Bronzano doba

Bronzano doba (2200—750/700. p. n. e.), obeležava proizvodnja bronzanog oružja, oruđa i nakita. To je vreme intenzivnog razvoja metalurgije, trgovine i zanatstva. Treća faza u razvoju materijalne kulture među narodima Evrope, Azije i Bliskog istoka, nastupilo je posle perioda Paleolita i Neolita, a pre Gvozdenog doba.

Oruđe iz bronzanog doba

Svet oko 2000. p. n. e.

  lovci-sakupljači

  nomadski pastiri

  jednostavna poljoprivreda

  složena poljoprivreda

  državno uređenje

  nenaseljeno

Bronzano doba obeležava, kako upotreba bronze, tako i seoba stočara u vreme ranog bronzanog doba (2200—1600. godine p. n. e.) na područje Sredozemlja. To je bio sledeći talas indoevropskih doseljenika (nakon prvog talasa poljoprivrednika u mlađem kamenom dobu).

Kasno bronzano doba ili vreme tzv. kulture polja sa urnama (kultura polja sa žarama) traje od 300. do 750/700. p. n. e. Nosioci ove evropske kulturne pojave pripadaju indoevropskom skupu, ali nemaju ista etnička obeležja. Zajednički obred im je spaljivanja umrlih, po čemu je ova kultura dobila ime, i pokopavanje ostataka u urnama s prilozima nakita, oružja i oruđa. Ovakvi grobovi sa urnama činili su velike nekropole.

Bronzano doba se teritorijalno deli na pet glavnih grupa: egejsku, srednjoevropsku, zapadnoevropsku, nordijsku i istočnoevropsku (najbogatije nalazima su egejska i nordijska). Za datiranje pojedinih nalaza važni su oblici kopča fibula i sekira kelta, a značajni su pećinski kultni petroglifi različitih sadržaja (ljudi, životinje, ornamentalne kompozicije i sl.) u Skandinaviji, Sibiru, Italiji i Španiji, te Portugiji. Tokom bronzanog doba, srednjoevropski kulturni krug prolazi kroz nekoliko razvojnih faza (kultura zgrčenih kostura, kultura grobnih humki, kultura polja sa urnama). Za Zapadnu Evropu, prvenstveno Englesku, karakteristični su megalitski spomenici (najpoznatiji s početka bronzanog doba je Stounhendž kraj Solsberija).

Datovanje

Krajem 19. veka Montelijus je podelio bronzano doba Evrope na 6 perioda. Koristeći skandinavski materijal, obuhvatio je period od sredine 2. do sredine 1. milenijuma. Ova podela nije odgovarala razvoju ovog perioda južno od Dunava, jer se bronzano doba javilo kasnije na severu nego na jugu.

Montelijusova podela

I, II, III	rano bronzano doba
IV, V	kasno bronzano doba
VI	prelazni period

Rajnekeova periodizacija

Rajneke je podelio broznano doba u južnoj Nemačkoj na 4 faze (A-C), ova podela je prihvaćena u srednjoj Evropi i delimično na Balkanu uz dopune Miler-Karpea.

Rajnekeova periodizacija je napravljena na osnovu tipologije metalnih predmeta iz ostava na teritoriji Južne Nemačke i gornjeg Podunavlja.

Rano bronzano doba	A1, A2	1800-1450. p. n. e.
Srednje bronzano doba	B1, B2, C	1450-1250. p. n. e.
Pozno bronzano doba	D, Halštat A1,A2,B1, B2	1250-750. p. n. e.

Bronzano doba u Egeji

Bronzano doba u Egeji je počelo između sredine i kraja 3. milenijma, dakle, nešto ranije.

Klasični C14 datumi nisu odstupali od Rajnekeovog sistema, Danas imamo kalibrirane datume a save više se koristi i dendrohronologija.

