Varaždin
Varaždin je grad u Hrvatskoj i administrativno središte Varaždinske županije. Prema prvim rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 47.055 stanovnika, a u samom naselju je živelo 38.746 stanovnika.[1] Nalazi se uz obale reke Drave.
| Varaždin | |
|---|---|
 Gradska vijećnica | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Varaždinska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 38.746 |
| — gustina | 651,74 st./km2 |
| Aglomeracija (2011.) | 47.055 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 46° 18′ 21″ S; 16° 20′ 12″ I / 46.305745992997814° S; 16.336611555031597° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 173 m |
| Površina | 59,45 km2 |
  Varaždin Varaždin na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Neven Bosilj |
| Poštanski broj | 42000 |
| Pozivni broj | +385 42 |
| Registarska oznaka | VŽ |
| Veb-sajt | |
| www.varazdin.hr | |
Istorija uredi
Prema arheološkim nalazima, područje grada bilo je naseljeno još u rimsko doba, o čemu su do skora svedočila i imena dvaju ulica — Via Militum i Via Petovia (današnje ulice Braće Radić i Optujska).
Prvi put se spominje davne 1181. godine, u predmetu svađe oko nekih imanja. Ugarski kralj Bela III darovao je 1183. godine "Varaždinske toplice", Zagrebačkom Kaptolu. Te godine je varaždinski župan bio Bela, koji je u vreme kralja Bele III preoteo te toplice. Deset godina kasnije, 1193. varaždinski župan je bio Stjepan, a on kao i svaki župan živi u utvrđenom gradu (Varaždin). Kralj Bela IV dodelio mu je povelju slobodnog i kraljevskog grada 1209. godine.[2] Oko 1240. godine Varaždin je pretrpio mnogo štete od upada Mongoli. Godine 1295. potvrdio je kralj Andrija III sva dodeljena prava Varaždinu. Kralj Ludovik oslobodio je 1357. godine građane varaždinske od "gospodarstva županskih i vlastnikah gradskih". Kralj Sigismund je 1435. godine darovao svome tastu, Hermanu grofu Celjskom i Zagorskom: grad i varoš Varaždin sa gradovima Vinicom i Kamenicom. Novi gospodar Herman je tada postavio svog kapetana, koji se tu kao vlast zadržao sve do 1848. godine.[3] Po izumiranju grofova celjskih, udova poslednjeg - Urliha, Katarina Brankovićeva je 1460. godine nameravala da grad Varaždin sa nekoliko drugih proda caru Fridrihu za 29.000 dukata. No ona odustane i prekine dogovor o prodaji, te grad 1461. godine preda svom poočimu banu Ivanu Vitovcu knezu Zagorskom. Godine 1464. kralj Matija Korvin je potvrdio stara prava građanstvu Varaždina i 8. jula te godine podario gradu službeni pečet sa kulom i tri reke, koji je ostao važeći do sredine 19. veka.
Varaždin je dobio statut grada 1699. godine. Sreski sud je tu formiran 1850. godine, i isto vreme kada i Zemaljski sud prvog reda.
Počeli su se tu doseljavati jezuiti od 1628. godine. Ovi su ubrzo dobili na upravu varošku župsku katoličku crkvu.
Od 1756. do 1776. godine bio je sedište generalata i glavni grad Hrvatske. U velikom požaru 1776. godine grad je izgoreo skoro do temelja.
U Varaždinu je rođen 1838. godine Vatroslav Jagić hrvatski filolog i slavista.
Drava je 1852. godine bila plovna, pa su u Varaždin prispevali parobrodi. Izvršena je regulacija njenog toka sve do Osijeka.
Zavedena je 1854. godine velika gimnazija u Varaždinu, čiji su đaci bili pretežno Hrvati i Srbi.
