Borba za Makedoniju

Borba za Makedoniju bila je borba za prevlast ili pretežni uticaj nad pravoslavnim stanovništvom u Solunskom, Bitoljskom i južnom delu Kosovskog vilajeta Osmanskog carstva.

Borba za Makedoniju
Deo Makedonskog pitanja i šireg Istočnog pitanja
Geografska oblast Makedonije
Vreme 19. i 20. vek Mesto Osmansko carstvo Ishod Slabljenje Makedonske revolucionarne organizacije, dalje povećanje antagonizma između makedonskog stanovništva i stvaranje uslova za buduću podelu Makedonije
Sukobljene strane
Srpski četnici (komiti)	Bugarski komiti	Grčki andarti (komiti)	Turska vlast +Albanski kačaci +od 1903 (Mircštegske reforme) strana žandarmerija

Za dešavanja u Osmanskoj Makedoniji su prvenstveno bile zainteresovane Bugarska, Grčka i Srbija, ali su takođe bile zainteresovane i Rumunija i velike sile.

Prema određenim autorima, svoju kulminaciju i oružani oblik ova borba dostiže početkom 20. veka jer je upravo u tom periodu došlo do kulminacije procesa oblikovanja nacionalnog identiteta stanovništva Balkana i slabljenja Osmanskog carstva i njegovog potiskivanja sa Balkana. Borba za Makedoniju se prvo odvijala na crkvenom polju, a zatim na političkom i na kraju vojnom.

Borba oko teritorija Osmanskog carstva u širem obimu je obuhvatala i Jedrenski vilajet, severni deo Kosovskog vilajeta, Skadarski vilajet i Janjinski vilajet za koje su se takođe interesovale različite od sukobljenih strana.

Helenizacija, bugarizacija i srbizacija pravoslavaca u Makedoniji

Od ukidanja Ohridske arhiepiskopije 1763. i Pećke patrijaršije 1766. godine svi pravoslavci koji su ostali u sastavu Osmanskog carstva bili su podređeni Carigradskoj patrijaršiji službeno u Turskoj tretirani kao Rum milet. Carigradska patrijaršija je zastupala državne interese Grčke i grčkog naroda, negirajući postojanje drugih nacija pod njenom upravom, što u velikoj meri izaziva revolt svih pravoslavaca koji nisu Grci. Grčka crkvena hijerarhija je u Staroj Srbiji, Makedoniji i Trakiji iz tih razloga koristila samo grčko bogosluženje u crkvama i škole na grčkom jeziku. Srpske i bugarske škole su mogle da postoje samo kao privatne škole pojedinaca i nisu priznavane za državne od strane turskih vlasti. Tako je u drugoj polovini 19. veka u oblastima Evropske Turske kod Slovena borba za bogosluženje na crkvenoslovenskom jeziku predstavljala etapu u nacionalnom buđenju. Težnja za nacionalnom državom i nacionalizam, koja je u to vreme glavni faktor okupljanja u Evropi, u oblasti koja je u Evropi nazivana Makedonijom imala je potpuno drugi vid. Želja za jezikom koji je samo ličio na narodni u bogosluženju i školama tako je postao osovina laganog buđenja nacionalnog identiteta slovenskog stanovništva.

U Kneževini Srbiji je 1868. osnovan odbor za srpske škole u Staroj Srbiji i Makedoniji, koji je imao zadatak da održava srpske škole u Makedoniji i snabdeva ih učiteljima, kao i udžbenicima i drugim materijalima.

Teritorija sa jurisdikcijom Bugarske egzarhije od 1870. (paralelno sa jurisdikcijom Carigradske patrijaršije).

Bugarska egzarhija je osnovana na evropskim teritorijama Osmanskog carstva 21. marta 1870. godine (po novom kalendaru). Novoosnovana Bugarska egzarhija počinje sa osnivanjem škola, crkvenih opština i biblioteka i u Makedoniji. Egzarhija omogućava Bugarima da krenu sa širokom akcijom na bugarizacije srpskog stanovništva. U početku je bugarizacija bila prikrivena i prikazivana kao slovenstvo, međutim vremenom je sve jasnije dolazio do izražaja velikobugarski šovinizam. Početni uspesi Egzarhije su usledili zbog toga što je slovensko stanovništvo imalo odbojnost prema grčkom sveštenstvu i Carigradskoj patrijaršiji.

U početku je Egzarhija bila usmerena na preuzimanje crkava od Carigradske patrijaršije i proterivanje njenih sveštenika, da bi potom bila usmerena protiv onih Srba koji su se opirali bugarizaciji. Ubrzo su se na udaru našli srpski sveštenici, učitelji i ostali istaknuti Srbi.

Događaji posle velike istočne krize

Granice predviđena prema odredbama Sanstefanskog sporazuma i granice nakon Berlinskog kongresa.

