Vladimir Prelog
Vladimir Prelog (23. jul 1906 — 7. januar 1998) bio je švajcarski hemičar jugoslovenskog porekla,[1] koji je većinu života proveo naučno angažovan u Hrvatskoj, Čehoslovačkoj i Švajcarskoj. Pionir je stereohemijskih istraživanja i dobitnik Nobelove nagrade za hemiju.
| Vladimir Prelog | |
|---|---|
 Vladimir Prelog | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 23. jul 1906. |
| Mesto rođenja | Sarajevo, Austrougarska |
| Datum smrti | 7. januar 1998. (91 god.) |
| Mesto smrti | Cirih, Švajcarska |
| Obrazovanje | Češki tehnički univerzitet u Pragu |
Biografija uredi
Rane godine uredi
Prelog je rođen 23. jula 1906. u Sarajevu, tada još uvek delu Austrougarske. Međutim, u Bosni je živeo veoma kratko i već 1915. sa početkom Prvog svetskog rata, Prelog se sa porodicom seli u Zagreb, gde je završio gimnaziju. Studije hemije upisao je 1924. godine na Institutu za tehnologiju u Pragu koje je uspešno završio 1929. Ubrzo je i doktorirao kod profesora Emila Votočeka. Međutim, po Prelogovom sopstvenom svedočenju, ekonomska kriza koja je usledila početkom 30-ih onemogućila mu je da dobije akademsko mesto na Institutu te je bio prisiljen da se izdržava radeći u omanjoj fabrici na proizvodnji retkih hemikalija. U Čehoslovačkoj se i oženio 1933. suprugom Kamilom.
Rad u Zagrebu uredi
Godine 1935. dobivši ponudu da postane predavač na Tehničkom fakultetu Univerziteta u Zagrebu, Prelog se vraća u Hrvatsku i sa ovim periodom počinje njegovo ozbiljnije angažovanje na naučnom radu. Prelogov fokus interesovanja bila je organska hemija ali i njene potencijalne primene u farmaciji. Zahvaljujući ovome, osim predavačkih aktivnosti na predmetima organske hemije i hemijskog inžinjeringa, Prelog je uspeo da oko sebe okupi omanju grupu mladih entuzijasta saradnika koji su pod pokroviteljstvom male farmaceutske kuće Kaštela (današnja Pliva) radili na potencijalnim primenama kinina. Proizvod ovog uspešnog partnerstva bila je proizvodnja streptazola, jednog od prvih komercijalno proizvođenih sulfonamida. Za vreme Prelogovog rada u Zagrebu, stepen razvitka hemije u Hrvatskoj bio je na nivou velikih istraživačkih centara u Evropi.
Početkom Drugog svetskog rata, prisustvo nacizma u Hrvatskoj i širenje ustaških ideja, učinilo je da se Prelog više nije osećao dobrodošlim u Hrvatskoj i na poziv prvo Riharda Kuna, a zatim i Leopolda Ružičke, Prelog 1941. prelazi da radi u Cirih. Prelog je osećao veliku bliskost sa Švajcarskom gde će provesti najveći deo ostatka svog života.
Period u Cirihu uredi
Prelog je neka od svojih najsjajnijih dostignuća u hemiji postigao radeći na Švajcarskom saveznom tehnološkom institutu. Veoma brzo je napredovao kroz akademske krugove, i ubrzo je bio izabran u zvanje redovnog profesora. Blisko je sarađivao sa Ružičkom, koga je smatrao svojim najvećim učiteljem (iako mu on nikada nije stvarno bio mentor) i u kasnijem životu velikim prijateljem, ali i sa nizom drugih naučnika. Nakon penzionisanja Ružičke, 1957. Prelog dolazi na mesto šefa katedre sa organsku hemiju što mu je otvorilo još veće istraživačke mogućnosti. Godine 1959. uzeo je švajcarsko državljanstvo i postao naturalizovani građanin ove države. Do kraja života je živeo u Švajcarskoj ali je održavao i slabe veze sa Hrvatskom. Postao je počasni član Hrvatske akademija nauka i umetnosti 1986. Prelog je preminuo 7. januara 1998. u 92. godini života u Cirihu, a njegov pepeo je 27. septembra 2001. prenesen na zagrebačko groblje Mirogoj.
Pitanje nacionalne pripadnosti uredi
Rođen u današnjoj Bosni, proveo veliki deo života u Hrvatskoj čiji je jezik i govorio, postao je naturalizovani Švajcarac mada nikada u potpunosti nije savladao švajcarski nemački, u godinama nakon Prelogove smrti pitanje njegovog nacionalnog identiteta je postalo kontroverzna tema. Sam Prelog nikada nije polagao previše pažnje na pitanje nacija, bio je multikulturalna, ateistična osoba, i još u periodu dok je imao jugoslovensko državljanstvo, sebe je smatrao švajcarskim patriotom. U autobiografiji koju je napisao za potrebe Nobelove fondacije, Prelog je sebe deklarisao „građaninom sveta“[2], što najbolje pokazuje njegov odnos prema datom pitanju. Prelog je, osim toga, bio i veoma pacifistična osoba, vodio je povučen život, nije bio sklon sukobima bilo kakvog tipa i retko se pozivao na autoritet.
Doprinosi hemiji uredi
Centralna tačka Prelogovog istraživanja bila su organska jedinjenja, podjednako ona prirodnog porekla kao i ona koja je bilo moguće potencijalno sintetisati. Značajno mesto u njegovom istraživanju igrale su stereohemijske osobine organskih jedinjenja, i ovaj deo njegovog rada bio je jedan od najznačajnijih pomaka na ovom polju. Prvi je uspešno sintetisao adamantan. Za vreme rada u Cirihu počinje intenziviranje njegovog rada na heterocikličnim jedinjenjima, alkaloidima, proučavanju strukture antibiotika i stereohemije enzimskih reakcija. Njegova istraživanja su za rezultat imala definisanje relativno tačnih odnosa između konformacija reaktanata i proizvoda stereospecifičnih reakcija.
Jedan od velikih doprinosa stereohemiji bila je formulacija tzv. CIP pravila (Cahn-Ingold-Prelog), koja su omogućila potpuno opisivanje prostornog oblika nekog organskog jedinjenja. U dubokoj starosti nastavio je sa putovanjima i predavanjima. Bio je, po svedočenjima, izuzetan predavač i mentor generacijama hemičara.
Nobelova nagrada uredi
Prelog je 1975. dobio Nobelovu nagradu „za istraživanje stereohemije organskih molekula i reakcija“ koju je podelio sa britancem Džonom Kornfortom koji se bavio stereohemijom enzimskih reakcija. Bio je drugi Jugosloven koji je dobio Nobelovu nagradu, 14 godina nakon Iva Andrića, međutim nagrada se računa kao švajcarska a ne jugoslovenska zbog Prelogovog švajcarskog državljanstva.
Izvori uredi
- ^ Mala enciklopedija Prosveta. Izdanje iz 1959. godine
- ^ (jezik: engleski) Autobiografija Vladimira Preloga na sajtu Nobelove fondacije