Hronologija srednje Evrope po datumima dobijenim dendrohronologijom

Oružje i karakteristična ornamentika ovog doba

M. Gimbutas se držala klasičnih datuma

B. A1	2400/2300-2000. p. n. e.
B. A2	2000-1700. p. n. e.
B. B	1700-1500. p. n. e.
B. C	1500-1300. p. n. e.
B. D	1300-1200. p. n. e.
HaA1	1200-1100. p. n. e.
HaA2	1100-1050. p. n. e.
HaB1	1050-950. p. n. e.
HaB2, B3	950-800. p. n. e.
HaC1, C2	800-650. p. n. e.
HaD	650-450. p. n. e.

Rana bronza	1800-1400. p. n. e.
Srednja bronza	1450 -1200. p. n. e.
Kasna broza	1300-750. p. n. e.

Rano bronzano doba

Određivannje početka i trajanja ranog bronzanog doba predstavlja problem budući da su različito datovani lokaliteti na različitim teritorijama. Jedan izveštaj iz 2013. sugeriše da je najranija kalajna legura bronze datira iz sredine 5. milenijuma p. n. e. iz lokaliteta Vinčanske kulture u Pločniku (Srbija), mada se ta civilizacija konvencionalno ne smatra delom Bronzanog doba. Datiranje je doduše sporno.

Za ovaj period karakteristični su veliki i višeslojni lokaliteti kao što su Gradac, Vinkovci, Gomolava, pogrebni ritual je uniforman — sahranjivanje je skeletno u zgrčenom položaju (zgrčenci u ravnim grobovima).

Javljaju se metalni predmeti i to:

• Sekire
  • sa otvorom za držalje
  • sa krilcima
• Bodeži sa držaljem od kosti ili drveta
  • kiparski bodeži
  • kratki trouglasti sa tri rupice na kraju sečiva
• Igle
  • -sa kukastom glavom
  • -sa uvijenom glavom
  • -sa diskoidnom glavom
  • -sa peljastom glavom
  • -sa čaurastom glavom
  • -sa ušicama na glavi
  • -sa kuglastom glavom
• tutulusi — šuplji konični ukrasi za odeću
• torkvesi — ogrlice
• perle od fajansa

Metalurgija ovog doba

Mač iz bronzanog doba

Jedan od najvećih centara bio je Miterberg u zapadnoj Austriji, gde su otkrivene velike količine bakarne rude. Postojale su jame gde se topila i prerađivala ruda. Nađeni su ostaci jamskog rudarenja, drvene konstrukcije, vedrice...

Proizvodnja je bila najintenzivnija u drugoj polovini 2. milenijuma. Otkrivene su posude za topljenje rude, duvaljke od keramike, kalupi za livenje od keramike.

Kulture ranobronzanog doba

• Unjetička kultura
• Otomani kultura
• Nađirev kultura
• Ljubljanska kultura
• Licenska kramika
• Monteoru grupa

Rano broznano doba na tlu centralnog Balkana

• Vatinska kultura
• Vinkovci Šomođivar
• Vinkovačka kultura
• Moriško Mokrinska grupa
• Mokrin Perjamoš Pećka grupa
• Belotić Bela Crkva grupa

Srednje bronzano doba

Mikenski bronzani mač nađen u Transilvaniji

Za ovaj period karakteristično je sahranjovanje od tumulusima. U fazi B1 tumulusi su karakteristični samo za područje srednje Evrope (Nemačka, Češka, Slovačka, Mađarska), a u fazi B2 proširiće se po čitavoj Evropi. Većina autora smatra da ovo predstavlja etničko širenje nosioca kulture tumulusa. Sahranjivanje je inhumacija u zgrčenom ili opruženom stavu. U jugoistočnoj Evropi se javlja kremacija. U fazi B2 spaljivanje postaje dominantno.

Tokom ovog perioda inventar ranijih kultura, koje se nastavljaju, postaje bogatiji. Na osnovu karakteristika grobnog inventara definišu se faze B1 i B2-C.