Glavni članak: Velika istočna kriza

Nakon završetka Drugog srpsko-turskog rata potpisan je Sanstefanski sporazum koji je rađen po diktatu Rusije i kojim je predviđao stvaranje Velike Bugarske. Velikoj Bugarskoj je trebalo da pripadne najveći deo Makedonije i delovi Srbije, međutim ovaj sporazum je izmenjen na Berlinskom kongresu i prvobitne granice Bugarske su znatno smanjene. Sporni delovi Makedonije su ostali pod vlašću Osmanskog carstva.

Još 1878. godine došla je do ustanka Srba u kumanovskoj kazi (srezu). Ovaj ustanak, kao i nešto kasnije Brsjačka buna (1880), nastali iz oslobodilačkih težnji srpskog naroda i želje za ujedinjenjem sa maticom Srbijom, prethodili su Srpskoj četničkoj akciji.

Zbog ovakvog stanja u Bugarskoj, Grčkoj i Srbiji je došlo do pojave tzv. makedonskog pitanja. Sve tri države su želele da reše ovo pitanje u svoju korist i navodile su brojne razloge.

Bugarska je svoje pretenzije zasnivala na Sanstefanskom miru, Grčka na navodnoj istorijskoj pripadnosti Antičke Makedonije helenističkoj kulturi, a Srbija na srpskoj srednjovekovnoj tradiciji, srpskim zadužbinama, tapijama, jezičkoj srodnosti i raširenosti krsne slave — tipično srpskog obeležja.

Srbija počinje propagandu akcijama u prosveti i kulturi 1885.

Srbija 1885. godine počinje sa prosvetnom i kulturnom akcijom, u isto vreme tražeći da se postavljaju srpske vladike u krajevima gde su Srbi većina. Tome su se Grci žestoko protivili. Za to vreme, Bugari pošto su imali nacionalnu crkvu koja je osnivala škole, ostvaruju svoj uticaj naročito u gradovima, dok po selima to teško uspevaju.

Krajem 19. veka Srbija otvara konzulate u Bitolju, Skoplju i Solunu. Otvaranjem srpskih konzulata u Skoplju, Bitolju i Solunu, povećan je broj srpskih škola, kao i broj povratnika Carigradskoj Patrijaršiji.

Komite iz Bugarske i njihove aktivnosti u Makedoniji (1897—1903)

Etnička karta Makedonije 1900, Vasil Kъnčov - služb. Bugarske egzarhije.

Da bi pojačali svoj uticaj Bugari se odlučuju na oružanu akciju. Počinju da šalju čete u Staru Srbiju i Makedoniju i dižu bunu u oblasti reke Strume. Pripadnici ovih četa kasnije se nazivaju komitama. Jedna grupa osniva Unutrašnju makedonsku revolucionarnu organizaciju (VMRO) sa ciljem da se izbori za autonomiju Makedonije. Čitavu teritoriju dele na rejone kojima su na čelo postavljali vojvode. Ljudstvo je organizovano po desetinama na taj način da nijedan komita nije znao imena ostalih devet. U početku, u ovu organizaciju ulaze i mnogi Srbi čiji je cilj bio oslobođenje od Turaka. Kasnije, glavni uticaj u ovoj organizaciji preuzima Vrhovni komitet sastavljen od visokih bugarskih oficira, čiji je cilj bio pripajanje Makedonije Bugarskoj. Zbog toga sve više dolazi do sukoba između Srba i Bugara. Bugari sve više pritiskaju Srbe da bi ih naveli da napuste Carigradsku patrijaršiju i priključe se egzarhiji često koristeći ubistva kao metod ubeđivanja. Na udaru su bili naročito srpski sveštenici, učitelji i školski nastojnici, a Bugari pri tome nisu prezali ni od najgorih zverstava. Od 1897. do 1903. godine takve akcije ne daju očekivani uspeh (revolucionarni kongres u Skoplju (1903))

Kruševska republika 1903.

Glavni članak: Kruševska republika

Izbeglice iz Makedonije

VMRO je zato želela akciju koja će privući pažnju Evrope i ubrzati ostvarenje ciljeva. Zato na Ilindan 1903. godine dižu ustanak u Kruševu gde su većinu stanovništva činili makedonski Vlasi (Aromuni, Cincari). Zbog loše organizacije ustanak je propao, a najviše je stradalo lokalno stanovništvo koje je uglavnom bilo progrčki, manjim delom prorumunski nastrojeno, dok su se čete iz Bugarske povukle. Tada je počeo još veći teror bugarskih komita prema Srbima u severnim krajevima, odnosno Grcima i Vlasima u južnim, što je ove narode nateralo da se samoorganizuju u srpske četnike, odnosno grčke andarte.

Nakon propasti ustanka turska vojska i neregularne jedinice su krenule sa odmazdom protiv hrišćana. Spaljeno je oko 150 sela pri čemu je oko 40.000 ljudi ostalo bez domova, veliki broj hrišćana je ubijen, a oko 10.000 ljudi je emigriralo.

