Visočka dolina bila je rani centar odakle se širila Bosna,[3] i do 15. vijeka razvio se u upravno i političko središte srednjovjekovne bosanske države.[4] U Milima je bilo bansko sedište i centar državnog života, gde se održavao stanak, te po nekima[5] krunidbeno i grobno mesto Tvrtka Kotromanića. Stari grad Visoki koji se nalazi na brdu Visočica je bio politički važna tvrđava,[6] a njegovo predgrađe Podvisoki je bio jedno od najranijih primera srednjovekovne urbane sredine na užem području Bosne.[7] U Moštrima se nalazio kraljevski dvor i visoko učilište Bosanske crkve.
Od srednjovekovnog grada, Visoko će izrasti u naselje osmanskog tipa. U okvirima ovog novog grada istorijsku ulogu imao je Ajas-paša[8] Dana 11. novembra1911, u poslednjim godinama Austrougarske uprave, grad je skoro potpuno izgorio u požaru koji je slučajno započet.[9]
Pre raspada SFRJ i građanskog rata, Visoko je bilo najveći izvoznik tekstila i kože u SFRJ.[10][11] Tokom čitavog rata u BiH, Visoko je ostalo pod nadzorom Armije RBiH.
Pogleda sa Vrela na dio grada, i visočko polje u daljini
Prirodna sredina Visokog određena je dolinama rijeka Bosne i Fojnice, morfološkim diferencijacijama dolina sa padinama podbrda i vijencem visokih planina srednje Bosne - Ozrena, Vranice i Zvijezde. Područje grada je smješteno na nadmorskog visini od 422 m.
Visoko je povezano evropskim autoputem E73, koridor V, ogranak C.
Visoko je smješteno uz Panevropski koridor 5c (Auto-put A1) koji ga direktno veže sa Zenicom i Sarajevom, a čiji je dio i magistralni put M17. Sa ostalim mjestima povezan je regionalnom cestom R443 (Visoko - Kiseljak - Kreševo - Tarčin). Regionalnom cestom R445 koja prati Auto-put A1 je moguće doći do Kaknja i Semizovca, gdje se cesta uključuje na magistralni put M18. Na M18 se moguće uključiti i sa Auto-puta A1. Nalazi se uz željezničku prugu Šamac – Sarajevo. U Moštru se nalazi sportski aerodrom. Javno preduzeće "Visokogas" je zaduženo za opskrbu prirodnog gasa koji je proveden ne većini uže gradske jezgre i nekim okolnim mjesnim zajednicama. Vodovod obuhvata prostor uže urbane zone i pojedinih prigradskih naselja i urbanih područja.
Visoko je grad sa bogatom i dugom istorijom. Najviše istorijskih događaja u Visokom povezano je sa srednjovjekovnom Bosnom. Srednjovjekovni grad u to vrijeme nosio je naziv Visoki i nalazio se na vrhu brda Visočica, a njegovo podgrađe se zvalo Podvisoki. Kao grad, Visoko se počinje intenzivnije razvijati tek dolaskom Osmanlija na te prostore kao i kasnijim prelaskom pod vlast Austrougarske monarhije. U vrijeme Kraljevine Jugoslavije grad nije mnogo napredovao, dok se za vrijeme SFRJ bitno proširio. Tokom rata u Bosni i Hercegovini oštećen je najveći dio industrijskih pogona, kao i stambenih objekata.
Danas se u gradu većinom obnavljaju stambeni i industrijski objekti (oštećeni u ratu ili dotrajali) i grade se novi stambeno-poslovni objekti na samom prilazu u grad.
U vremenu oko 4800. p. n. e. na čitavom području visočkog bazena moglo je biti oko 3.500 stanovnika, što u prosjeku čini gustinu naseljenosti od 31 stanovnika po kvadratnom. Okolište je jedno od najvećih naselja pronađenih u BiH, što su pokazali pronađeni materijali, proizvodnja pokretnog arheološkog materijala, i broj kuća otkrivenih snimanjem. Naselje je bilo zatvorenog tipa i zaštićeno s pet rovova.
Slijed življenja nastavio se i u metalnom dobu. Značajna nalazišta za gvozdeno doba su Hadžići – brdo Gradina, Kopači, Malo Čajno, Zbilje, Mokronoge, Vratnica i Porječani. Kasnije su teritoriju centralne Bosne većinom naseljavali Dezitijati, ilirsko pleme koji su pripadali srednjobosanskoj kulturnoj grupi bronzanog i gvozdenog doba. Sa gvozdenim dobom, kada se stanovništvo sve više povlači na padinska područja, na moštranskom predjelu postojala je gradina Gradac u Gunjačama (područje Mokronoga). Mokronoška gradina imala je promjer 300dž100 metara.[17]
Od 2002. godine manja iskopavanja i geofizičke prospektive su izvođeni u Okolištu. Prvi rezultati bili su geomagnetički planovi naselja od pet kuća sa poveznim putevima. Pronađena su izvrsno očuvana naselja, a topološka, radiometrička, arheološka i botanička analiza pronađenih materijala pokazuju veliki naučni potencijal Okolišta, koje pripada kasnom neolitskom periodu.