Pojavljuje se prvi put mač, a prisutne su i bojne sekire sa cilindričnim tulcem i razvijenom sečicom dekorisane geometrijskim motivima, kao i sekire sa krilcima.

Od nakita javljaju se igle diskoidnog tipa, bogato dekorisane narukvice masivnog trougaonog preseka i privesci u obliku imele.

Kulture Srenjebronzanog doba

• Tei kultura
• Vitenberg kultura
• Verbičoara kultura
• Kultura inkrustovane keramike
• Kultura grobnih humki
• Dubovačko Žutobrdska grupa
• Slatinska grupa
• Paraćinska grupa
• Belegiš Kručeni

Pozno bronzano doba

Odlike ovog perioda su polja sa urnama, nem. Urnenfelder, što predstavlja pravu metaluršku revoluciju, budući da je najveći broj ostava i samim tim metalnih predmeta iz ovog perioda. Razlika u obllicima oružja, oruđa i nakita je mala. Glavni izvor materijala iz ovog perioda predstavljaju ostave i nekropole.

Nekropole

Tokom ovog perioda formiraju se nekropole ravnih polja sa urnama bez nadzemne konstrukcije, kulture poznog Bronzanog doba se po ovim nekropolama nazivaju kulture polja sa urnama i pretpostavlja se da su nosioci ove kulture direktni naslednici kulture tumulusa.

Postoje tri velike kulturne celine:

• Lužička (severna Nemačka i Poljska)
• južna Nemačka od reke Rajne do Tirola
• srednjopodunavska (Austrija, Moravska, Slovačka, zapadna Mađarska, Balkan)

U okviru kulture polja s urnama izdvojeno je 5 faza (Rajnekeova podela):

• Klasičan Urnenfelder-Halštat A1
• Starije faze
  • II - Halštat A1
  • III - Halštat A2
• Mlađe faze
  • IV Halštat B1
  • V Halštat B2

U starijim fazama urne nemaju zaštitnu konstrukciju, postavljene su u pravilne redove sa određenom orijentacijom. Javljaju se i „kameni sanduci“.

U mlađim fazama urne su zaštićene vencem od oblutaka ili nekom vrstom suhozida. Često je i sama pokrivena kamenom pločom ili je na njoj. Urne nisu u pravilnim redovima, nego u grupama.

U fazi V javljaju se tolosi (minijaturni).

Keramika

Tokom ovog perioda (u fazi II) javlja se bikonično neukrašeno posuđe mrko-crne boje, urne sa cilindričnim vratom (faza III, bikonične zdele sa jednom drškom, uvučenim obodom (poklopci za urne), oštro profilisane šolje sa vertikalnom drškom. U mlađoj fazi karakteristične su kruškolike urne i zdele u vidu turbana.

Metalni nalazi

• mačevi sa jezičkom
  • u mlađoj fazi - mačevi profilisanog balčaka urkašeni volutama i krivi noževi
• polumesečasti brijači
• pljosnate strele od bronzanog lima, sa trnom za usađivanje,
• nakit
  • zoomorfni, antropomorfni, geometrijski (u obliku labrisa) privesci
• fibule u obliku harfe
• violinasta fibula (po lokalitetu u Italiji - Peskiera fibula)

Javljaju se i metalni kazančići sa apliciranim drškama

Kulture Poznog bronzanog doba

• Lužička kultura
• Medijana grupa
• Brnjička grupa
• Gamzigradska kultura

Bliski istok (3300—1200. p. n. e.)

Veliki zigurat u Uru iz oko 2100. p. n. e.