Nakon ustanka ruski car Nikolaj II Aleksandrovič i car Austrougarske Franc Jozef I su 2. oktobra 1903. godine doneli plan reformi za Makedoniju. Ovim planom je predviđena reorganizacija turske žandarmerije pod komandom stranog generala i nadzorom njemu potčinjenih oficira, kao i učešće hrišćana u upravnoj i sudskoj vlasti, amnestija ustanika itd.

Aktivnosti bugarskih komita posle propasti Kruševske republike

Bugarski komiti zarobljeni od otomanske policije

Makedonski živalj, rukovođen težnjom za oslobođenjem od turskog gospodstva i grčkih vladika, počeo je Bugare primati kao svoju jednokrvnu i jednovernu braću, koja dolazi s geslom: »Sloboda Makedoniji!« S tim geslom Bugari su otpočeli svoju komitsku akciju, čitavu deceniju pre Srba, i uspeli su, da ne birajući sredstava, razviju svoju organizaciju na severu čak do Vranja i do Kosova, a na jugozapadu čak do albanske granice. Kada su se osetili dovoljno jaki, onda su oglasili rat do istrebljenja ne samo Turcima, nego, i to mnogo jače, i Srbima u tim oblastima, proglašujući za izdajnika makedonske slobode svakoga, koji nije u bugarskoj komitetskoj organizaciji. Srbija se zadovoljavala, da srpsku narodnu svest i srpski duh u tim krajevima podržava samo preko škola, kojih je iz dana u dan bilo sve manje. Posle nesrećnog Ilindanskog ustanka, 1903, masa bugarskih komita i vojvoda, ne mogavši da se prebaci u Bugarsku, potražila je utočište u Srbiji, mada je već bilo dobro poznato, da je taj ustanak bio spremljen po planu iz Sofije i za račun Sofije, i da su baš od ruke tih ljudi, pale glave mnogih srpskih učitelja, sveštenika i drugih uglednih Srba u Makedoniji.

U Beogradu, Nišu, Kragujevcu, Požarevcu, Šapcu i svuda, gde je bilo Starosrbijanaca i Makedonaca u Srbiji, produžili su ovi bugarski četnici i vojvode prikupljati porez za ciljeve bugarske komitetske organizacije, a jedan veliki broj njih prezimio je zimu 1904/1905. u samom Beogradu. Ovde im je bila ustupljena stara bogoslovija (na mestu između saborne crkve i Kalemegdana prema hotelu National). Tu su živeli kao u kasarni, a sudile su im same njihove vojvode za sve, što bi učinili, tako da su bili izvan nadležnosti srpskih vlasti. I vojvode i organizatori četa razvili su bili svoju akciju. Među njima najaktivniji je bio Matej Gerov (rodom Velešanac, koji je desetak godina kasnije poginuo u Sofiji, kao i toliki drugi »makedonski dejci«, tobož slučajno pregažen od jednog automobila). Gerov, s indeksom studenta prava s podosta semestara upisanih u Beču, Briselu i na više francuskih univerziteta, upisao se tada odmah i na srpski pravni fakultet tadašnje velike škole. Nije pravio pitanje, koliko će mu semestara biti priznato, i počeo je najrevnije posećivati čak i sate iz crkvenoga prava, koje se predaje u prvom semestru prve godine prava. Tražeći što jačeg i što češćeg dodira sa srpskim studentima, i u školi i izvan nje, Gerov je počeo među njima najživlju akciju za autonomnu Makedoniju, koju je bugarska komitetska organizacija već bila zaposela, i koja je, u granicama od Vranja i vrha Novopazarskog sandžaka pa do Soluna, imala da padne u krilo Bugarskoj. Gerov nije uspeo da pridobije srpsku omladinu za te svoje ideje, ali ju je neobično zainteresovao za prilike i borbu u Staroj Srbiji i Makedoniji.

