogledajte: Bolivijska kuhinja
 
Bolivijsko jelo Lava de čoklo.

Bolivijska kuhinja potiče od kombinacije španske kuhinje sa autohtonim sastojcima i tradicije Ajmara, između ostalog, sa kasnijim uticajima Nemaca, Italijana, Francuza i Arapa zbog dolaska imigranata iz tih zemalja. Tradicionalni sastojci mnogih jela bolivijske kuhinje su kukuruz, krompir, kvinoja i pasulj. Ovi sastojci su kombinovani sa brojnim osnovnim proizvodima koje su doneli Španci, poput pirinča, pšenice i mesa, uključujući govedinu, svinjetinu i piletinu.

Bolivijska kuhinja se razlikuje po geografskim lokacijama. U zapadnoj Boliviji u Altiplanu, zbog visoke, hladne klime, koriste se začini, dok se u nizijama Bolivije u amazonskim regionima jela sastoje od proizvoda koji obiluju tim regionom: voća, povrća, ribe i juke.[55]

Sport uredi

Slično većem delu Latinske Amerike, najveći sport u Boliviji je fudbal. Poslednjih godina povećano je učešće žena i devojčica. Međutim, muškarci ih ne shvataju ozbiljno kao fudbalerke, iako se u nekim oblastima njihovo prihvatanje poboljšava. Ostali popularni sportovi u kojima Bolivija uživa su odbojka i stoni fudbal, a oba se mogu videti na ćoškovima ulica. Odbojka je postala popularnija kao alternativa fudbalu, jer se i jedno i drugo može igrati samo sa loptom. Nakon obeležavanja mreže kanapom ili gajtanom, igra se može igrati na bilo kojoj podlozi.[56]

Postoje mnogi drugi sportovi koje Bolivijci vole da vežbaju ili gledaju, uključujući tenis, plivanje, jahanje, gimnastiku i trke automobila i bicikla. Značajni izuzeci su američki fudbal i bejzbol koji uprkos mnogim pokušajima nikada nisu zauzeli srce Bolivije. Iako se još nisu integrisale u fudbal, Bolivijske žene su se integrisale u drugi sport kojim dominiraju muškarci. Bolivijske žene Ajmara bore se u stilu luča libre.[56]

Karakteristične su po nošenju tradicionalne ženstvene haljine za svoje rvačke borbe u slobodnom dometu, čipkanih podsuknji, polera suknje, šala i kugle preko kose koja je ispletena u dve pletenice. Borbene žene se zovu čolitas lučadoras i ova praksa rvanja koja je počela 2001. godine postala je popularnija od tradicionalnog muškog rvanja. Kao siromašna zemlja trećeg sveta sa malo sportskog iskustva, Bolivija je videla veliku motivaciju i inspiraciju od Hosea Gamara Zorile. Rođeni Bolivijac, koji je promovisao vrednost sporta širom zemlje i 1970-ih doveo je svoju zemlju do najboljih sportskih rezultata koje su ikada videli.[56]