Srbi u Varaždinu uredi
Pod ugarskim kraljem Matijom Korvinom (1458-1490) doselila se masa Srba iz Makedonije i Bosne, u Varaždinski generalat. Bilo je u prvo vreme po svim većim mestima nekoliko trgovačkih srpskih i grčkih porodica. Masovnija su kasnija doseljavanja tokom druge polovine 16. veka. Iz Sirača "gnezda Vlaha" doselili su se Srbi 1568. godine u varaždinski generalat. Masovno su Srbi došli u Varaždin iz "Male Vlaške" 1587. godine. Glavne narodne vođe su im bile: Jovan Pejašinović, Miloš Grohovljana (kod Pakraca), Vujo Vranešac, Vujica Daničić, Rajko Đaković, Vučeta Tepanac i Milan Katalenić.[4] Jedna grupa izbeglih Srba (iz Pakraca i Cernika) pod vođstvom kneza Jovana Pejašinovića, naselila se 1587. godine u Varaždinu.[5] Izbegle Srbe je doveo i glavni vođ vojvoda Milak Vuković (iz Gornjeg Kasunja kod Slatine) krajem 16. veka. Ti stari Srbi naseljenici u Varaždinu, sahranjivali su svoje mrtve na groblju u Đukovcu, oko pravoslavne crkve Sv. Nikole. Sačuvani su stari nadgrobni spomenici.[6]
Ali osim doseljavanja pamti se i veliko odseljavanje Srba i iz tih krajeva - Hrvatske (naročito Varaždinskog generalata!), u Rusiju 1751. godine.[7] U Novoj Rusiji' niklo je od srpskih naseljenika mesto nazvano Varaždin.[8] Preostali Srbi varaždinski su se mahom pokatoličili, poput porodica Radaković, Jovan, Janković, Petrović i drugih. Da je nekad prostor oko Varaždina bio gusto naseljen svedoče "čisto srpska" imena naselja: Subotica, Rasinja, Cvetkovac, Koledinci, Vojvodinci, Martinići, Kuzminci, Bukovac, Petrovac (posle promenjeno u Sv. Petar). Mnogo je i starih pravoslavnih crkvi sa oltarom na istoku, koje su početkom 20. veka bile katoličke. Pravoslavlje i srpstvo su do osnivanja srpske pravoslavne crkvene opštine u Varaždinu, sačuvale pre svega trgovačke porodice, među kojim najznamenitija Kirović. Najzaslužniji za osnivanje te crkvene opštine imao je bravar Kosta Janković.
Kupac (trgovac) Toma Georgijević iz Varaždina nabavio je 1818. godine Dositejevog "Mezimca".[9] Godine 1830. kao pretplatnik jedne knjige prevedene na srpski jezik bio je Varaždinac, Nikola Kirović.[10]
Umro je 1856. godine mladi, svršeni "pravoslov" Milan Bubanović iz Varaždina. Pisao je priloge za časopise "Neven" i "Sedmica".[11] Pretplatnici novosadskog književnog časopisa "Danice" bili su 1862. godine Đ. Veselinović i Drautin Herić. Postojalo je srpsko-hrvatsko pozorište u Varaždinu od 1873. godine. Ono je pojalo januara 1883. godine tokom osvećenja pravoslavne kapele u pozorištu.
Varaždinac Stevan Raškovac je 1856. godine obećao da će o svom trošku saliti drugo zvono za pravoslavnu crkvu u Virovitici.[12]
Varaždinac Milan Dimitrijev je 1855. godine objavio u novosadskom listu "Sedmica", biografsku crtu po naslovom "Ignjatije Đorđić kao ljubavni pesnik" i "Putnička sitnica".[13] Vukove srpske narodne pripovetke obezbedio je pretplatom predsednik zemaljskog suda u Varaždinu, Franjo Novak. Čitaoci pretplatici novosadskog časopisa "Danica" bili su 1861-1862. godine Đorđe Veselinović i Dragutin Herić iz Varaždina. Vukova knjiga o običajima srpskog naroda imala je 1867. godine svoj pretplatnički punkt u Varaždinu. Ćiriličnu knjigu naručili su obrazovani Varaždinci, gotovo sve Hrvati: Sebastijan Žepić profesor gimnazije, Franceli Bartol učitelj realke, Vežić Vladislav advokat, Armin Pavić učitelj gimnazije, Matija Valjavec učitelj gimnazije, Zabravac Vjekoslav kapetan, Vatroslav Bertić geometar i Gimnazijska knjižnica.[14]
Od starih vremena duhovne potrebe varaždinskih Srba su zadovoljavali lepavinski kaluđeri. Kada je u 1793. godine podignuta srpska pravoslavna crkva u Koprivnici, pod nju su potpali varaždinski pravoslavci. Od značaja je bila do tada i đukovačka crkva Sv. Nikole, čiji je paroh bio 12 godina, kaluđer Grigorije Dimos (umro 1777) iz grčkog mesta Katiglos. Od 1850. godine u Đukovcu su se krštavala deca iz Varaždina iz porodica: Ajdin, Urica, Perenčević, Jakšić i druge.[15]