Područje visočkog basena i centralne Bosne je naseljavalo ilirsko pleme Desidijati. Gušenjem Ilirskog ustanka9. godine, područje visočke opštine ulazi u sastav Rimskskog carstva. Istorijski dokazi za ovo su i rimska utvrđenja (Kralupi, Seoča, Mokronozi), kao i pisani izvori i rimski putevi koji su prolazili kroz ovo područje.
Visoko, tvrđava i grad Visoki (po kojem je Visoko dobilo ime) na brdu Visočica, Mile (današnji Arnautovići), Biskupići i Moštre, (po nekima) su bili središte nekadašnje srednjovjekovne Bosne. Zanimljivo je napomenuti da se sa brda Visočica vide ostala tri nabrojana lokaliteta. Do sada je pronađeno nekoliko veoma bitnih objekata iz tog perioda, a dalja iskopavanja tek slijede, jer arheološko bogatstvo kojim raspolaže Visočka dolina je uistinu veliko.
Pretpostavlja se da su u Milama pokopani Stefan II Kotromanić[18] i Tvrtko I Kotromanić,[19][20] s tim da Stefanom grob nije arheološki potvrđen. Prema nekim istoričarima, Mile su bile i jedno od mjesta gdje su krunisani kraljevi Bosne. Jedan dio istoričara vjeruje da je tako tu krunisan i kralj Tvrtko I Kotromanić 1377. godine, dok drugi istoričari vjeruju da je njegovo krunisanje obavljeno u manastiru Mileševi kraj Prijepolja. Osim ovih važnijih mjesta, vrijedi pomenuti i druge lokalitete koji su povezani sa srednjovjekovnom bosanskom istorijom, kao što je Sebinjski grad, smješten jugoistočno od sela Sebinje, Čajanski grad u Gračanici, koji je štitio puteve između Visokog i Bobovca, i stari grad Bedem u Goduši.
Ostaci crkve u Milama, nacionalnog spomenika Bosne i Hercegovine
Mile su bile jedno od mjesta gde su se često održavali sastanci. U više navrata održavao se izbor i krunisanje vladara, darivanje i oduzimanje baštine, otuđivanje državne teritorije i određivanje spoljne politike. Jedan od bitnih događaja bio je stanak u Visokom 1404. godine kada je svrgnut kralj Ostoja, a postavljen Tvrtko II. Mlečani i Dubrovčani često su dolazili u Visoko s ciljem ostvarivanja povlastica i slobode u trgovini, a koje bi onda bile predmet povelja i odluka.
Bitan moment u razvoju feudalne Bosne doprinelo je širenje države za vreme Stjepana II. Kotromanića koja će u potpunosti imati kontrolu nad Neretvanskim putem koji je direktno povezivao Dubrovnik i Visočko polje. Najkraće putovanje između Dubrovnika i Podvisokog u 15. stoljeću trajalo je pet, a najduže 13 dana. Bosna je tada ostvarila izlaz na Jadransko more, a u isto vreme povećala se rudarska aktivnost. Skupljeno bogatstvo delom je investirano u kraljevske komplekse u Podvisokom i Milima.[21] Dubrovčani su bili sve više zainteresovani za Visoko, tako da su do 1412. godine imali veliku trgovačku koloniju. U Podvisokom će ostati sve do 1433. godine. U tom vremenu u Visokom je boravilo 370 Dubrovčana, tako da je ovo naselje bilo jedno od najjačih dubrovačkih naselja u srednjovjekovnoj Bosni. Blizina srednjobosanskog rudarskog bazena i bitnih gradova u neposrednoj blizini kao što su Olovo i Kreševo, te prirodni položaj Visočkog polja koje je bilo susretište važnih puteva, od kojih je jedan dolinom Bosne povezivao Srednju Bosnu sa Panonskom nizinom, a drugi ušće Neretve sa srednjim Podrinjem su od skromnog trgovišta koje je Podvisoki bilo krajem 1390-ih godina pretvorili u glavno trgovačko središte srednjovjekovne Bosne.[22]
Visočki kraj se postepeno razvilo u veliki trg, gdje su trgovci u Podvisokom većinom prodavali razne preparirane rude kao što su srebro i zlato, vosak, med, kožu od domaćih i divljih životinja, kao i stranu robu kao što su bili dubrovački i mletačka tekstil, južno voće, so, te zanatska dobra kao što su brave.[23] Jedan od najpoznatijih visočkih trgovaca iz toga vremena bio je Milaš Radomirić koji je trgovao je srebrom, kožama i voskom. Podvisoki je postao često karavansko odredište. Iz 1428. godine ostao je zabilježen najveći karavanski prevoz robe u srednjovjekovnoj Bosni koji je na relaciji između Dubrovnika i Podvisokog brojao 600 tovara u karavanu. U Podvisokom je postojala i carinarnica, a carinski službenici se izričito spominju kao carinarnici bosanskoga kralja.