Reference uredi

  1. ^ Nacionalna agencija za statistiku [1]
  2. ^ „Bolivia (Plurinational State of)”. Who.int. 11. 5. 2010. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  3. ^ „Bolivia (Plurinational State of)”. UNdata. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  4. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 09. 04. 2014. 
  5. ^ Bolivia (na jeziku: engleski), Central Intelligence Agency, 2023-02-10, Pristupljeno 2023-02-27 
  6. ^ „Salem Press”. web.archive.org. 2013-08-25. Arhivirano iz originala 25. 08. 2013. g. Pristupljeno 2023-02-27. 
  7. ^ „Bolivia baja sus índices de pobreza en 8 años” [Bolivia lowers its poverty levels]. El Deber. 30. 11. 2011. Arhivirano iz originala 05. 12. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  8. ^ „Peru deal gives landlocked Bolivia coast for own port”. BBC News (na jeziku: engleski). 2010-10-21. Pristupljeno 2023-02-27. 
  9. ^ „Simón Bolívar”. Sejlem pres. Arhivirano iz originala 25. 08. 2013. g. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  10. ^ „6 de Agosto: Independencia de Bolivia”. Historia-bolivia.com. Arhivirano iz originala 24. 02. 2010. g. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  11. ^ philg (11. 1. 2009). „What countries are named after individuals or families?”. Blogs.law.harvard.edu. Arhivirano iz originala 19. 07. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  12. ^ „Morales highly favoured for re-election in Bolivia”. Truth Out/Associated Press. 6. 12. 2009. Arhivirano iz originala 28. 11. 2010. g. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  13. ^ Caistor, Nick (10. 6. 2010). „Can Bolivia’s indigenous groups dance in harmony?”. BBC News. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  14. ^ Painter, James (24. 1. 2009). „Bolivia poll won’t end opposition”. BBC News. Pristupljeno 22. 11. 2013. 
  15. ^ Fagan 2001.
  16. ^ Kolata 1993, str. 145.
  17. ^ Kolata 1996
  18. ^ a b McAndrews, Timothy L.; Albarracin-Jordan, Juan; Bermann, Marc (1997). „Regional Settlement Patterns in the Tiwanaku Valley of Bolivia”. Journal of Field Archaeology. 24 (1): 67—83. doi:10.2307/530562. 
  19. ^ Isbell, William H. (2008). „Wari and Tiwanaku: International Identities in the Central Andean Middle Horizon”. The Handbook of South American Archaeology: 731—751. doi:10.1007/978-0-387-74907-5_37. 
  20. ^ a b Kolata 1993.
  21. ^ Demos, John. „The High Place: Potosi”. Common-place.org. Arhivirano iz originala 26. 12. 2012. g. Pristupljeno 23. 11. 2013. 
  22. ^ „Conquest in the Americas”. MSN Encarta. 28. 10. 2009. Arhivirano iz originala 28. 10. 2009. g. Pristupljeno 23. 11. 2013. 
  23. ^ „Bolivia – Ethnic Groups”. Countrystudies.us. Pristupljeno 23. 11. 2013. 
  24. ^ Robins & Jones 2009, str. 1–2
  25. ^ „Rebellions”. History Department, Duke University. 22. 2. 1999. Arhivirano iz originala 31. 01. 2012. g. Pristupljeno 23. 11. 2013. 
  26. ^ McGurn Centellas, Katherine (2008). For Love of Land and Laboratory: Nation-building and Bioscience in Bolivia. Chicago. ISBN 9780549565697. 
  27. ^ Pérdidas territoriales de Bolivia (na jeziku: srpski), Pristupljeno 2022-07-15 
  28. ^ „National Gallery: Bolivia | History Today”. www.historytoday.com. Arhivirano iz originala 05. 11. 2021. g. Pristupljeno 2022-07-15. 
  29. ^ Frenk Džejkobs (13. 3. 2012). „Who Bit My Border?”. Njujork tajms. 
  30. ^ Rabanus, David. „Background note: Bolivia.”. Bolivien-liest.de. Pristupljeno 14. 7. 2013. 
  31. ^ Osborne, Harold (1954). Bolivia: A Land Divided. London: Royal Institute of International Affairs. 
  32. ^ World, History (2004). „History of Bolivia”. National Grid for Learning. 
  33. ^ Forero, Juan (7. 5. 2006). „History Helps Explain Bolivia's New Boldness”. New York Times. Pristupljeno 29. 11. 2013.  (PDF) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (25. avgust 2013), University of Wisconsin–Madison, Department of Geography
  34. ^ „Country Comparison: Area”. CIA World Factbook. Arhivirano iz originala 09. 02. 2014. g. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  35. ^ Drews, Carl (13. 9. 2005). „The Highest Lake in the World”. Arhivirano iz originala 24. 08. 2007. g. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  36. ^ Grove, Matthew J.; Baker, Paul A.; Cross, Scott L.; Rigsby, Catherine A.; Seltzer, Geoffrey O. (2003). „Application of strontium isotopes to understanding the hydrology and paleohydrology of the Altiplano, Bolivia–Peru”. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 194 (1-3): 281—297. doi:10.1016/S0031-0182(03)00282-7. 
  37. ^ Rigsby, Catherine A.; Baker, Paul A; Aldenderfer, Mark S. (2003). „Fluvial history of the Rio Ilave valley, Peru, and its relationship to climate and human history”. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 194 (1-3): 165—185. doi:10.1016/S0031-0182(03)00276-1. 
  38. ^ „Fortalecimiento de las Capacidades locales para enfrentar El Fenómeno del Niño en Perú y Bolivia” (PDF). itdg.org.pe. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2005. g. Pristupljeno 5. 12. 2013. 
  39. ^ „Deja 56 muertos "El Niño" en Bolivia”. elfinanciero.com.mx. Arhivirano iz originala 27. 9. 2007. g. Pristupljeno 5. 12. 2013. 
  40. ^ a b v g d đ e ž z „Principales resultados del censo nacional de población y vivienda 2012 (CNPV 2012) - Estado plurinacional de Bolivia” (PDF). Instituto Nacional de Estadística (INE). jul 2013. Pristupljeno 5. 12. 2013. 
  41. ^ „Bolivian Reforms Raise Anxiety on Mennonite Frontier”. New York Times. 21. 12. 2006. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  42. ^ Fogel & Engerman 1995, str. 33–34
  43. ^ Član 5, paragraf 1. Ustava Bolivije.
  44. ^ „Bolivia religion”. USA: Department of State. 14. 9. 2007. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  45. ^ Sanauha, Huan. „The Religious Tribalism of Evo Morales in Bolivia”. Tradition in action. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  46. ^ „Evo Morales consecrated Spiritual Leader of Native Religion”. E foro Bolivia. 21. 1. 2010. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  47. ^ „Background Note: Bolivia”. United States Department of State. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  48. ^ „Ateos en números”. InterGlobal. Arhivirano iz originala 5. 12. 2014. g. Pristupljeno 8. 12. 2013. 
  49. ^ a b „Bolivian Art - Art Culture in Bolivia | don Quijote”. www.donquijote.org. Pristupljeno 2022-07-17. 
  50. ^ a b v „Bolivian Literature”. Antipode (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-07-17. 
  51. ^ a b v Stewart, Harry (2017-03-20). „A Brief Introduction to Bolivia’s Traditional Music and Dance”. Culture Trip. Pristupljeno 2022-07-17. 
  52. ^ Sánchez-H 1999
  53. ^ „Fun-Filled Festivals in Bolivia | Bolivian Life” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-07-17. 
  54. ^ „Bolivian festivals that you should experience at least once in a lifetime – Economia Bolivia”. economiabolivia.net. Pristupljeno 2022-07-17. 
  55. ^ „A Guide To Bolivia’s Most Mouthwatering Foods | Bolivian Life” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-07-17. 
  56. ^ a b v „Bolivia Sports”. www.whatlatinamerica.com. Pristupljeno 2022-07-17. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Боливија&oldid=27548022”