Bjelovar
Bjelovar je grad u Hrvatskoj i administrativno središte Bjelovarsko-bilogorske županije. Prema rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 40.276 stanovnika, a u samom naselju je živelo 27.024 stanovnika.[1]
| Bjelovar | |
|---|---|
 | |
 Zastava
.png) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Bjelovarsko-bilogorska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  27.024 |
| Aglomeracija (2011.) | 40.276 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 53′ 56″ S; 16° 50′ 32″ I / 45.89879716416448° S; 16.842309295157982° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Površina | 191,9 km2 |
  Bjelovar Bjelovar na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Dario Hrebak (HSLS) |
| Poštanski broj | 43000 |
| Pozivni broj | +385 43 |
| Registarska oznaka | BJ |
| Veb-sajt | |
| http://www.bjelovar.hr | |
Geografija uredi
Bjelovar leži u južnom nizijskom podnožju Bilogore, između Česminih (Čazminih) pritoka Bjelovacke i Plavnice. Nalazi se u području umerene srednjoevropske klime sa prosečnom godišnjom temperaturood 12,3 °C i godišnjom količinom padavina od 916 mm (maksimum do 101 mm u junu, minimum do 418 mm u januaru i februaru).
Od prvobitnog vojnog uporišta iz vremena Marije Terezije Bjelovar se širio prema naseljima na svojoj periferiji (Hrgovljani, Ivanovčani, Križevačka cesta, Markovac, Mlinovac, Nove i Stare Plavnice, Male i Velike Sredice) i sva ta naselja sa svojim starim imenima vremenom su uključena u gradsko područje i ona su postala četvrti savremenog Bjelovara.
Bjelovar je značajan kulturni, privredni i politički centar. U njemu je sedište zajednice opština, županijskog suda i privredne komore. Ima bolnicu, mnoge zdravstvene ustanove, istorijski arhiv. Nižu gimnaziju (realku) je dobio još 1858. godine, a punu gimnaziju 1901. Danas u gradu ima nekoliko školskih centara različitih struka.
Razvijena je prehrambena industrija (mlinovi, fabrika mlečnih proizvoda, keksa, suvomesnatih proizvoda, žestokih pića), a značajne su i metalna i građevinska industrija. Važan je regionalni saobraćajni centar.
Prošlost uredi
Područje Bjelovara pripadalo je pre Turaka staroj Rovišćanskoj župi, a nalazilo se na župskoj granici prema Česmici. Pominje se 1420. godine kao sajamsko mesto, ali u tom razdoblju nije imao veći značaj. Za vreme turskog napredovanja između 1540. i 1552. godine celi kraj je bio raseljen i pust do 1650. godine, kada je na tom mestu sagrađeno krajiško utvrđenje za odbranu od Turaka. Posle toga ubrzo je naseljeno i celo okolno područje.
Belovar je starije ime od Bjelovara, kada su grad nastanjivali stari Slovinci, kajkavski ekavci. Dolaskom štokavskih ijekavaca, Srba, grad je dobio ijekavsku verziju imena, iako i kasnije Adam Pribićević i neki drugi Srbi (kao Budislav Budisavljević u memoarima Moj život ili Ignjat Alojzije Brlić "Uspomene na stari Brod 2."pp. 19) koriste stari naziv Belovar.
U geografskoj karti (Glavačevoj karti) iz 1673. označeno je kao Belovac. U 18. veku Bjelovar je postao važno uporište, a od 1756. godine središte krajiške oblasti. Prvobitno je nazvan Novi Varažtin. Godine 1772. dobio je povlastice gradske opštine. Po srpskom izvoru „Belovar” je grad naseljen oko 1760. godine „pod caricom Marijom Terezijom”.[2] Slobodan grad i centar Bjelovarsko-križevačke županije postao je 1874. godine.
U Bjelovaru je bilo sedište Kriševačke graničarske regimente broj 6. Mesto je bilo puno oficira i vojnika.[3] Austrijski car je naredio da se u Bjelovaru 1858. godine osnuje regimentska škola za obrazovanje graničarskih podoficira. U nju će godišnje biti upisivano po 100 kandidata, a država će istu dotirati godišnje po 600 f.[4]
Srbi u Bjelovaru uredi
Okolinu Bjelovarsku su naselili Srbi 1372. godine, posle poraza srpskog kralja Vukašina Mrnjavčevića u bici sa Turcima "na Tenaru" 1371. godine.[5]
Godine 1905. Belovarskoj crkvenoj opštini pripadala su i okolna sela: Gudovac, Klokočevac, Plavnice, Prgomelje, Sredice, Stančići i Hrgovljani.
