Vulkanizam
Vulkanizam (lat. Vulkanus – bog vatre i kovačkog zanata u rimskoj mitologiji) predstavlja sve pojave i procese koji se odnose na stvaranje užarene mase tj. magme u Zemljinoj unutrašnjosti, na njeno kretanje i izbijanje, kao i izbijanje pratećih pojava vrelih gasova i čvrstih masa na površinu. Pod uticajem eksplozivnih gasova magme dolazi do izbijanja (izlivanje) vulkanskog materijala iz Zemljine unutrašnjosti, odnosno do pojave koju zovemo vulkanska erupcija. Otvor na Zemljinoj površini kroz koji se vrši izbijanje para, gasova i drugog vulkanskog materijala naziva se krater (lat. crater - čaša). Djelovanjem vulkanskih procesa, odnosno izbijanjem magme na površini Zemlje stvaraju se vulkanske kupe, ploče i platoi. [1]
Vulkanska aktivnost je učestvovala u svim stadijumima Zemljine evolucije i u formiranju renjefa litosfere. Smatra se da je oko 95% litosfere sačinjeno od magmatskih stena.
On je posledica unutrašnje Zemljine toplote, i njegova pojava najčešće je vezana za mesta na kojima se tektonske ploče dodiruju tj. graniče.
Vulkanizam konvergentnih granica uredi
U zoni subdukcije, gde se dve ploče sudaraju odnosno jedna se podvlači ispod druge, najčešća je pojava vulkanizma. U ovoj zoni se okeanska ploča podvlači ispod druge okeanske ili kontinentalne ploče, dolaѕi do određene dubine na kojoj vlada vrlo visoka temperatura, dovoljna za topljenje stenskog materijala. Topljenjem nastaje magma, užarena-testasta masa.
Magma koja je tek nastala, ređa je samim tim i lakša, pa se uzdiže iznad stena koje je okružuju. Kako se uzdiže ona te stene i topi, meša se sa njima, a često i izbija na površinu. Tada nastaju vulkani. Uglavnom vulkani eksplozivnog tipa.
Najpoznatiji pojasevi u kojima se javlja ovakav tip vulaknizma su:
Vulkanizam divergentnih granica uredi
U zoni divergencije dve tektonske ploče se razmiču. Nastaje prostor sa malim pritiskom, zatim se magma izdiže, i popunjava „prazan” prostor. Ovim procesom najčešće nastaju štitasti vulkani, koji najčešće formiraju vulkanska ostrva.
Za ove vulkanske pojaseve vezuju se mirna izlivanja magme.
Najveći broj vulkana je vezan za ovu vrstu vulkanizma. A najpoznatija zona je Atlantski-srednje-okeanski greben.
Vulkanizam vrućih tačaka uredi
Ova pojava vezana nije vezana za granice tektonskih ploča, već za njihovu unutrašnjost.
Postoje mnoge teorije o poreklu i osobinama vrućih tačaka, ali za sada one svakako nisu do kraja proučene niti objašnjene. Poznato je da se zbog visoke temperature magma izdiže i izbija na površinu.
Najpoznatiji primer jesu Havaji.
Vulkanski oblici uredi
Oblici vulkanskog reljefa javljaju se u reljefu Zemljine površine kao posledica vulkanske aktivnosti.
Elementarni oblik vulkanskog reljefa je vulkanska kupa. Predstavlja uzvišenje nastalo nagomilavanjem piroklastičnog materijala i izlivanjem lave tokom vulkanskih erupcija. Na vrhu vulkanske kupe nalazi se zjapeći, levkasti otvor koji se naziva krater. Krater se u dubinu nastavlja na vertikalni, cilindrični kanal koji predstavlja grotlo vulkana. Grotlo ima oblik dimnjaka koji silazi do vulkanskog rezervoara, ispunjenog usijanom magmom. Krater i grotlo predstavljaju osnovne morfološke elemente vulkanske kupe. Vulkanska kupa sa kraterom i grotlom obuhvaćena je opštim imenom vulkan.
Izlivanje lave iz kratera vrši se u vidu lavičnih potoka. Ovi potoci imaju morfološki značaj koji se ispoljava u vidu maskiranja, prepokrivanja postojećih oblika u reljefu i stvaranju novih, akumulativnih vulkanskih oblika.
Vulkanske ploče javljaju se u reljefu hlađenjem i konsolidacijom lave koja je razlivena na velikim površinama. One mogu imati znatne površine i debljine. Ploča vulkana Obadarun na Islandu imala je površinu od 3684 km². Vulkanske ploče znatne debljine i prostranstva nazivaju se vulkanskim platoima. Platoi postaju višestrukim izlivanjem lavičnih potoka tokom geološke prošlosti. Primeri vulkanskih platoa su Dekan u Prednjoj Indiji, bazaltni platoi Farskih ostrva, Islanda, Sirije, Patagonije itd.
Po prestanku vulkanske aktivnosti, vulkanske ploče bivaju postupno razarane pod uticajem erozije. Tokom vremena, od njih zaostaju u reljefu manje, izolovane lavične ploče koje su morfološki izrazite. Takvih ploča i ostataka od njih ima u Nju Meksiku. Tipične bazaltske ploče javljaju se kod sela Mlado Nagoričane, nedaleko od Kumanova. [2]
Plutonska tela uredi
Plutonska tela ili plutoni postaju kada magma kristališe ispod površine Zemlje, utisnuta u stene Zemljine kore. Prilikom utiskivanja magme u postojeće stene Zemljine kore mogu se obrazovati dva tipa plutonskih tela. Prvi tip ovih tela, koja su paralelna (saglasna) postojećim stenama, nazivamo „konkordantnim”. „Diskordantna” plutonska tela je naziv za drugi tip i ona presecaju postojeće stene pod nekim uglom.
Konkordantna tela većih dimenzija su: „lakoliti”, „lopoliti” i „fakoliti”. Konkordantno žično telo naziva se „sil” ili „sklad”.
Površinski najveća diskordantna tela zovu se „batoliti”, dok su „štokovi” nešto manjih dimenzija i zapravo predstavljaju delove batolita. Diskordantna žična tela nazivaju se „dajkovi” i „apofizmi”. Pod žičnim telom u geologiji podrazumeva se telo koje ima jednu dimenziju izrazito manju od ostale dve, a najčešće se radi o ispunjenim pukotinama.[3]
Reference uredi
- ^ „Cooling Planets: Some Background: What is volcanism?” (PDF). The Lunar and Planetary Institute, Department of Education and Public Outreach. 2006. str. 4. Pristupljeno 14. 10. 2012.
- ^ Petrović D., Manojlović P., (2003): Geomorfologija, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.
- ^ Jovanović, Velimir; Srećković-Batoćanin, Danica (2006). Osnovi geologije. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 69—70. ISBN 978-86-17-13048-8.
Spoljašnje veze uredi
- „Glossary of Volcanic Terms”. G. J. Hudak, University of Wisconsin Oshkosh, 2001. Pristupljeno 7. 5. 2010.
- Crumpler, L. S.; Lucas, S. G. (2001). „Volcanoes of New Mexico: An Abbreviated Guide For Non-Specialists” (PDF). Volcanology in New Mexico. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin. 18: 5—15. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 3. 2007. g. Pristupljeno 28. 4. 2010.