Glavni članak: Drevna Mesopotamija

Prvi gradovi su se razvili u južnoj Mesopotamiji tokom 4. milenijuma p. n. e. i u njima je religija počela da zamenuje rodbinske odnose u uređenju društva. Svaki grad je imao boga-zaštitnika kojeg su poštovali gradnjom masivnog središnjeg hrama (zigurat), a gradom vlada kralj-sveštenik (ishaku). Društvo je postalo s jasnijom podelom rada na specijalizovane grupe koje su se koordinirale u zajedničkim poduvatima poput navodnjavanja i ratovanja. Tokom razdoblja koje je dobilo ime po gradu Uruku, kolonizatori i trgovci iz južnog Iraka su ustanovili važna naselja po gotovo celom Bliskom istoku.

Mapa starog Istoka u srednjem bronzanom dobu.

S razvojem gradova došlo je i do značajnog napretka u tehnologiji. Oko 31. veka p. n. e., nastalo je pismo, opšta uporaba točkova i brojne druge inovacije. Tada su Sumeri iz južne Mesopotamije već bili organizovani u brojne nezavisne gradove-države (polise), poput Ura i Uruka, koje su oko 26. veka p. n. e. osnivali saveze u veće političke jedinice. Na njihovom istoku, nastaje Elamitska država s centrom, najprije u Anšanu, na Iranskoj visoravni, a potom u Suzi u Huzestanskoj dolini.

Istovremeno se razvijala kultura u Egiptu, koji je već krajem 32. veka p. n. e. ujedinjen u Staro egipatsko kraljevstvo; ali i kultura naroda u dolini reke Inda u severozapadnoj Indiji (Harapa i Mohendžo Daro). Obe civilizacije su nastale u dolinama plodnih reka gde je poljoprivreda cvala zahvaljujući olakšanom navodnjavanju izgradnjom brana i redovnim poplavama.

Između Elamitske države i indijske civilizacije razvila se Džiroftska kultura (otkrivena tek 2001) u jugoistočnom Iranu (Sistan i Kermanska pokrajina) koja se prema nekim tezama u Mesopotamiji spominje kao kraljevstvo Arata.

Akađani su za vladavine Sargona I, poharali Mesopotamiju i potčinili Sumere, te proširili svoju vlast na sever (današnju Siriju) i na zapad, u Levant, sve do obale Sredozemlja. U arhivi grada Ebla spominju se gradovi Hazor i Jerusalim. U to vreme se prema jugu širi tzv. kultura Kirbert Kerak sa Kavkaza i pojavljuju se Hurijanci, a u Mesopotamiji cvata carstvo Ur (22. vek p. n. e. i 21. vek p. n. e., te Vavilon koji je na vrhuncu u 18. i 17. veku p. n. e.

Promene su se počele događati krajem 3. milenijuma p. n. e. kada su se pojavili gradovi u obližnjim brdskim zemljama iz kojih su se novi narodi (Asirci na severu Mesopotamije, Kananci u Siriji i Palestini, Minojci na Kritu i Hetiti na istoku Anatolije) selili na granice starih civilizacija s kojima su se sukobljavali. S ovim narodima je povezana pojava laganih ratnih kočija na dva točka i širenje indo-evropskih jezika. Ovim društvima je upravljalo malobrojno plemstvo, koje je moglo da priuštiti ratne kočije, te po uzoru na njih nastaju „herojski“ epovi poput Ilijade i Ramajane.

Oko 17. i 16. vek p. n. e. većina je starih centara je bila poharana. Vaviloniju su osvojili Kasiti, a civilizaciju doline Inda su uništili Indo-arijanci. Jedan njihov ogranak, narod Mitani, pokorio je Asiriju i jedno vreme su pretili Hititkom kraljevstvu, međutim poraženi su sredinom 14. vek p. n. e. Tada se razvijaju brojna grčka kraljevstva, od kojih je najsnažnije bila Mikena koja je do 15. p. n. e. dominirala starijim minojskim gradovima. Semitski Hiksi su iskoristili novu tehnologiju da osvoje Egipat, ali ubrzo su zbačeni, nakon čega je nastalo snažno Novo egipatsko kraljevstvo.

