Vlasi u srednjovjekovnoj Srbiji
Vlasi u srednjovjekovnoj Srbiji (grč. βλάχοι, lat. valachi, tur. eflakân), predstavljali su posebnu društvenu klasu, koja je pod nazivom vlasi (piše se malim slovom) postojala u srednjovjekovnoj Srbiji. Pojam je izveden iz etnonima Vlasi (piše se velikim slovom) koji se odnosio na romansko stanovništvo. Poseban društveni položaj tog dela stanovništva u srpskim oblastima doveo je do stvaranja karakterističnih oblika običajnog i državnog prava, koje se odnosilo na regulisanje vlaškog staleškog statusa, te je po tom osnovu i sam pojam poprimio dodatno značenje, kao oznaka za vlašku društvenu klasu, odnosno stalež. U tom smislu, staleški vlasi su bili ne samo etnički Vlasi u srpskim oblastima, već se isti pojam odnosio i na onaj deo Srba ili Arbanasa koji su po osnovu svog društvenog položaja pripadali vlaškom staležu. Kao posebna drušvena grupa, vlaški stalež je opstao i nakon propasti srpske srednjovekovne državnosti, pošto je nova turska vlast u srpskim oblastima usvojila i svojim potrebama prilagodila znatan deo društvenih i pravnih normi, uključujući i one koje su se odnosile na položaj staleških vlaha. [1][2]
Poreklo pojma
urediPrilikom doseljavanja u jugoistočnu Evropu tokom VI i VII vijeka, Južni Sloveni su u raznim oblastima zatekli ostatke romanskog stanovništva, koje su nazivali Vlasima. Tokom vremena, došlo je do postepenog mješanja stanovništva, tako da je dio Vlaha usvojio slovenski jezik. Pojedini romanski pojmovi i nazivi mjesta preživjeli su slovenizaciju, kao što su, na primjer, imena rijeka i planina. Starorimska kultura preživjela je prvenstveno u pomorskoj Dalmaciji, dok su istočni, grčki uticaj i lingvistika preovladavali u zaleđu. Lingvistička granica je otprilike išla od Lješa, ispod puta Skadar—Prizren prema Lipljanu i Skoplju, a potom prema Sofiji. Rimski elementi u unutrašnjosti povukli su se u planine tokom slovenskog nadiranja, te su se neka veća područja rimskih elemenata u untrašnjosti poluostrva, skoro u potpunosti sačuvala, na pr. južna Makedonija, Karpati itd. Rimska pastirska terminologija očuvana je u određenim područjima Dinarida. Sloveni, zbog svog velikog broja i mnoštva rezervi, lako su asimilovali rimsko stanovništvo zbog pogoršanja stanja u Rimskom carstvu. Srbi su došli pod latinsku sferu uticaja i u dodir sa hrišćanstvom po prvi put preko tih veza. Prihvatili su mnoge latinske termine, a dio njih se koristi i u današnjem vokabularu. Vremenom, veze između Slovena i balkanskih Rimljana postale su sve tešnje, a veći broj Slovena apsorbovao je najveći dio rimskog stanovništva na zapadnom Balkanu. Vlaški stočari potpuno su se pomješali sa Srbima što je dovelo do pretežno pastirskog, hrišćanskog društva. Rimljani su se dugo držali odvojeni u gradskim sredinama na priobalju, međutim, poslije X vijeka slovenski priliv je ojačao i gradovi su poprimali manje-više slovenski karakter (kao što su Dubrovnik i Split, koji su postali nosioci slovenske kulture i književnosti u XIV i XV vijeku). Kako je srpski antropolog Jovan Erdeljanović zabilježio, Srbi su primili kulturne elemente od Vlaha, kao što su kamene kuće i kolibe, dijelove narodne nošnje, pojedinu pastirsku terminologiju i, vjerovatno, neke pastirske vještine. Kombinacija slovensko-rimske nomenklature sačuvana je u višim planinskim predjelima, a brojnim migracijama sa planina ka nižim područjima na sjeveru, ta većina očuvanih starih balkanskih karakteristika stopila se u opšte karakteristike svih, ili većih dijelova, Srba sa Jadrana ili rijeke Timok.[3]