Podvisoki je postao bitno trgovačko središte iz kojeg se roba nije samo izvozila, već je porastao i uvoz robe. Od 1430. do 1450. godine došlo je do naglog razvoja Fojnice koja se razvila zahvaljujući rudnicima srebra, i uzela primat nad Podvisokim kao glavno trgovačko središte i mjesto Dubrovačkih kolonija. To su bile godine odumiranja trgovačke aktivnosti u Podvisokom kojem su doprinijeli i upadi Otomana u Srednju Bosnu, sve do konačne propasti Bosanskog kraljevstva.
Dolaskom Osmanlija stvari se mijenjaju i Visoko počinje da poprima svoj oblik kao grad kakav je nastajao od 1463. godine. Osnivačem Visokog (kao grada, Podvisoki i Visoki prestaju da se razvijaju) smatra se Ajas-beg, koji je bio hrišćanin porijeklom iz Visokog, ali je prešao u islam. Visočka nahija je obuhvatala današnje opštine Visoko, Brezu, Busovaču, Fojnicu, Ilijaš, Kiseljak, Kreševo i Vareš.
Na čelu Visočke nahije nalazio se vojvoda već od 1483. godine, koji je sa serdarom bio predstavnik vojno-administrativne vlasti. U Visokom je takođe postojao glavni imam. Godine 1477, Ajas-beg je izgradio banju, vjersku osnovnu i srednju školu, vodovod, most na rijeci Bosni, i utemeljio je vakuf i tekiju nakšibendijskog reda, koja i danas postoji. U tom periodu Visoko se razvilo u administrativni centar nahije, središte trgovine i zanatstva, kao i kulturnog i duhovnog života. Visoko već tada poprima izgled gradskog naselja islamsko-orijentalnog tipa sa svim pratećim vjerskim ustanovama i objektima.
U prvim godinama austrougarske vladavine Visoko nije bitno mijenjalo izgled i zadržalo je karakteristike orijentalnog tipa. U podacima iz 1882. godine stoji da je Visoko organizovano naselje sa razvijenom trgovinom, kancelarijama i drugim institucijama. Vremenom sve češći kontakti sa zapadnim svijetom uslovljavaju dalji razvoj grada ali u nešto drugačijem obliku. Grad se širi obalom rijeke Fojnice niz glavnu saobraćajnicu prema Jaliji, ušću i mostu preko rijeke Bosne, tako da se Tabhana našla u sredini naselja. Među prvim objektima koji su bili izgrađeni u duhu onovremene zapadnoevropske gradnje bila je zgrada željezničke stanice, izgrađena 1882. godine. Kasnije su slijedile zgrade Kotarskog ureda i suda (sada zgrada opštine Visoko), zgrada Franjevačke gimnazije sa crkvom (1899—1900), zgrada tadašnje gradske opštine (sada Zavičajni muzej), zgrada osnovne škole na Kraljevcu itd. Zgrade su se većinom gradile u neomavarskom stilu i ublaženim varijantama neoklasicizma.
Dalji razvoj Visokog zaustavio je katastrofalni požar koji je izbio 1911. godine. Tom prilikom je izgorjelo preko 450 kuća, prodavnica i ostalih objekata. Potpuno su izgorjeli Gornja čaršija i naselja uz nju i kuće uz glavnu saobraćajnicu, uz Belediju, Šadrvansku džamiju i vjersku školu. U proljeće 1912. godine, pristupilo se obnovi. Zemaljska vlada je naredila da kuće budu zidane od cigle i pokrivene crijepom. Visoko je poslije požara i obnove dobilo karakteristike urbane sredine sa mješavinom orijentalnog i zapadnog stila. U sada starom jezgru grada još uvijek stoji dio istih kuća koje su ostale netaknute, ali neke kuće su takođe porušene da bi se napravile nove i modernije koje nemaju tradicionalni bosanski stil gradnje.