Između 1206. i 1150. p. n. e. sva su ova nova kraljevstva iznenada doživjela kraj. Gradovi na istoku Sredozemlja su poharani nizom napada različitih naroda. Grčka kraljevstva su nestala, a Hititsko kraljevstvo je uništeno, trgovački putevi su prekinuti, a pismenost uskoro bila zatrta. Gotovo svi gradovi od Troje do Gaze (Hatuša, Mikena, Ugarit) su bili uništeni i od tada nenaseljeni. Egipat je odbijao svoje napadače, ali mu se teritorija smanjila na samo središte negdašnjeg kraljevstva, a središnja vlast izrazito oslabila. Jedino je Asirija uspela da izbegne sličnu sudbinu.

Regionalne odlike

Severna Afrika (1650—1200. p. n. e.)

Egipat je dugo zadržao tehnologiju bakarnog doba, jer je imao snažnu središnju vlast i nije imao ozbiljnijih neprijatelja. Međutim, oko 1650. p. n. e. oslabila je moć egipatskog srednjeg kraljevstva, te su se azijski emigranti (Hiksi koji su živeli na istočnoj delti Nila u gradu Avarisu) pobunili, te zauzeli celu deltu, a faraone poterali u Tebu i okolinu načinivši od njih vazale koji su morali plaćati danak osvajačima. Ovi „strani vladari“ su imitirali egipatski način upravljanja u koji su integrisali svoju kulturu bronzanog doba. Nakon njihovog proterivanja nastupilo je snažno Novo egipatsko kraljevstvo s razvijenom bronzanom tehnologijom.

Južna Azija (3200—1200. p. n. e.)

Južna Indija je ostala mezolitskom sve do oko 2500. p. n. e. kada je počela kulturna razmena sa severom (s izuzetkom koje potvrđuje pravilo, pokrajinom Tamil Nadu, da bi oko 1000. p. n. e. u južnoj Indiji nastupilo gvozdeno doba, a da nikada nije bilo bronzanih kultura.

Evropa (2300—600. p. n. e.)

Mikenski bronzani mač pronađen u Transilvaniji (Rumunija).

Pojednostavljena mapa Evrope iz oko 1200. p. n. e.

  Kultura žarnih polja

  severna kultura žarnih polja

  knoviz kultura

  lužička kultura

  dunavska kultura

  teramare kultura

  atlantska kultura

  nordijska bronzana kultura

.

Bronzano razdoblje u Evropi započinje razvojem trgovačkih putova Egejskih kultura oko 3000. p. n. e. najpre se uvozio kalaj i ugalj na Kipra, gde se kopao bakar potreban za proizvodnju bronze koja se izvozila širom Sredozemlja, pa i šire. Postoje naznake kako su neki predmeti pronađeni u Velikoj Britaniji mediteranskog porekla. Pomorska navigacija u to doba je bila na tom stupnju da je prevaziđena tek 1750. godine Minojska kultura, s centrom u gradu Knososu, je bila najrazvijenija na Sredozemlju, a koreni Ilira takođe sežu u ovo razdoblje.

Apeninska kultura (Italijansko bronzano doba) je kultura srednje i južne Italije koja se nastavlja iz bakarnog u bronzano doba Na nju se nastavlja vilanovska kultura gvozdenog doba. Lončarija apeninske kulture je crna, dekorirana sa spiralama, meandrima, tačkama i skupovima tački, a kako je pronađena na ostrvima Iskja i Lipari, povezuje se s ranim i kasnim egejskim kulturama sa sličnom lončarijom Najstariji nalazi ove kulture su s ostrva Lipari, datirani u oko 3050. p. n. e. (± 200 godina).

Presek nurage Sv. Antina na Sardiniji.

Autohtoni oblik bronzane kulture javio se na Sardiniji od 3500—1000. p. n. e., tzv. kultura nurage (kamene kule, poput Su Nuraksi).