Četnici iz Srbije i njihove aktivnosti u Makedoniji

Glavni članak: Srpska akcija u Makedoniji

Pozadina osnivanja četničke organizacije u Srbiji

Početkom 20. veka je kod pojedinaca u Beogradu došlo do ideje o aktivnijem odnosu Srbije prema Staroj Srbiji i Makedoniji. Smatralo se, da je to jedini način, da se srpski živalj u tim krajevima sačuva od stradanja i asimilacije. Dr Milorad Gođevac je jedan od najzaslužnijih ljudi za organizovanje i pokretanje srpske četničke akcije. Kao beogradski opštinski lekar dr Gođevac je morao često da, radi nadgledanja čistote po radnjama, zalazi i u male kafanice, piljanice i ašcinice, koje su držali Starosrbijanci i Makedonci. Tako se on upoznao sa svima njima i počeo se zanimati za prilike u njihovim krajevima. I tu je, u tim radnjama, zapazio izvesne ljude, koji se kasno u jesen pojavljuju u Beogradu, gde prezime, ne izlazeći gotovo nigde iz kafana i aščinica svojih zemljaka, pa se onda u proleće ponovo gube. Gotovo slučajno upoznao se dr Gođevac nekolicinom od njih. To su bili komiti, koji su, suprotno svojim zemljacima, koji su s proleća dolazili u Beograd na rad, a u jesen se vraćali kući, dolazili da u Beogradu prezime, a s proleća se vraćali »na teren«, u borbu. U razgovoru s njima dr Gođevac je saznao za mnoge pojedinosti u radu bugarskih komitskih četa i bugarske komitske organizacije. Celokupna srpska nacionalna borba u tim krajevima svodila se do tada na propagandu preko škole i konzulata. Ali kako je teren, usled takvog rada, sve više gubljen, to je i broj škola i đaka bio sve manji. Nesređene unutrašnje političke prilike u Srbiji, do promene u 1903, paralisale su bile i rad konzula i konzulata. Pored toga učitelji i sveštenici, zavisni od konzulata, nisu mogli niti su smeli preduzimati nikakvu akciju, ako nisu želeli da izgube svoja mesta i da u svome radu naiđu na prepreke baš od te strane, koja je trebalo da ih štiti. Stoga su i makedonski pravoslavci počeli pomišljati na osamostaljenje, koje im se nudilo iz Sofije, i počeli su se stavljati pod zaštitu bugarske propagande i bugarskih komita.

Ove informacije su dr Gođevcu preneli njegovi novi poznanici, Stojan Donski, Koča »Kuršumče«, Mihajlo i vojvoda Karanfilević. Dr Gođevac ih je onda počeo pozivati i svojoj kući. Kada su se oni upoznali s njim tražili su i od njega prilog za Makedoniju. On se onda obratio generalu Milovanu Pavloviću, tadašnjem ministru vojnom, koji se složio sa dr Gođevcem, da treba početi akciju, i, štaviše, zaželeo je i sam da vidi te ljude. Otišli su njih trojica; dobili su tri puške (tzv. brzometke) i municiju i otišli preko granice ponovo u četu. Bugarsku, jer srpskih još nije bilo.

Dr Gođevac je onda nastavio akciju u tom pravcu i tako je osnovana »Beogradska Zadruga«. Prvi predsednik »Beogradske Zadruge« bio je Luka Ćelović, koji se, pored svih svojih poslova, mnogo interesovao i za narodne stvari. Misli dr Gođevca su ga oduševile, zainteresovao se neobično za organizovanje četničke akcije i zajedno s dr Gođevcem počeo je i sam pripremati teren za taj rad. Drugi rodoljubi, kojima su se obratili, složili su se takođe s njima. Momenat je bio došao. S jedne strane prazni rezultati dotadašnje zvanične politike, koja je preskupim žrtvama, plaćala najmanje uspehe, nižući u isti mah sve veće poraze, s druge strane bugarski uspesi, s kojima je bugarska komitetska organizacija počela razvijati svoju akciju čak i u samoj Srbiji, zahtevali su neminovno, da što pre počne nova borba, različita od dotadašnje bezuspešne borbe.

Vojvoda Jovan Babunski

Osnivanje četničke organizacije u Srbiji 1903.

Kao posledica terora VMRO-a i albanskih i turskih bašibozuka nad Srbima u Staroj Srbiji i Makedoniji, u patriotskim krugovima u Beogradu, Vranju, Skoplju i Bitolju se rađa ideja o formiranju srpske četničke organizacije koja bi vodila i koordinirala oružanu odbranu Srba.

Ubrzo po izbijanju Ilindanskog ustanka avgusta 1903. u Vranju Živojin Rafajlović sa svojim istomišljenicima formira tajni četnički komitet. Istovremeno u Beogradu, dr Milorad Gođevac, Luka Ćelović, Vasa Jovanović rade na istom poslu i formiraju bazu drugog četničkog odbora, finansijski jačeg i sa simpatizerima veće materijalne moći i uticaja od članstva Vranjskog odbora. Na terenu Stare Srbije i Makedonije, u Skoplju i Bitolju na stvaranju četničke organizacije rade Savatije Milošević, Vojislav Tankosić, Jovan Ćirković, Aleksa Jovanović Kodža i Mihailo Šuškalović. Dok se odbori formiraju u Srbiji i Staroj Srbiji i Makedoniji, Srbi pritisnuti napadima formiraju čete u cilju samoodbrane. Prota Stevan Dimitrijević U Skopskoj Crnoj Gori formira četu, Čiča Pavle Mladenović se odmeće u kumanovskom kraju, kao i seljaci sela Labuništa i Podgorca u Drimkolu. Septembra 1903. predstavnici odbora iz Beograda, Vranja, Skoplja i Bitolja formirali su Centralni odbor srpske četničke organizacije u Beogradu u koji su ušli Luka Ćelović, Milorad Gođevac, generali Jovan Atanacković i Petar Pešić, profesori velike škole Ljubomir Kovačević i Ljubomir Stojanović, Živan Živanović senator, rentijeri i zadužbinari Golub Janić i Nikola Spasić. Odbor Živojina Rafajlovića potčinio se novostvorenom Centralnom odboru pa je tako Vranjski odbor postao izvršni. Skopski i Bitoljski odbor takođe su se potčinili Centralnom odboru i time je stvorena mreža odbora i pododbora koji su imali da se bave formiranjem i slanjem četa u Staru Srbiju i Makedoniju, njihovim snabdevanjem, usmeravanjem i uopšte vođenjem četničke akcije. Na osnivačkom sastanku donesen je statut, a za predsednika organizacije izabran je general Atanacković.