Podizanje srpskog pravoslavnog hrama u gradu Varaždinu najviše se vezuje za književnika i političara Ognjeslava Utješenovića. Utješenović je 1854. godine bio sreski načelnik u Varaždinu. Kao prvi varaždinski podžupan (1851-1856), a potom i veliki župan od 1875. godine Srbin Utješenović je svojim uplivom, prvo obezbedio da duhovnik kaznione Lepoglava, bude postavljen za pravoslavnog katihetu u gimnaziji od marta 1877. godine. Kada su se kaluđeri manastira Lepavina žalili, dobili su pravo oni da vrše katihizaciju. Prvi veroučitelj je postao iguman Gervazije Jagazović jeromonah. Drugo plemenito delo Utješenovićevo je bilo obezbeđivanje odobrenja da se tu gradi pravoslavna crkva. Varaždin je imao tada više od stotinu pravoslavnih duša.[16] Pravoslavna crkva Sv. Đurđa u Varaždinu građena je 1884. godine i iste jeseni i osvećena.[17] Njenu istoriju napisao je mesni paroh pop Lazar Bogdanović 1897. godine.[18] Do završetka hrama kao improvizovana kapela služila je jedna prostorija u gradskom pozorištu. Na predlog Utješenovićev tražena je 1882. godine od grada jedna prostrana prostorija; dobili su decembra 1882. godine dve sobe u pomenutom pozorištu, a kapela je bila spremna i osvećena o Božiću 1883. godine.[6]
Pop Bogdanović je od 1892. godine član "Srpske književne zadruge", sa još dvojicom meštana.
Varaždinska pravoslavnu crkvu počeli su da prave, osvećenjem temelja početkom juna 1884. godine, po planu i troškovniku, sastavljenom od strane županijskog inžinjera, Žige Baločanskog. Građevinske radove na "Banskom trgu" je izvodio graditelj Radoslav Aciger, a nadzirao ih Baločanski. O novcu i svoj organizaciji posla brinuo je veliki župan Utješenović. Hram je bio završen već 1. oktobra, a u njega je unet zagrebački ikonostas i sav mobilijar, kao i dva nova zvona (od 142 i 118 kilograma) salivena od strane mesnog zvonolivca Ferdinanda Petrocija. Kada se zagrebačka prvoslavna opravljala 1883. godine varaždinski Srbi su izmolili da im se ustupe ikonostas i nameštaj, a što je realizovano početkom 1884. godine. Hram je osvećen na svečanosti održanoj 21. oktobra 1884. godine, od strane dvorskog arhimandrita Mirona Nikolića i lepavinskog igumana Tihona. Najveći ktitor postao je vladika Nikanor koji je na dan osvećenja poslao 1.000 f. za fond iz kojeg će se od kamate održavati crkva.[19]
Pravoslavne parohije u Varaždinu i Velikoj Kanjiži (crkva Sv. Nikole iz 1762) spojile su se 1905. godine u jednu, zajedničku. Tu su još pripadala sela Zlatar i Ivanec. Od 2668 domova u Varaždinu 1905. godine su samo 14 srpski. Od 19760 stanovnika, bilo je pravoslavnih Srba 158 (ili 1,2%). U Varaždinu je srpska pravoslavna crkva i pet komunalnih škola. Predsednik srpske pravoslavne crkvene skupštine (osnovane 1882) je tada Petar Žužić a perovođa Jovan Kosić. To je parohija šeste, najniže platežne klase, sa parohijskim domom i srpskim pravoslavnim grobljem.[20] Parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matice se vode od 1892. godine. Mesni paroh je pop Velimir Janković, rođen 1868. godine u Požegi, koji je tu devet godina. Škole su komunalne a učitelji rimokatolici.
Za vreme Drugog svetskog rata pravoslavna crkva je bila znatno oštećena; dugo se čekalo na njenu opravku.
Dana 6. septembra 1935. u Varaždinu je otkriven spomenik kralju Aleksandru, koji je bio prvi spomenik kralju Aleksandru u državi, izgradio ga je vajar Antun Avgustinčić.[21][22]
Stanovništvo uredi
Grad Varaždin uredi
Broj stanovnika po popisima uredi
| Nacionalnost[23] | 2001. | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. | 1953. | 1948. | 1931. | 1921. | 1910. | 1900. | 1890. | 1880. | 1869. | 1857. |
| br. stanovnika | 49.075 | 48.834 | 45.844 | 39.383 | 31.243 | 23.743 | 21.602 | 17.112 | 17.441 | 16.925 | 14.931 | 13.021 | 12.116 | 12.188 | 11.560 |
- napomene:
Nastao iz stare opštine Varaždin. U 1910. i 1921. sadrži deo podataka za opštinu Gornji Kneginec.