Već u socijalističkoj Jugoslaviji, od 1955. godine Visoko je postalo srez, odnosno središte nekoliko današnjih opština: Breza, Fojnica, Ilijaš, Kiseljak, Kreševo i Vareš. Početkom 1950-ih godina počinje gradnja prvih većih stambenih i poslovnih zgrada u Visokom, kao i postepeno širenje grada prema prostranim i plodnim ravnicama uz obalu rijeka Bosne i Fojnice. U isto vrijeme se vršila nagla industrijalizacija, gdje se posebno isticala kožarska ali i prehrambena, metalna, tekstilna, trgovinska i građevinska industrija koja je bila u mogućnosti opskrbljavati čitav tadašnji srez, te izvoziti i u susjedne savezne republike i inostranstvo. Isto tako, grad je dobio sve bitnije objekte među kojima su pošta, policijska i vatrogasna stanica, dom zdravlja, zavičajni muzej, hotel, kao i robne kuće, sportske objekte i ostale stambene, poslovne i filijalne objekte.
Tadašnja privreda, prema podacima iz 1991. godine, upošljavala je 88% stanovništva, što dovoljno govori o kvalitetu i snazi visočke privrede, koja je u 1991. ostvarila ukupan izvoz od 92,5 miliona američkih dolara. Poseban trenutak za Visočane bio je kada je Josip Broz Tito došao u Visoko. Kasnih 1980-ih godina, te početkom 1990-ih, došlo je do ubrzane urbanizacije grada, kada se gradilo veliko gradsko naselje Luke, koje se nalazi uz samu rijeku Bosnu, i predstavlja najgušće naseljeni dio grada. Zadnje godine ovog perioda su obilježene nemirima i raznim previranjima koje će rezultovati vanrednim stanjem 6. aprila i konačno izbijanjem rata u Visokom i oko njega.
Glavna ulica poznata kao "Jalija"Srušeni most na magistralnoj cesti preko rijeke Bosne, u blizini Čekrčića
Pred samo izbijanje rata, SDA je počela naoružavati lokalno muslimansko stanovništvo odano toj stranci. 6. aprila1992. proglašeno je vanredno stanje, a već od aprila 1992. počeo je izvoz naoružanja prema Sarajevu. Dana 7. aprila održani su antiratni prosvjedi.[25] Uz pripremanje naoružanih snaga vršen je stalni pritisak na JNA da preda svo naoružanje iz kasarni „Ahmet Fetahagić“ i „Majevica“.[26]25. april Kada je JNA napustila kasarnu Ahmet Fetahagić (ranije i kasarnu Majevica), istu su zaposjele Zelene beretke. Kasarna „Ahmet Fetahagić“ je od 20. juna 1992. godine bila logor za Srbe. Svjedočanstva o zločinima u istima su djelimično zapisane u dvije knjige.[27]
MZ Zimča i MZ Topuzovo polje (gdje je bilo srpsko stanovništvo) napadnute su i zauzete 20. juna, u jakoj akciji svih visočkih jedinica. Srbi nisu ni pružili otpor u navedenom napadu, već su prebjegli preko Kiseljaka, odnosno teritorije HVO-a (koje ih je uz dogovor pustilo bez okršaja) na teritoriju pod kontrolom srpskih snaga. Potom su nastali progoni preostalog srpskog stanovništva (streljanja, zatvaranja u Visočki logor...). Visočki borci su uz pomoć dalekometnih oružja davali podršku sarajevskim borcima. Zato su visočki borci 24. juna pohvaljeni od strane Sefera Halilovića.[28]
Krajem januara 1993. porasla je napetost između ARBiH i HVO-a, te dolazi do otvorenih napada od strane HVO-a na stanovništvo sela Kaćun, u opštini Busovači. 27. januara jedinice 302. motorizovane brigade u saradnji sa jedinicama ŠTO Visoko i 17. krajiške, onemogućile su blokadu grada Fojnice. 2. novembra jedinice ARBiH iz Visokog i susjednih opština zauzele su Vareš sa minimalnim gubicima. Poslednji dani 1994. donijeli su primirje između ARBiH i HVO-a.[29]