Početak borbenih aktivnosti srpske četničke organizacije 1904.

Komitet je već avgusta 1903. započeo svoj rad. U Staru Srbiju poslata je četa pod komandom Ilije Slaveta, ali se ona zbog zle krvi među samim četnicima rasformirala na granici sa Turskom. U međuvremenu je u samoj Staroj Srbiji formirana četa Micka Krstića u Poreču, pa se pojavila nužnost da se ta četa pojača. Četa je formirana aprila 1904. u Beogradu, a za vojvodu je određen Anđelko Aleksić. Četa nikada nije stigla u Poreč već je u sukobu sa turskom vojskom uništena do poslednjeg čoveka kod sela Četirce u kumanovskom kraju. Četa Micka Krstića uspela je da preživi ofanzivu VMRO-a koju je vodio Damjan Gruev oktobra 1904. i da da vremena Centralnom odboru da pojača srpske snage. Krajem 1904. u preševski, kumanovski i krivopalanački kraj poslate su čete Temeljka Barjaktarevića, Đorđa Ristića, Vanđela Dimitrijevića, Krste Trgoviškog, Riste Staračkog, da ojačaju domorodačke čete Čiča Pavla Mladenovića i Jovana Stanojkovića-Dovezenskog. Preko Vardara u prilepski i drimkolski kraj poslati su Đorđe Drimkolski, Gligor Sokolović i Jovan Dolgač.

Srpske čete 1905—1908

Iz časopisa Vardar, 1906. godine.

Nakon što je stvorena dobra baza organizovanjem srpskih sela u preševskom, kumanovskom, krivopalanačkom kraju u Poreču, u Azotu i prilepskom kraju i odmetanjem i odašiljanjem nekoliko četa, osetila se potreba za stvaranjem neke vrste komandnog kadra i pojačavanjem broja srpskih četa. U proleće 1905. godine ka Poreču je poslata četa Vladimira Kovačevića i Dragoljub Nikolić sa ciljem da pojačaju četu Micka Krstića. Četa je otkrivena i opkoljena od strane turske vojske 14. aprila 1905. kod sela Tabanovca i potpuno uništena. Nakon ove katastrofe sve srpske čete kumanovskog i palanačkog kraja krenule su da otprate porečku četu Savatija Miloševića i Lazara Kujundžića i četu Doksima Mihailovića za sela Galičnik, Lazaropolje i Tresonče. 120 do 170 četnika u nekoliko četa sukobili su se sa turskom vojskom kod sela Čelopek 29. aprila 1905. i do nogu razbile tursku vojsku i albanski bašibozuk. Pobeda je u stvari sprečila prelazak i čete su se ili vratile u Srbiju ili rasporedile po terenu. Usledile su potere koje su rezultovale porazom i uništenjem srpskih četa kod Petralice i Beljakovca. Tada su poginule vojvode Aksentije Bacetović, Čiča Pavle Mladenović, Branivoje Jovanović Brana i Bogdan Jugović Hajnc. Neposredno posle toga su Sreten Rajković, Stevan Nedić i Jovan Babunski uspeli da neopaženo prođu kroz potere, pređu Vardar kod Zelenikova i dođu do Azota. Babunski je odmah po dolasku u zavičaj uočio velešku četu VMRO-a kod sela Orešja, iznenadio je i nakon kraće borbe potpuno uništio.

Pobeda kod Čelopeka i pogibije srpskih četa kod Petralice i Beljakovca dovele su do povećavanja turskih snaga na srpsko-turskoj granici između Preševa i Vranja i u rejonu Kumanova pa su svi kanali srpskih četa bili zatvoreni. Savatije Milošević i Lazar Kujundžić su zato došli na ideju da se kod Kuršumlije prebace u Tursku i da se preko Kosova i Metohije i Šar planine prebace do Poreča. Njihova četa je uspešno stigla do Velike Hoče gde je 25. maja 1905. otkrivena i nakon žestoke borbe uništena.