Povećanje stanovništva u 2. milenijumu p. n. e. je očito, na primer po merama preduzetim za ekonomiziranje upotrebe bronze, iako su bili otvoreni novi i duboki rudnici bakra. Glavno žarište tehničkog i kulturnog razvitka ležalo je u srednjoj Evropi, na teritoriji raznih ogranaka tzv. Kulture polja sa urnama, grupe srodnih plemena sa zajedničkim kulturnim i pogrebnim običajima koja su dominirala u području između reka Rajne i Dunava. Najranija je unjetička kultura (1800.–1600. p. n. e.) koja podrazumeva brojne male grupe kao što su: Štraubinška, Unjetička i Hatvanska kultura. Neki od malobrojnih, ali malih, grobnih nalaza su izrazito bogati, poput onoga u Leubingenu s mnogim predmetima od zlata, što govori o velikom ekonomskom razvitku. Unetičku kulturu nasledila je kultura srednjeg bronzanog doba, tzv. Kultura grobnih humki (1600.–1200. p. n. e.) koja se odlikuje grobnim humkama (tumulusi), a povezana je s glasinačkom kulturom u Bosni i Hercegovini. U istočnoj Mađarskoj (Kereš), rana bronzana Mako kultura ustupila je mesto razvijenim bronzanim kulturama Otomana i Đulavarsada.

Kasnobronzana kultura žarnih polja (1300.–1100/750. p. n. e.) se odlikuje spaljivanjem pokojnika. Ona se proširila na lužičku kulturu (1300—500. p. n. e.) u Nemačkoj i Poljskoj koja se nastavila sve do gvozdenog doba halštatske kulture (700.–450. p. n. e.).