Za to vrijeme, u junu 1995, u Visokom su trajale pripreme za deblokadu Sarajeva, te su u tu svrhu u Visoko pristigle jedinice 7. korpusa, formirajući grupu od 20.000 do 30.000 vojnika[30]. Alija Izetbegović je u maju iste godine izjavio da će opsada Sarajeva biti slomljena najkasnije do 25. novembra iste godine[30]. I pored upozorenja zapovjednika Ujedinjenih nacija da bi operacija mogla koštati života hiljada ljudi, operacija deblokade glavnog grada Bosne i Hercegovine je počela 15. juna 1995. Prvi okršaji su se desili u svitanje oko 3 sata, i kako je vrijeme odmicalo, mogućnost proboja je bila sve manja. U toku operacije, na Visoko je bačen veliki broj granata, te šest modifikovanih avio-bombi, konkretno na visočko naselje Dobrinja.[31]Dejtonskim sporazumom je okončan rat, te su uklonjene sve ratne linije oko Visokog. Visoko je izgubilo 297 svojih boraca, 600 njih su postali invalidi, a poginulo je nekoliko stotina civila. 23 Visočka borca su dobila najveće odlikovanje Zlatni ljiljan, dok je 19 pripadnika MUP-a dobilo Zlatnu policijsku zvijezdu. Na području opštine Visoko je uništeno ili oštećeno je 3.411 (24,86%) stambenih jedinica.[32]
Prema raspoloživim podacima, ova škola je počela raditi oko 1840. u privatnoj kući. Zgrada škole se počela graditi oko 1857. kada je završena pravoslavna crkva. U toku postojanja nastava se odvijala u dvije zgrade. Prva se nalazila u neposrednoj blizini crkve, na brdu zvanom Kliša, a druga, veća i uslovnija, nalazila se na prostoru današnje Fabrike kožne konfekcije. Škola je radila sve do 1914. godine, kada je ukinuta.
Državne osnovne škole u Visokom:
Franjevačka klasična gimnazija i Sjemenište u VisokomVeć 1881. počela je sa radom Opštinska škola u Visokom. Ona je bila smještena u kući Hasan-bega Zečevića. Opštinska pučka škola izgrađena je krajem 1885. a konačna dogradnja završena je 1886. Školu su pohađala djeca svih vjeroispovijesti. Zbog velikog broja djece, škola je ubrzo postala pretijesna, te su ponovo ženska djeca izdvojena i pohađala su Žensku osnovnu školu, za čije su potrebe ponovo vraćene pod kiriju povoljne kuće. Pripreme za izgradnju škole počele su 1907. godine, a intenzivna gradnja krenula je 1909. godine. Godine 1910. učenici su ušli u novu „veliku školu“ na Kraljevcu. Škola na Kraljevcu dograđivana je 1961, 1971, te 1975/1976. godine. Odlukom Opštinskog vijeća od 20. januara1993. škola nosi naziv Osnovna škola „Kulin Ban“.
Nastava u ovoj školi je počela školske 1958/59. godine.
Škola za osnovno muzičko obrazovanje „Avdo Smailović”, Visoko
Škola je počela sa radom 1973. godine — prvo u okviru tadašnje Osnovne škole „Ahmet Fetahagić“ (danas OŠ „Safvet-beg Bašagić“), a od 1979. godine kao posebna škola. Škola je dobila ime po čuvenom kompozitoru i muzičkom pedagogu, koji je rođen u Visokom. On je bio utemeljivač moderne muzičke kulture u Visokom i BiH.
Nastava u ovoj školi je počela školske 1938/39 godine.
Osnovna škola „Alija Nametak“, Buci
Ova škola baštini tradiciju osnovne škole koja je postojala u Kralupima još između dva svjetska rata. Nastava na Bucima je počela 1951/52. školske godine.
Škola je osnovana nakon Drugog svjetskog rata u Buzićima. Od 1954. godine škola se nalazi u Dobrinju.
Srednje obrazovanje:
Vjerska srednja škola
Vjerska srednja škola je u Visokom osnovana je 1838. godine. Zemljište za medresu je poklonio Ahmed ef. Pinjgić. U njoj je bila biblioteka koju je 1840. godine uvakufio Mustafa-paša Babić. Medresa u Visokom je bila tipa niže gimnazije. Postupna reforma i modernizacija nastave nije mimoišla ni nju, tako da se tridesetih godina ovog vijeka i u nju uvode svjetovni predmeti. Učenici se dijele po razredima, a škola je postala petorazredna. Danas se intenzivno gradi internat u sklopu visočke srednje vjerske škole za potrebe stanovanja učenika.
Ruždije
Osnivanje ruždija u BiH predviđeno je još turskim Zakonom o školstvu od 1869. godine. Prva ruždija je osnovana još ranije u Sarajevu 1864. godine. Ruždija je bila prva svjetovna, državna škola, a po nastavnom planu i programu je ličila na tadašnje evropske građanske škole. Ruždije su bile četvororazredne srednje škole. U Visokom je ruždija otvorena oko 1870, odmah poslije donošenja spomenutog zakona i postojala je sve do 1879. godine. Prestala je sa radom odmah po okupaciji BiH od strane Austrougarske.