Andarti i grčka oružana borba u južnoj Makedoniji i Trakiji

Andarti pod komandom kapetana Vardasa (1906. godine)

Grci su 1901. krenuli sa oružanim akcijama. Prvu andartsku četu je osnovao Karavangelis, tadašnji mitropolit kosturski. Četa je imala za cilj da suzbije bugarske akcije i istakne grčke pretenzije prema delovima Makedonije..

Podstaknuti uspesima srpskih četnika, i grčki andarti su, u Južnoj Makedoniji i u Trakiji, započeli ogorčenu borbu protiv dotad svemoćnih bugarskih četa. Iako su prve akcije andarta bile bezuspešne (Andartska provokacija) Grčka nije odustala od pokušaja da ostvari svoje interese u Makedoniji. Andarti su tokom perioda 1905—1908. nastavili sa aktivnostima u Makedoniji.

Bugarska je 1907. godine, uviđajući da je ne samo izgubila prestiž u Makedoniji nego da može lako izgubiti i svaki uticaj, počela zasipati Portu žalbama protiv Srba i Grka i njihove akcije u Makedoniji.

Pogromi nad Grcima u Bugarskoj

U Makedoniji su se odvijale žestoke borbe između Bugara i Grka i strašni zločini u kojima je bilo hiljade žrtava. Da bi sprečile veće komplikacije i intervenciju Porte, srpske i grčke čete zaustavile su onda svoje napredovanje, ograničavajući svoju akciju na krajeve, koje su dotad držale.

Da bi se osvetili Grcima za svoje poraze u Makedoniji, Bugari su vršili pogrome nad Grcima u Bugarskoj. Tada su zapalili i bogatu trgovačku varoš Anhialo , na Crnom moru (danas nosi naziv Pomorje), naseljenu Grcima i ubili mnoge njene stanovnike, nevine zanatlije i trgovce. Veliki broj Grka je pobegao u Grčku i 1906. godine su osnovali novo naselje pod nazivom Nea Anhialos u uspomenu na svoj bivši zavičaj.

Velike sile i Makedonija početkom 20. veka

Glavni članci: Bečke reforme i Mircštegske reforme

Navodi o brojnim masakrima i bezvlašću u Balkanskim vilajetima Osmanskog carstva su poslužili kao povod Velikim silama koje su nastojale da učvrste svoj uticaj na Balkanu, da nametnu Osmanskom carstvu dva programa reformi. Prvi je program ovih reformi je usvojen u februaru 1903. godine i bio je poznat pod nazivom Bečke reforme. Ovaj program reformi je kasnije proširen i definisan početkom oktobra 1903. a poznat pod nazivom Mircštegske reforme koje su bile program reformi ne samo u Makedoniji već na teritoriji tri vilajeta koje su većinom naseljavali hrišćani. Mircštegske reforme su bile program reformi uprave u Bitoljskom, Solunskom i Kosovskom vilajetu Osmanskog carstva koji su velike sile, uz presudnu ulogu Austrije, nametnule Osmanskom carstvu i koji je delimično bio sprovođen u periodu 1904—1909. godine. Program je dobio ime po mestu Mircšteg u Štajerskoj u kojem je bila lovačka koliba u Štajerskoj u kojoj su boravili od 30. septembra do 2. oktobra 1903. austrijski i ruski carevi sa saradnicima i postigli konačan dogovor o tekstu reformi koje je trebalo da se sprovedu reformom žandarmerije (uključivanje hrišćana i stranih oficira u žandarmeriju), finansija (vilajeti imaju svoje budžete kojima raspolažu) i pravosuđa (imenovanje hrišćana za sudije).

Kao povod za nametanje programa Mircštegskih reformi su poslužili navodi o brojnim masakrima i bezvlašću u ovim vilajetima, dok su stvarni motiv bili interesi velikih sila na Balkanu, od kojih je svaka nastojala da pojača svoj uticaj na Balkanu na račun drugih. Jedino je Nemačka bila relativno nezainteresovana za ove reforme, jer je želela da zadrži dobre odnose sa Osmanskim carstvom, pa je samo poslala svog vojnog izaslanika u Makedoniju. Najzainteresovanije su bile Austrougarska i Italija, koje su se borile za prevlast nad obalom Jadranskog mora. Imajući u vidu i interese ostalih velikih sila, može se zaključiti da je jedini razlog što velike sile nisu izvršile vojnu intervenciju na Balkanu bio ne vojna sila Osmanskog carstva već njihov rivalitet. Osmansko carstvo je vešto koristilo rivalitet velikih sila i uspevalo da umanji efikasnost reformi, sve dok ih nije obesmislilo sprovođenjem ustavnih reformi posle mladoturske revolucije.