Vidi još

• Kolaps bronzanog doba

Literatura

• Srejović, Dragoslav (1981). „Kulture bakarnog i ranog bronzanog doba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 31—43. 
• Srejović, Dragoslav (1981). „Kulture srednjeg i poznog bronzanog doba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 44—53. 
• Coles, John M. (1979). The bronze age in Europe: an introduction to the prehistory of Europe, c. 2000-700 BC. London: Taylor & Francis. str. 165. ISBN 978-0-416-70650-5. 
• Bury, J. B. (1975). The Cambridge Ancient History: c.1800-1380 B.C. II. (c.1380-1000 B.C). Cambridge University Press. str. 720. ISBN 978-0-521-08691-2. 
• Cornell, Tim (1995). The Beginnings of Rome: Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars, C.1000-263 BC. Routledge. str. 32. ISBN 978-0-415-01596-7. 
• Harding, Anthony (2000). European societies in the Bronze age. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36477-5. 
• Gimbutas, Marija (1965). Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe. The Hauge: Walter de Gruyter & Co. Pristupljeno 10. 04. 2017. 
• Praistorija Jugoslovenskih zemalja, Bronzano doba, Sarajevo, 1983.
• Figueiredo, Elin (2010). „Smelting and Recycling Evidences from the Late Bronze Age habitat site of Baioes”. Journal of Archaeological Science. 37 (7): 1623—1634. S2CID 53316689. doi:10.1016/j.jas.2010.01.023. hdl:10451/9795. 
• Eogan, George The hoards of the Irish later Bronze Age, Dublin: University College, 331p. 1983. ISBN 978-0-901120-77-9.
• Hall, David and Coles, John Fenland survey : an essay in landscape and persistence, Archaeological report 1, London : English Heritage, 170 p. 1994. ISBN 978-1-85074-477-1.
• Pernicka, E., Eibner, C., Öztunah, Ö., Wagener, G.A. "Early Bronze Age Metallurgy in the Northeast Aegean", In: Wagner, G.A., Pernicka, E. and Uerpmann, H-P. (eds) (2003). Troia and the Troad: scientific approaches. Natural science in archaeology, Berlin; London: Springer. str. 143—172. ISBN 978-3-540-43711-6. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)CS1 održavanje: Tekst viška: spisak autora (veza)
• Piccolo, Salvatore (2013). Ancient Stones: The Prehistoric Dolmens of Sicily. Abingdon (GB): Brazen Head Publishing. ISBN 978-0-9565106-2-4. 
• Waddell, John The prehistoric archaeology of Ireland, Galway University Press, 433 p. 1998. ISBN 978-1-901421-10-1.
• Siklósy, Zoltán; Demény, Attila; Vennemann, Torsten W.; Pilet, Sebastien; Kramers, Jan; Leél-őSsy, Szabolcs; Bondár, Mária; Shen, Chuan-Chou; Hegner, Ernst (2009). „Bronze Age volcanic event recorded in stalagmites by combined isotope and trace element studies”. Rapid Communications in Mass Spectrometry. 23 (6): 801—808. PMID 19219896. doi:10.1002/rcm.3943. 
• Roberts, B.W.; Thornton, C.P.; Pigott, V.C. (2009). „Development of Metallurgy in Eurasia”. Antiquity. 83 (322): 112—122. S2CID 163062746. doi:10.1017/S0003598X00099312. 
• Childe, V. G. (1930). The bronze age. New York: The Macmillan Company. 
• Fong, Wen, ur. (1980). The great bronze age of China: an exhibition from the People's Republic of China. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-226-1. Arhivirano iz originala 24. 12. 2013. g. Pristupljeno 13. 09. 2013. 
• Kelleher, Bradford (1980). Treasures from the Bronze Age of China: An exhibition from the People's Republic of China, the Metropolitan Museum of Art, New York. New York: Ballantine Books. ISBN 978-0-87099-230-8. 
• Wagner, Donald B. (1993). Iron and Steel in Ancient China. Leiden, Netherlands; New York: E.J. Brill. 
• Kuijpers, M. H. G. (2008). Bronze Age metalworking in the Netherlands (oko 2000 -800 BC): A research into the preservation of metallurgy related artefacts and the social position of the smith. Leiden: Sidestone Press. ISBN 9789088900150. Arhivirano iz originala 05. 02. 2013. g. Pristupljeno 02. 02. 2012. 
• Müller-Lyer, F. C.; Lake, E. C.; Lake, H. A. (1921). The history of social development. New York: Alfred A. Knopf. 
• Pittman, Holly (1984). Art of the Bronze Age: southeastern Iran, western Central Asia, and the Indus Valley. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-365-7. Arhivirano iz originala 26. 12. 2013. g. Pristupljeno 17. 07. 2013. 
• Higham, C. F. W. (2011). „The Bronze Age of Southeast Asia: New insight on social change from Ban Non Wat”. Cambridge Archaeological Journal. 21 (3): 365—389. S2CID 162729367. doi:10.1017/s0959774311000424. 
• Li; et al. (2010). „Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age” (PDF). BMC Biology. 8: 15. PMC 2838831 . PMID 20163704. doi:10.1186/1741-7007-8-15. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 04. 2011. g. Pristupljeno 18. 03. 2010. 

Spoljašnje veze

• D. Garašanin Bronzano doba Srbije
• „Antikviteti - Bronzano doba”. Arhivirano iz originala 18. 05. 2007. g. 
• „Bronze Age”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 4 (11 izd.). 1911. 
• Links to the Bronze Age in Europe and beyond
• Bronze Age Experimental Archeology and Museum Reproductions Архивирано на сајту Wayback Machine (21. јануар 2022)
• Umha Aois – Reconstructed Bronze Age metal casting
• Umha Aois – ancient bronze casting videoclip
• Ancient bronze idol 13 Cent B.C.
• Aegean and Balkan Prehistory
• The Transmission of Early Bronze Technology to Thailand: New Perspectives
• Human Timeline (Interactive)
• Divers unearth Bronze Age hoard off the coast of Devon