Franjevačka gimnazija u Visokom
Franjevačka gimnazija je u Visoko preseljena iz Guče Gore 1900. godine. Do tada je u Guči Gori radila kao petorazredna, a ovdje je radila kao šestorazredna do školske 1913/14. kada se upisuje sedmi razred, a 1914/15. i osmi razred. Poslije Prvog svjetskog rata gimnazija je nastavila sa radom, a 1924. godine njoj je bilo priznato pravo javnosti.
Gimnazija u Visokom
Gimnazija u Visokom osnovana je 1960. godine. Škola se sastoji od opšte, filološke i klasične gimnazije.
Gimnazija u Visokom osnovana je 1960. godine. Škola učenika u privredi osnovana je 1969. godine, a 1971. godine izvršena je integracija Gimnazije i Škole učenika u privredi i dobila naziv Srednjoškolski centar „Janko Balorda“, koji se 1993. godine mijenja u SŠC „Hazim Šabanović“, a 1995. godine škola je dobila novo ime: Mješovita srednja škola „Hazim Šabanović“. Škola se sastoji od srednjih tehničkih škola i srednjih stručnih škola.
Tabačka džamija u Visokom, nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine
Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine uvrstilo je ukupno sedam nacionalnih spomenika.
Mile su bile kraljevsko stolno i saborno mjesto Velikog rusaga bosanskog, te krunidbeno i grobno mjesto bosanskih kraljeva za vreme srednjovjekovne Bosne. Osim toga, u to vrijeme u Milima nalazio se i franjevački samostan, a od 1340. biva središte vikarije. Stari grad Visoki također je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.
Samostan sv. Bonaventure je katolički vjerski objekat u Vrhbosanskoj nadbiskupiji i proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenik se sastoji od zgrade Samostana sa gimnazijom i sjemeništem, pripadajuće crkve i pokretnog naslijeđa koje čini zbirka slika starih majstora.
Crkva svetog Prokopija izgrađena je 1857. godine (1853) nalazi se u Visokom i predstavlja hram Srpske pravoslavne crkve, pripada Dabrobosanskoj mitropoliji te je sjedište Visočke parohije.
U Visokom postoji Zavičajni muzej, u kome se nalazi brojno kulturno istorijsko nasljeđe Visokog, ali i cijele Bosne. Najviše toga je povezano sa srednjovjekovnom Bosnom gdje se čuvaju mnogi predmeti i dokumenti iz srednjovjekovnog doba, kao i dijelovi ruševina starog grada Visokog. U Goduši pored Visokog se trenutno gradi i u završnoj je fazi istureno odjeljenje ovog muzeja koje je posvećeno starim goduškim zanatima od kojih je najznačajnije drvorezbarstvo, gdje će se naći svi postojeći antikviteti kao i alati na kojima su rađeni kroz istoriju.
Organizovano bavljenje sportom i fizičkom kulturom u Visokom je počelo otvaranjem konfesionalnih i državnih škola u koje se uvodi i nastavni predmet tjelesno vaspitanje, „gombanje“. To doprinosi da se već 1909. osniva društvo „Soko“, koje će dugi niz godina biti nosilac sportskih aktivnosti na ovom području. Značajan podsticaj razvoja sporta i ovog društva predstavlja izgradnja Doma, čije je otvaranje obavljeno 16. juna1934. godine, čime su stvoreni uslovi za razvoj muške i ženske atletike, odbojke i elemenata borilačkih sportova, kao i fudbala, te kasnije i rukometa.
Aero klub "Izet Kurtalić" ostvario je pobjede na svjetskim prvenstvima u F1B kategoriji 1996. i 1999. godine. Član tog kluba i bivši načelnik Visokog Kenan Jusufbašić bio je osam puta prvak Jugoslavije i 15 puta prvak s klubom "Izet Kurtalić" u Bosni i Hercegovini. Godine 1996. osvojio je zlatnu medalju na Evropskom prvenstvu u Italiji. S reprezentacijom BiH osvojio je 1997. i 1999. godine Svjetsko prvenstvo u zrakoplovnom modelarstvu.[36] Na osnovu tih rezultata proglašen je za najboljeg sportistu godine u Bosni i Hercegovini 1999. godine.
Stadion Luke gdje NK Bosna igra svoje domaće utakmice. Najveći uspjeh kluba je osvajanje Kupa Bosne i Hercegovine 1999.