Mladoturci i borba za Makedoniju

U to je došao 1908. mladoturski prevrat i uvođenje ustava u Turskoj. Mladoturci su proglasili slobodu, jednakost i bratstvo svih narodnosti, koje u Turskoj žive, bez obzira na veru, pa su pozvali sve narodnosti, da im pomognu u zavođenju novoga stanja. Čete su onda sišle sa planina, svečano dočekane od mladoturaka, a vojvode i četnici vratili su se mirnom životu. Ali se ubrzo jasno pokazalo da je mladoturski plan: potpuno otomanizovanje hrišćanskih narodnosti u Turskoj, a to je značilo konačno odustajanje od autonomije i još teži položaj u Osmanskom carstvu. Nestrpljivi, da to što pre izvedu, mladoturci su odlučili, da unište sve vođe četa, kako bi onda obezglavljeni narod još lakše asimilovali. Onda je počelo sistematsko ubijanje srpskih prvaka u Osmanskom carstvu. Mladoturci su uspjeli da ubiju staroga vojvodu Micka Krstića i čuvenog vojvodu Gligora Sokolovića, ali su ostale vojvode, i dotle već oprezne, uspele da se spasu. I dokle su neki od njih pobegli u Srbiju, da se otuda ponovo vrate sa četama, drugi su se odmetnuli u planine. Stara, učvršćena organizacija našla je brzo sve svoje stare kanale i veze i revolucionarna akcija još je jače otpočela, da bi se u jesen 1912. završila balkanskim ratom.

Balkanski ratovi i borba za Makedoniju

U Balkanskim ratovima 1912—1913. različiti delovi oblasti Makedonije su postali delovi susednih balkanskih kraljevina, Bugarske, Grčke i Srbije.

Vojska Kraljevine Srbije je 5. oktobra 1912. prešla granicu kod Vranja i Prepolca, oglašavajući rat Osmanskom carstvu. Međutim još dve nedelje pre toga srpske čete su već zaposele ceo Kozjak i podigle sva kozjačka sela u borbu protiv Turske. I u Kozjaku, gde je poginuo Jovan Grković Gapon, i u Kumanovskoj bici, gde je poginuo vojvoda Doksim Mihailović iz Galičnika, i pred Prilepom. gde je poginuo vojvoda Spasa Garda, i na Kosovu i na Prizrenu i Bitolju, srpske čete su postigle veliki uspeh.

Prvi svetski rat i borba za Makedoniju

Kada je Austrougarska podnela srpskoj vladi ultimatum, koji je bio uvod u rat, jedan od glavnih zahteva u tome ultimatumu bio je, da major Vojislav Tankosić bude uhapšen i suđen zato, što je spremio ubistvo Franje Ferdinanda i poslao atentatore u Sarajevo. Uhapšen po tome zahtevu, major Tankosić, koji je vatreno krštenje dobio u borbi na Čelopeku (16.4. 1905), pušten je 12.7. uveče, kad je baron Giesel napustio Beograd i kad je naređena mobilizacija srpske vojske. A tri dana kasnije u prvoj noći rata, četnici Jovana Babunskog i Voje Tankosića su. pored financa, žandarmerije i ono malo vojske branili i odbranili Beograd od austrougarskog upada. Formirani četnički odredi zadavali su dosta posla austrougarskim trupama u istočnoj Bosni. Ulazeći u Podrinje, Austrougari su sa strahom raspitivali, da li možda nema sakrivenih komita.

Kad je Bugarska ušli u rat protiv Srbije, četnički odredi su držali front prema Bugarima čak i onda, kad su već i Niš i Vranje bili evakuisani. Vojvoda Babunski i njegovi ljudi poslednji su napustili zemlju, kad je u jesen 1915 došlo povlačenje vojske iz Srbije. A na solunskom frontu mali odredi vojvode Babunskog i vojvode Vuka su svojim akcijama izazivali paniku među vojnicima nemačke, austrougarske i bugarske vojske. Pred samo povlačenje iz Srbije poginuo je major Voja Tankosić, povlačeći se poslednji s Dunava ispred Mackeusenouih armija, a pred povratak u Srbiju poginuo je na solunskom frontu vojvoda Vuk (potpukovnik Vojin Popović).

U popularnoj kulturi

• U vreme Borbe za Staru Srbiju i Makedoniju nastala je narodna borbena igra poznata kao Četnička, odnosno u SFR Jugoslaviji poznata po nazivu Komitske igra
• Inspirisan ovim događajima kompozitor Stevan Hristić započeo je 1930-ih sa komponovanjem baletske predstave Ohridska legenda, koja će premijerno biti izvedena 1947. godine u Beogradu Ohridska legenda.
• Obeležavajući 100-godišnjicu od Borbe za Staru Srbiju i Makedoniju muzička etno grupa Kulin Ban objavila je na svom albumi 2005. godine narodnu pesmu iz tog doba Žali Zare.