Srpska pravoslavna crkva posvećena Sv. Trojici ili prazniku Duhovi zidana je oko 1790-1793. godine. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1793. godine, od kada se vode crkvene matične knjige. Templo su ponovo slikali ili možda "čistili" 1902. godine slikari: Celestin Medović, Bela Čikoš i Ivan Tišom. Tada je osvećena opravljena svetotrojička crkva.[6] Pored crkve postoji i srpska narodna škola kojima upravlja bjelovarska srpska crkvena opština. Bjelovarski prota 1861. godine bio je pop Petar Lončarević. Početkom 20. veka postoji urešena crkvena opština pod predsedništvom Milana Bakića. Pravoslavna parohija je prve platežne klase, ima parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje. Paroh je 1905. godine pop Jovan Šteković koji je i okružni protoprezviter, rodom iz Srpske Kapele.[7]
U bjelovarskoj osnovnoj školi učio se Petar Preradović budući austrijski general i književnik, čiji je otac Jova tamo službovao (kao oficir).[8] Mesna Crkvena opština je 1859. godine oglasom tražila učitelja koji će i u crkvi pevati, za platu 189 f. i ostalim pogodnostima.[9] Učiteljski pomoćnik Kosta Vukašinović je 1861. godine bio pretplatnik "Srbskog dnevnika" iz Novog Sada. Godine 1905. u mestu su dva školska zdanja, za redovnu i nedeljnu školu. Učitelji su tada bili Vasa Dojić i Đorđe Petrović, a broj dece u redovnoj nastavi je 64 a u nedeljnoj školi još 40 đaka starijeg uzrasta.[7]
Bjelovarski Srbi su ispisali svoju kulturnu hroniku tokom dva i po veka svog trajanja u tom gradu. Bjelovarci su redovni kupci srpskih knjiga iz godine u godinu, ponavljaju se pretplatnici novih izdanja. Čitaoci "Serbskog letopisa" mogli su 1826. godine isti naručiti kod Vasilija Rušića trgovca u Belovaru. Večitu srpsku temu "Boj na Kosovu" nabavili su pretplatom 1828. godine brojni meštani koje je zapisao učitelj Jovan Belić. Pored ostalih navedenih tu su kapelan Avakum Lazić, Vasilije Ružičić trgovac a lajtant, Simeon Popović trgovac, Vasilije Belić kupac i epitrop crkve, Georgije Marko Vojnović kupac i epitrop škole, Nikolaj Manojlović kupec, Georgije Žutić kazandžija i Petar Malojčić krojač i zvonar.[10] Prenumeranti knjige "Vozarska devica" bili su 1830. godine "Belovarci", koje je popisao skupljač pretplate trgovac i senator Simeon Inđić. Grupu čitalaca predvodi prota paroh Vasilije Rajčević, kapelan Stanislav Bulić, zatim mesni trgovci - Dimitrije Mihaljević, Stefan Milašinović, Rade Tarbuk, Nikola Bobejić, Dimitrije Knežević, Georgije Vojnović kupac, Petar Bulić kupac i žitarski "festung" Ivanićev, Dimitrije Janković arendator, zatim Eftimije Popović sabov, Dimitrije Janković kapamadžija i "gospodična" Julija Vučinić.[11] Iste 1830. godine drugu srpsku knjigu uzeli su pored navedenih i Jovan Nikolić trgovac, Nikola Trifić trgovački kalfa i skupljač pretplate Pavel Ružičić.[12] Godine 1833. bio je tu organizovan pretplatnički punkt za knjigu srpskih epskih pesama. Činili su ga Bjelovarci: paroh Vasilije Rajčević, kapelan Georgije Radojčević, Georgije Vojnović trgovac, Dimitrije Janković trgovac i arendator i Stefan Milašinović trgovac.[13] Godine 1843. učitelj je bio Jovan Belić, skupljač pretplate za knjigu o Karađorđu, koju je kupilo 10 čitalaca u Bjelovaru. Avgusta 1844. godine izabran je Petar Matić (rodom iz Ležimira) sindikus iz Bjelovara, za dopisnog člana Društva srpske slovesnosti u Beogradu. Matić se bavio istorijom i srpskim jezikom, iza njega je ostalo pet spisa u rukopisu koje je poklonio karlovačkoj biblioteci.[14] Bogati građanin Dimitrije Janković je 1847. godine testamentom ostavio Matici srpskoj u Novom Sadu prilog 100 f. koji je isplatio ovlašćeni Samfuil Lekić.[15] Umro je u Bjelovaru avgusta 1854. godine graničarski kapetan u penziji, Nikola Degoricija, koji se bavio istraživanjem prošlosti srpske u toj oblasti.[16] Bjelovarac trgovac Georgije Lacković darovao je 1856. godine za crkvu virovitičku 5 f. i obavezao se da se sa još nekim ortacima pomoći da se treće crkveno zvono izlije. Takođe je sa kolegom Tihonom Demetrovićem iz Velike Pisanice odlučio da godišnje skupi i daje po 5 f. za izdržavanje sveštenika.[17]
Godine 1905. u Belovaru sa selima je bilo 1470 kuća, od kojih 593 srpskih. Ukupno je tada bilo 10812 stanovnika, od kojih 2581 Srbin pravoslavac. A u samom gradu bio je tada 786 pravoslavnih Srba, od kojih je bilo 142 vojnika.