Prva nogometna utakmica u Visokom odigrana je 1923. godine kada se formira i prvi fudbalski klub Jadran. Godine 1934. formira se i drugi fudbalski klub Radnički. Godine 1953. dolazi do spajanja ova dva kluba i tako nastaje fudbalski klub Bosna. Fudbalski klub Bosna je svoje najveće uspjehe doživio osvojivši nogometni Kup Bosne i Hercegovine1999, kao i Superkup iste godine, u obje utakmice pobijedivši FK Sarajevo.
Najpopularniji i najuspješniji sport u Visokom je rukomet. RK Bosna Visoko bila je dva puta prvak BiH 1997. i 1999, i tri puta pobjednik Kupa Bosne i Hercegovine 1995, 1998, i 2001, a Kup Savezne Republike BiH, osvojivši su 1965, 1968, 1971 i 1982.
Rukometni klub Bosna od svog osnivanja imao je značajne rezultate. Klub je proveo 7 sezona u prvoj rukometnoj ligi Jugoslavije, pri tome ostvarujući značajne uspjehe u Kupu Savezne Republike BiH, osvojivši ga 1965, 1968, 1971 i 1982 godine, a do finala jugoslavenskog kupa došli su 1965. godine gdje su poraženi od Medveščaka. Najbolji plasman u prvenstvu ostvarili su u sezoni 1974/75. kada su osvojili 4. mjesto. Klub je zbog ratnih dešavanja na kratko prekinuo svoj rad. Poslije 1994. godine klub je nastavio sa uspješnim radom, i osvojio ligu Bosne i Hercegovine dva puta, 1997. i 1999. godine, a Kup Bosne i Hercegovine tri puta, 1995, 1998, 2001. Najbolji plasman u evropskim takmičenjima ostvarili su u sezoni 1999/2000 došavši do 1/8 finala Kupa EHF, gdje su izgubili od budućeg prvaka RK Metkovića ukupnim rezultatom 48:44.[37]
U privrednoj strukturi opštine Visoko karakteristično je istaći da su vodeće oblasti privrednog razvoja industrija i trgovina (podaci iz 1991). Pored intenzivnog razvoja industrije i trgovine, značajan doprinos u razvoju opštine Visoko dala je poljoprivreda, građevinarstvo, zatim saobraćaj i zanatstvo. Prije rata privreda je bila organizovana u 20 preduzeća, od kojih su najveća „KTK“, „Viteks“, „Velepromet“, „Kovina“, „Vispak“, GP „Zvijezda“, „IGM“, „Asfaltgradnja“ i druga u kojima se zapošljavalo preko 11.000 radnika. Od ukupnog broja zaposlenih, 13.500 ljudi, u privredi je bilo zaposleno 88%, van privrede 7%, a u individualnom sektoru 1,7%.
Tokom rata, uprkos teškim oštećenjima, koja su se procjenjivala na oko 400 miliona njemačkih maraka, privredni kapaciteti su bili u funkciji i nijednog dana nisu obustavljali proizvodnju. Organizovanje industrijske proizvodnje i posebno poljoprivredne proizvodnje pomoglo je u preživljavanju stanovništva opštine i šire regije.
Fabrika Preventa smještena na Slobodnoj Zoni u Visokom upošljava preko 1500 radnika i pravi kožne i tekstilne presvlake za sve glavne proizvođače u automobilskoj industriji u Evropi, uključujući proizvođače automobila kao što su Volksnjagen, Audi, Škoda, Seat, BMNj, PSA grupacija, Renault, Opel.[38][39] Prevent je kontinuirano najveći izvoznik u čitavoj Bosni i Hercegovini. Prema podacima iz 2014, učešće u ukupnom izvozu Zeničko-dobojskog kantona iznosi 32,21%. Na području općine Visoko značajni prerađivački kapaciteti su u mesnoj (kompanije Industrija mesa Semić, Akova Group - Brovis, Suša) i konditorskoj industriji (tvrtke Pak-Rampart, Vispak).[40]
Prema podacima iz 2014. na području Općine Visoko posluje 364 privredna društva i 1.041 samostalna privrednika koja obavljaju privrednu delatnost. Nosioci privrednog razvoja Općine Visoko također su preduzeća iz delatnosti pakovanja i prerade prehrambenih proizvoda; proizvodnje tekstila i tekstilnih proizvoda (kompanije Prevent, Albedž-Groupe); proizvodnje građevinskog materijala (IGM Visoko); proizvodnje boja, fasada i ljepila (Komochem), metaloprerađivačke (Metal – As) i drvne industrije (tvrtke J.u.A FRISCHEIS, Secom), te proizvodnja Alu i PVC stolarije (Ugarak produkt). Većina kompanija unutar ovih djelatnosti pretežno su izvozno orijentisane. Ukupno su četiri poslovne zone u Visokom: Poslovna zona Ozrakovići, Poslovna zona Čekrekčije, Poslovna zona Kula Banjer, Slobodna zona Visoko.[41]