Društvena klasa
urediVlasi ili stočari bili su zavisni stočari u srednjovjekovnoj srpskoj državi, a dio društvene klase sebra.[4] Mnošto i vjerovatnoća prevalencije Vlaha (romanizovanih ostataka) među stočarima učinio je izraz Vlasi sinonimom za stočare, kao što se izraz srbljin sporadično koristio za zemljoradnike. Položaj Vlaha bio je u osnovi jednak položaji meropha.[5]
Vlasi u poveljama Nemanjića
urediPrvo pominjanje Vlaha u srpskim istorijskim izvorima bilo u osnivačkoj povelji Hilandara (1198—1199) Stefana Nemanje. Pomenuto je 170 vlaških porodica, koje su darovane manastiru zajedno sa selima i crkvama. Romanska imena su prepoznata kroz nazive de Radu i Đurđa. Nemanjin sin, Stefan Prvovjenčani, manastiru Žiči daruje 200 vlaških porodica sa Prokletija. Godine 1220, kralj Stefan proglašava da svi Vlasi iz njegovog kraljevstva pripadaju Eparhiji žičkoj. Vlaški knezovi (comes catuni ili catunarius) pominju se u Hvosnu 1220, 1282—1292. i 1302—1309. godine.[6] Krstaški hroničar opisuje susrete sa Vlasima u raznim dijelovima današnje Srbije u 12. i 13. vijeku.[7] Kralj Stefan Uroš I dodjelio je Hilandaru još 30 vlaških porodica sa rijeke Drim. U povelji (oko 1280) njegove žene i kraljice, Jelene Anžujske, u kojoj se potvrđuje darovnica Stefana Vladislava manastiru Vranjina, Vlasi se pominju zasebno, zajedno sa Arbanasima, Latinima i Srbima. Prema darovnici kralja Stefana Milutina manastiru Banjska dodjeljeno je 6 katuna, a to je ujedno i prvo pominjanje Vlaškog zakona. Kralj Stefan Dečanski 1330. godine je manastiru Dečani dodjelio zajedno sa pašnjacima vlaške i arbanaške katune oko rijeka Drim i Lim, od kojih je mogao da nosi so i koristi kmetove za rad.
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Bojanić-Lukač 1971, str. 255-269.
- ^ Isailović 2017, str. 25-42.
- ^ Ćorović, Vladimir (2001) [1997]. „Balkanska kultura u doba seobe Slovena”. Istorija srpskog naroda (na jeziku: srpski). Belgrade]: Janus.
- ^ Šarkić 1996, str. 31.
- ^ Jevtić & Popović 1997, str. 46.
- ^ Mirdita 1995, str. 27-31.
- ^ Mirdita 1995, str. 31-33.
Literatura
uredi- Amedoski, Dragana; Garić-Petrović, Gordana (2012). „Vlasi nahije Petruš u popisu vlaha Smederevskog sandžaka iz 1528. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 33: 113—141.
- Bojanić-Lukač, Dušanka (1971). „Vlasi u severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni”. Istorijski časopis. 18: 255—269.
- Đuran, Goran (2012). „Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini”. Zapisi: Godišnjak Istorijskog arhiva Požarevac. 1 (1): 87—91.
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut SANU.
- Isailović, Neven (2017). „Legislation Concerning the Vlachs of the Balkans Before and After Ottoman Conquest: An Overview”. State and Society in the Balkans Before and After Establishment of Ottoman Rule. Belgrade: The Institute of History. str. 25—42.
- Jevtić, Dragoš; Popović, Dragoljub (2000). Narodna pravna istorija (1. izd.). Beograd: Savremena administracija.
- Kursar, Vjeran (2013). „Being an Ottoman Vlach: On Vlach Identity(ies), Role and Status in Western Parts of the Ottoman Balkans (15th-18th Centuries)” (PDF). OTAM. Ankara. 34: 115—161.
- Mirdita, Zef (1995). „Balkanski Vlasi u svijetlu podataka bizantskih autora”. Povijesni prilozi. 14: 25—115.
- Hrabak, Bogumil (1990). „Vlasi starinci i doseljenici u porečju Zapadne Morave (do 1570. godine)”. Zbornik Narodnog muzeja u Čačku. 20: 5—46.
- Šarkić, Srđan (1996). Srednjovekovno srpsko pravo. Novi Sad: Matica srpska.