Galerija

• Neki od srpskih boraca za oslobođenje Makedonije i Stare Srbije
• 
  Sava Petrović Grmija
• 
  Cene Marković
• 
  Srpske vojvode u Makedoniji 1908. godine
• 
  Mladen Denko Krstić
• 
  Milutin Janković, poginuo je 3. jula 1907. kod Pasjane.
• 
  Đorđe Vuković iz Užica, poginuo je 3. jula 1907. kod Pasjane
• 
  Atanas Božinović (1882-17. jul 1905) bio je sveštenik i namesnik debarski. Ubijen je od strane Bugara na drumu Resan-Ohrid.
• 
  Živan Žika Milosavljević
• 
  Tihomir Golubović
• 
  Raško Anastasijević
• 
  Stamenko Stanišić, poginuo 1907. godine u borbi kod Pasjane.
• 
  Rista Cvetković
• 
  Petar Todorović (1880-1905) poginuo je na Čelopeku 16. aprila 1905. godine.
• 
  Pop Koča Minović ubijen od strne Bugara u Skoplju 14. novembra 1905. godine.
• 
  Naum Marković, poginuo 17. aprila 1905. u sukobu sa bugarskom četom kod Nebregova.
• 
  Mihailo Bošković, poginuo je 4. jula 1907. godine kod Đerekara u sukobu sa Turcima i Albancima.
• 
  Ilija Jovanović, poginuo u borbi na Drenovcu 24. februara 1906. godine.
• 
  Dragoljub Nikolić, poginuo je 4. jula 1907. u borbi kod Đerekara.
• 
  Dušan-Rada Radivojević Vardarac (1876—1906), poginuo u borbi na Đerekaru.
• 
  Danilo Smiljković
• 
  Bogosav Srećković
• 
  Bogdan Kostić
• 
  Aleksandar Aca Pavlović, poginuo je 27. jula 1907. godine u Kučevištu.
• 
  Vojislav Vujović, poginuo je u bici na Melešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Todor Gvozdenović iz Prizrena, poginuo je 25. januara 1906. godine u borbi na Čelopeku.
• 
  Todor Božidarac iz Niša, poginuo je u borbi na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Rista Popović, poginuo je u bici na Čelopeku 25. januara 1906. godine.
• 
  Rista Cvetković iz Poreča, poginuo je u bici na Čelopeku 25. januara 1906. godine.
• 
  Novica Leovac, poginuo je u bici na Petraljici.
• 
  Niča Tomić, ubijen od strane Turaka u blizini svog imanja 8. jula 1906. godine.
• 
  Milorad Mijailović, poginuo je u borbi na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Milić Đukić, poginuo u bici na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Mijailo Petrović iz Šapca, poginuo u bici kod sela Štalkovice 5. marta 1906. godine.
• 
  Marko Veljković iz Bukovičana, poginuo u bici na Četircima koja se odigrala 14. maja 1904. godine.
• 
  Ljuba Atanacković, poginuo je u bici na Čelopeku 16. aprila 1905. godine
• 
  Krsta Mihailović, poginuo u bici na Četircima koja se odigrala 14. maja 1904. godine.
• 
  Jakov Đura Gabaj iz Stare Pazove, poginuo je u bici na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Ilija Đorđević, poginuo u bici na Čelopeku 25. januara 1906. godine
• 
  Gligorije Đorđević bio je učitelj iz Rateva, poginuo u borbi na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Đura Ivanišević, poginuo je u bici na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Čiča Petar Kacarević, poginuo je u bici na Melšu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Đorđe Filipović Brka iz Prizrena, poginuo je u bici na Malešu 29. aprila 1906. godine.
• 
  Anđelko Aleksić iz Midnica, poginuo je 14. maja 1904. godine u bici na Četircima.
• 
  Vojislav Velimirović bio je srpski major, koji je poginuo u borbama za oslobođenje Srbije od Turaka.
• 
  Vojin Popović bio je srpski vojvoda koji je učestvovao u borama za oslobođenje Makedonije
• 
  Vojvoda Đorđe Skopljanče

Literatura

• Avramov, Roumen (2009). Anchialo, 1906: The political economy of an ethnic clash (PDF). Sofia. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 01. 2012. g. Pristupljeno 16. 05. 2010. 
• Akovska, Violeta; Žežov, Nikola (2004). Predavstvata i atentatite vo makedonskata istorija. Skopje. ISBN 978-9989-922-53-4. 
• Crampton, R. J. (2005). A Concise History of Bulgaria. Cambridge University Press. str. 126—. ISBN 978-0-521-61637-9. 
• Narodna enciklopedija (1927), članak napisao Miomir Milenković, urednik Politike.
• Krakov, Stanislav (1930). Plamen Četništva. Beograd. 
• Rakočević, Novica (1983). „Političke i društvene prilike”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—290. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Politička, kulturna i privredna stremljenja”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 291—315. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Između balkanskih suseda i velikih sila”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 316—329. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Pod mladoturcima”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 330—348. 

Spoljašnje veze

• „Sakupi se jedna četa mala“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. novembar 2015), Mr. Simo Živković, Srpsko nasleđe, istorijske sveske, broj 12, decembar 1998.
• Istorija četništva