Varaždin (naseljeno mesto) uredi
Broj stanovnika po popisima uredi
| Nacionalnost[23] | 2001. | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. | 1953. | 1948. | 1931. | 1921. | 1910. | 1900. | 1890. | 1880. | 1869. | 1857. |
| br. stanovnika | 41.434 | 41.846 | 39.545 | 34.312 | 26.460 | 19.341 | 17.314 | 13.467 | 14.123 | 13.844 | 12.130 | 10.410 | 9.789 | 10.014 | 9.699 |
- napomene:
U 1981. smanjeno izdvajanjem naselja Hrašćica (do 1971. taj deo bio je nenaseljen). U 1991. smanjeno izdvajanjem nenaseljenih delova područja naselja koji su pripojeni naseljima Gojanec, Nedeljanec (opština Vidovec), Nova Ves Petrijanečka (opština Petrijanec), Svibovec Podravski (opština Sračinec), Sračinec (opština Sračinec), Trnovec (opština Trnovec Bartolovečki) i Cargovec (opština Vidovec) te povećano pripajanjem delova područja naselja Gojanec, Jalkovec, Kućan Marof i Črnec Biškupečki koji su do 1981. bili nenaseljeni. Sadrži podatke za naselja Novo Selo na Dravi (grad Čakovec, Međimurska županija) u 1910. i Šandorovec (grad Čakovec, Međimurska županija) od 1890. do 1921. te za naselje Varaždin Breg (opština Gornji Kneginec) u 1910. i 1921. Od 1857. do 1948. sadrži podatke za bivše naselje Biškupec koje je u tom razdoblju bilo odvojeno iskazano.
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Varaždin je imalo 41.846 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Administracija i politika uredi
Varaždin je administrativno središte Varaždinske županije.
Ekonomija uredi
Varaždin je industrijsko središte regiona (Vindija, Varteks, MIV, Mundus), prepuno velikih trgovačkih centara.
Kultura uredi
Od poznatih kulturnih događanja, u Varaždinu se održavaju Varaždinske barokne večeri te Špancirfest.
Obrazovanje uredi
Osim šest osnovnih škola, na području grada postoji nekoliko srednjih škola, fakulteta, više škole, i vrlo poznata muzička škola.
Srednje škole uredi
- Gimnazija Varaždin
- Rudarska i hemijska škola
- Elektromašinska škola Varaždin
- Srednja medicinska škola
- Mašinska i saobraćajna škola
- Tehnička škola
- Privredna škola
Više škole uredi
- Viša tekstilna
- Viša geotehnička
- Visoka elektrotehnička škola
- Viša saobraćajna škola
Fakulteti uredi
Znamenitosti uredi
Barokni centar i stara tvrđava su turističke atrakcije.
Partnerski gradovi uredi
Reference uredi
- ^ „Popisane osobe, kućanstva i stambene jedinice, prvi rezultati popisa 2011.”. Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. Arhivirano iz originala 1. 6. 2012. g. Pristupljeno 28. 8. 2012.
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910.
- ^ Ivan Kukuljević Sakcinski: "Varašdin; kratki nacrt sa gledišta historičnog", Zagreb 1857. godine
- ^ "Beogradske opštinske novine", Beograd 1894.
- ^ Dušan Popović: "Srbi u Vojvodini",Novi Sad 1957. godine
- ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1897.
- ^ Emil Piko: "Srbi u Ugarskoj", prevod
- ^ J.H. Barenštajn: "Kratak izveštaj o stanju rasejanoga mnogobrojnoga ilirskoga naroda...", prevod, Beč 1866.
- ^ Dositej Obradović: "Mazimac", Budim 1818.
- ^ Kramer: "Vozarska djevica", prevod, Karlovac 1830.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1856. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1856.
- ^ "Sedmica", Novi Sad 1855.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Život i običaji naroda srpskoga", Beč 1867.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 2. februar 1897.
- ^ "Male novine", Beograd 1890.
- ^ Damjanovic, Dragan. „Gradnja i opremanje varaždinske pravoslavne crkve 1884. godine (Orthodox Church in Varaždin - Construction and Furnishing in 1884)”. Radovi Zavoda za znanstveni rad Varaždin, 24, 317-340 (na jeziku: engleski).
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1897. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 24. februar 1897.
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ Politika, Beograd, 8. septembar 1935, strana 15
- ^ "Vreme", 8. sept. 1935.
- ^ a b Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
Literatura uredi
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