Drugi svetski rat uredi
Uoči Aprilskog rata 1941. Bjelovar je bio partijski centar šireg područja sa šest partijskih ćelija sa mesnim i okružnim komitetima KP Hrvatske. Sredinom aprila 1941. godine, ustaše uspostavljaju vlast i počinju sprovođenje terora, u prvom redu nad komunistima. Pohapsili su članove Okružnog i Mesnog komiteta KPH i 28. aprila 1941, u obližnjem Gudovcu pobili 180 ljudi srpske nacionalnosti, među njima i 50 članova KPJ i SKOJ-a, a potom nastavili sa genocidom nad srpskim i jevrejskim stanovništvom grada i okoline. Sredinom juna oformljen je novi Okružni komitet. Godine 1943. veće grupe rodoljuba odlaze u jedinice NOVJ, a širi se i organizacija partizanskih udarnih grupa. Od njih i čete Ivančana formiran je 25. septembra 1943. godine Bjelovarski partizanski odred koji je u decembru imao 700 boraca. Grad su nakon teških borbi 4. maja 1945. oslobodile jedinice Treće armije.
U bjelovarskom srezu, posle interniranja pravoslavnih sveštenika, opštinski činovnici i beležnici obilazili su pojedina sela i naređivali stanovnicima da podnesu molbu za prelazak u katoličku veru, u protivnom biće oterani u logor. Svi treba da se vrate u veru svojih pradedova, govorili su oni, pa će biti pošteđeni svih neprijatnosti. Međutim, za prve pokolje Srba u bjelovarskom srezu glavnim podstrekačem se smatrao katolički kler.
U selu Brezovici, srez bjelovarski, "svaki Srbin" pa čak i dete u kolicima moralo je da nosi traku sa natpisom "Srbin". U samom Bjelovaru pored toga što su morali da nose trake oko ruke, Srbi nisu smeli da se kreću po varoši posle 8 časova uveče, dok je ostalim građanima kretanje bilo dozvoljeno do 12 časova noću.
U Bjelovaru crkva Sv. Trojice pretvorena je u magacin uglja.
Iz raznih sela Bjelovarskog sreza proteran je veliki broj imućnijih srpskih porodica, Njihova imanja su ili razgrabili domaći Hrvati ili su na njih naseljeni Hrvati iz Dalmacije, Zagorja i Hercegovine.
Iz sela Lasovca proterane su 23 srpske starosedelačke porodice, iz sela Rovišta 90, iz sela Kobasičara opštine Kapele 70, iz varoši Bjelovara 70, iz sela Bedenčaka 7, iz Skucane 26, iz Ribnjačke 15, iz Gornje Sredice 12, iz Velike Pisanice 180, iz Poljančana 4, iz Tvrde Rijeke 3 itd.
A u Bjelovaru sveštenik katiheta bjelovarske državne gimnazije je Mato Paljuga. Kao čovek od poverenja zauzimao je važne i odgovorne položaje u ustaškoj državi. Bio je profesor u domobranskoj zastavničkoj školi u Zagrebu, a zatim „dušebrižnik u Doknadnoj bojni hrvatske legije“. Bio je poznat kao interpretator ustaške ideologije i ustaških načela u dnevnoj štampi. U listu „Nezavisna Hrvatska“ objavio je članak „Bog i Hrvati“ u kome je uzdizao i veličao katoličke a napadao pravoslavne sveštenike. On je svuda isticao potrebu „čišćenja Srba iz Hrvatske“.