U Bosni i Hercegovini prisutna je tradicija proizvodnje suhomesnatih proizvoda među kojima posebno mjesto zauzimaju suho meso i sudžuk koji dolaze sa područja opštine Visoko, a tradicija proizvodnje traje od sredine 1750-ih godina.[42] „Visočka pečenica“ trajni je suhomesnati proizvod za koji je udruženje prerađivača mesa s područja grada Visoko „ViPS“ (Visočka pečenica i sudžuka) podnijelo zahtjev prema Agenciji za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine za dodjelu oznake zemljopisnog porijekla za „Visočku pečenicu“.[43][44] U Visokom zaključno sa 2020. godinom bilo je 45 registriranih obrtničkih prerađivača mesa.[45]Visočka pečenica postala je geografski zaštićeni proizvod 5. juna 2020.[46]
Stari način proizvodnje visočkih „tabaka“ sa poznatim „tabhanama“ trajao je s manjim izmjenama i sticanjem rutine i iskustva tokom cijelog perioda osmanlijske vladavine. Isti način je zadržan i dolaskom austrougarske vlasti, da bi tek poslije Prvog svjetskog rata došlo do savremenijeg i modernijeg načina prerade kože u gotove proizvode kao što su odjevni i obućarski. Zato nije čudo da je već 1928. godine pored stare tabhane nikla moderna radionica za doradu raznovrsnije gotove kože. U tom periodu počela su se upotrebljavati sredstva za štavljenje i obradu kože, kao i mehanizacija. Godine 1929. formirana je Stručno-zanatsko-kožarska škola u Visokom, gdje su se školovali budući kadrovi u kožarskoj industriji. Ova škola bila je glavna kožarska škola za cijelu tadašnju Jugoslaviju, pa su se u njoj školovali učenici iz svih dijelova države. Dugogodišnja tradicija kožarstva doprinijela je da Visoko konstantno od davnina do današnjih dana važi za najjači centar kožarsko-krznarske prerađivačke industrije na ovim prostorima.
Iako Visoko kao grad nikada nije bilo razvijeno turističko mjesto, ono ipak ima značajan broj turističkih atrakcija. Najviše njih je povezano sa srednjovjekovnom bosanskom istorijom. Na brdu Visočici još uvijek ima ruševina stare tvrđave (dio je sačuvan u Visočkom muzeju), dok se u Milama nalaze pronađeni ukrašeni grobovi starih bosanskih vladara, kao i srednjovjekovno naselje. Jedinstvenu atrakciju predstavlja i naselje koje je otkopano u Okolišću, a koje datira iz kamenog doba. Navodno otkriće Visočke piramide, ili čak četiri njih, koliko se trenutno nagađa, može da napravi od Visokog veliko evropsko turističko odredište.[traži se izvor]
U prvim godinama većina posjetilaca su bili tranzitni koji su ostajali u Visokom između 1-5 sati. Danas više od trećine gostiju čine gosti koji ostaju između 2-10 dana. To se pozitivno odražava na finansijski prihod ugostiteljskih objekata u Visokom i uslužnih djelatnosti. Fondacija je svoju turističku ponudu proširila otvaranjem parka "Ravne 2", a broj turista je oko 50.000 na godišnjem nivou.[traži se izvor] Na vodećoj svjetskoj njeb stranici za smještajne kapacitete Booking.com, do 2012. nije bilo nijednog smještajnog kapaciteta iz Visokog. U 2015. bilo ih je 45, u 2016. 70, u 2017. 95, a u 2018. 158 smještajnih kapaciteta (hotela, motela, hostela, apartmana, kuća, vikendica, stanova, kreveta, kampova).[47]
Sve veći broj turista je poboljšao kvalitet turističke infrastrukture, tako da Visoko u svom centru ima Turist info pult, a zahvaljujući saradnji Fondacije sa općinskim, kantonalnim i federalnim vlastima pristupilo se sistematskom rješavanju turističke infrastrukture: asfaltiranju puteva, izgradnji zaobilaznice da bi bila formirana pješačka zona ispred tunela Ravne (koja je otvorena u martu 2019), pravljenju parking prostora, otpočinjanju rada na novom Regulacionom planu za kompleks Ravne, itd.[47] U prvih sedam mjeseci 2021. broj turista koji su posjetili Visoko iznosio je 30.000.[48]
^Anđelić Pavao, Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautovićima) kod Visokog. Glasnik Zemaljskog muzeja XXXIV/1979, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980,183-247
11.205
.jpg)