Stanovništvo uredi
Grad Bjelovar uredi
Broj stanovnika po popisima uredi
| Nacionalnost[18] | 2001. | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. | 1953. | 1948. | 1931. | 1921. | 1910. | 1900. | 1890. | 1880. | 1869. | 1857. |
| br. stanovnika | 41.869 | 42.066 | 39.893 | 35.578 | 29.907 | 27.645 | 26.981 | 24.134 | 22.990 | 21.974 | 19.652 | 16.123 | 12.942 | 11.763 | 10.128 |
- napomene:
Nastao iz stare opštine Bjelovar.
Bjelovar (naseljeno mesto) uredi
Broj stanovnika po popisima uredi
| Nacionalnost[18] | 2001. | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. | 1953. | 1948. | 1931. | 1921. | 1910. | 1900. | 1890. | 1880. | 1869. | 1857. |
| br. stanovnika | 27.783 | 26.926 | 25.203 | 21.540 | 15.761 | 13.569 | 12.867 | 10.252 | 9.994 | 9.266 | 7.873 | 5.609 | 4.671 | 3.469 | 2.787 |
- napomene:
U 1981. povećano pripajanjem dela područja naselja Novoseljani. Od 1857. do 1961. deo podataka sadržan je u naselju Novoseljani.
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Bjelovar je imalo 26.926 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Kulturno istorijski spomenici uredi
Urbanističko jezgro grada rešeno je po ortogonalnom sistemu, ulice se seku pod pravim uglom. Glavni kvadratni trg obuhvata površinu od četiri bloka.
Na njemu su krajiške pukovnije podigle (danas uklonjena) 4 barokna kipa (1778). Oko te urbane dominante nalaze se istaknutije javne zgrade: barokna župna crkva sv. Terezije (1765-1772), sa obe strane omeđena zgradama pijarista, kasarna Preradović, sa prizemnim arkadama i pravoslavna crkva sv. Duha (1792-1795).
Spomenik NOB-i izradio je kipar Vojin Bakić 1947. U muzeju je raznolika građa iz grada i njegove okoline.
Reference uredi
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. Pristupljeno 16. 03. 2016.
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Školski list", Novi Sad 1859. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
- ^ Srpski letopis", Budim 1843. godine
- ^ "Branik", Novi Sad 1902.
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Pozorišno uređenje", Novi Sad 1872. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1859. godine
- ^ Jovan Sterija Popović: "Boj na Kosovu ili Milan Toplica i Zoraida", Budim 1828. godine
- ^ "Vozarska djevica", prevod sa nemačkog, Karlovac 1830. godine
- ^ Jovan Sterija Popović: "Naod Simeon", Budim 1830. godine
- ^ Sima Milutinović: "Pjevanija crnogorska i hercegovačka", Budim 1833. godine
- ^ "Glasnik društva srbske slovesnosti", Beograd 1847. godine
- ^ "Srpski letopis", Budim 1847. godine
- ^ "Svetovid", Beč 1854. godine
- ^ "Svetovid", Beč 1856. godine
- ^ a b Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
Literatura uredi
- Pavle Gregorić NOB u istočnomdijenu sjeverozapadne Hrvatske u Zborniku Sjeverozapadna Hrvatska u NOB-u, Varaždin 1976.
- Tekst Radeta Guberine, potpukovnika JNA, Beograd za Enciklopediju Jugoslavije JLZ Zagreb 1982.
- Uvodni deo i istorija do 1941, tekst Vladimira Blaškovića sveu. prof. Ekonomski fakultet Zagreb za Enciklopediju JLZ Zagreb 1982. godine.
- M. Paić: Bjelovarski muzej, Bilten JAZU 1957, 2.
- A. Horvat: O Bjelovaru — gradu ortogonalnog sistema, Bilten JAZU 1960, 1.
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
- CD-rom: „Naselja i stanovništvo RH od 1857—2001. godine“, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske, Zagreb, 2005.
Spoljašnje veze uredi
- Bjelovar.hr (jezik: hrvatski)
- Grad-Bjelovar.com (jezik: hrvatski)
