Википедија

Gajret

Gajret (tur. qayret, arap. gayra: trud, napor, marljivost[1]) je bilo kulturno-prosvetno društvo osnovano 20. februara 1903. godine u Sarajevu, s ciljem pružanja podrške muslimanskim učenicima srednjih i visokih škola u Bosni i Hercegovini tokom Austrougarske uprave. Osnivači Gajreta su bili Safvet-beg Bašagić i Edhem Mulabdić.[2] Iako je bio pod utjecajem različitih političkih struja, uključujući bliskost s režimom Karađorđevića, ostao je upamćen kao jedna od najvažnijih institucija Bošnjaka. Osnivanje Gajreta predstavljalo je značajan korak u kulturnom i prosvetnom životu Bošnjaka. Njegov doprinos na ovom polju ostavio je trajni pečat u istoriji Bosne i Hercegovine.[3] Društvo je pružalo stipendije učenicima, a kasnije je proširilo svoje delovanje osnivanjem konvikata (đačkih domova[4]) za srednjoškolce u Sarajevu, Mostaru, Tuzli, Banjaluci, Bihaću i Foču. Društvo je imalo i svoje glasilo, časopis Gajret. List je pokrenut 15. avgusta 1907. godine, štampan ćirilicom i latinicom i izlazio jednom mesečno.[5] Društvo je takođe osnovalo svoju biblioteku i banku pod nazivom Gajret–banka. Organizovani su i različiti tečajevi, uključujući one za opismenjavanje i propagiranje zadrugarstva.[3]

Godine 1921. godine organizacija Gajreta proširena je i na teritoriju nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka. Iste godine, imenovani su Gajretovi poverenici za mnoge gradove u tom kraju, a narednih godina došlo je i do formiranja mesnih odbora u svim većim mestima raške oblasti odnosno Sandžaka.[6] Godine 1923. osnovan je Beogradski Gajret Osman Đikić, s ciljem da pomaže muslimansku mladež iz Bosne i Hercegovine na Univerzitetu i drugim visokim školama u Beogradu. Osnivanje su inicirali ugledni muslimanski javni radnici u Beogradu i na taj način omogućili da se jedan veliki broj muslimana studenata kao i studentkinja upiše i školuje.[7] Dugogodišnji predsednik Beogradskog gajreta Osman Đikić bio je Đurađ Josifović, general u penziji. Na ovo mesto izabran je 1928. i na toj dužnosti je ostao sve do prestanka rada Društva, 1941. godine.[8]

Istorija

uredi

Na prelazu iz 19. u 20. vek među svim narodima u Bosni i Hercegovini pojavila se potreba da se, uz pevačka društva, čitaonice i đačke domove, pronađu nove forme organizovanog kulturnog i prosvetnog delovanja među đačkom i studentskom omladinom. Inicijativa za osnivanje jednog bošnjačkog društva za pomaganje siromašnim đacima srednjih i viših škola potekla je 1900. godine od strane dva bošnjačka akademika, braće Ahmed-bega i Ibrahim-bega Defterdarevića, pa je 1903. godine osnovano kulturno-prosvetno društvo Gajret..

Razvoj kulturno-prosvetnog društva Gajret odvijao se u tri faze.:

  • Prva faza obuhvata vreme kada se Osman Đikić sa svojim saradnicima trudio da ispuni školske klupe i ubedi stanovništvo da se školuje.
  • U drugoj fazi Gajretovog rada nastavlja se promovisanje školovanja omladine, pokreću se analfabetski kursevi i predavanja, unapređuje se narodna radinost i privreda preko zanatskih škola i zadruga. Ovu fazu Gajretovog razvoja karakteriše i rad na emancipaciji bošnjačkih žena, koje u ovom periodu nisu imale priliku za kulturnu emancipaciju.
  • Treća faza trajala je od 1939. godine. Ona je predviđala socijalne promene koje će presudno uticati na sve narode, pa tako i na Bošnjake, zbog čega ih poziva na opšte, obrazovno i nacionalno buđenje.

Osnivačka skupština Gajreta održana je 20. februara 1903. godine. Osnivači Društva su bili Safvet-beg Bašagić i Edhem Mulabdić, koji su bili osnivači i prvog porodičnog muslimanskog lista[2] Behar 1900.[9] Za prvoga predsednika je izabran dr. Safvet-beg Bašagić, čime je pobedu odnela ona grupabošnjačke inteligencije koja se zalagala za savremeno obrazovanje i usvajanje tekovina zapadnoevropske kulture. Kroz delovanje kulturno-prosvetnih društava nastojalo se emancipovati stanovništvo u smeru obrazovnih vrednosti. Posle atentata na austrougarskog prestolonaslednika Franza Ferdinanda Gajret je u julu 1914. godine raspušten, jer je bio označen kao prosrpski. Njegovo delovanje obnovljeno je tek u februaru 1919.

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nastali su uslovi za prosvetni i kulturni napredak muslimana u celoj državi, na principima i dostignućima evropske civilizacije, ali i shvatanju svog porekla i stvarnog položaja u zajedničkoj državi. Prema Pravilima iz 1921. godine, Gajret je dobio dozvolu da svoju organizaciju proširi i izvan Bosne i Hercegovine, na teritoriji čitave novostvorene države. Ovo je posebno značajno za Gajretovo delovanje u krajevima nastanjenim stanovništvom islamske veroispovesti, a što se prvenstveno odnosi na Rašku oblast, Crnu Goru i Makedoniju.[10] Organizacija Gajreta proširena je i na teritoriju nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka. Iste godine, imenovani su Gajretovi poverenici za mnoge gradove u tom kraju, a narednih godina došlo je i do formiranja mesnih odbora u svim većim mestima raške oblasti odnosno Sandžaka.[6] U nastojanju da učini Gajret uporištem zvanične politike, 1923. izvršena je smena u Glavnom odboru Društva i u njega su ušli prorežimski ljudi. Iste godine društvo dobija pokroviteljstvo prestolonasljednika Petra, a time i povoljniji tretman kod zvanične vlasti. Iste godine u Beogradu je osnovan Gajretov ogranak — Beogradski Gajret Osman Đikić, s ciljem da privuče studente Bošnjake na Beogradski univerzitet. U Glavni odbor ušla su poznata imena ondašnjeg kulturnog i javnog života Beograda, čime je ovaj ogranak sve više finansiran državnim sredstvima i uz izvesnu ličnu pomoć kralja.

I u svojim narednim fazama Gajret je primao pitomce u internate, dodeljivao stipendije i na taj način uticao na brojno jačanje bošnjačke inteligencije. Do 1940. Gajret je školovao više od 6.000 polaznika u srednjim, stručnim i visokim školama, što je činilo dve trećine bošnjačke inteligencije u Bosni i Hercegovini i Sandžaku. I pored toga, prosvetno stanje Bošnjaka bilo je nezadovoljavajuće. Posebno se osećala potreba za učiteljima i nastavnicima iz bošnjačkih krugova.[3]

Tokom Drugog svetskog rata u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj rad Gajreta je, kao društva prosrpske orijentacije zabranjen, dok je povlašćen status dobilo prosvetno muslimansko društvo Narodna uzdanica, koje je bilo prohrvatski orijentisano.[11]

Gajret i Sokolski savez

uredi

Od stvaranja Gajreta njegovi članovi su bili nosioci sokolskog gimnastičkog sistema, jer su oni bili starešine muslimanskih sokolskih društava. Hamdija Milić je u listu Gajret pisao o sokolstvu, a sam list je pozivao na osnivanje sokolskih društava. Osman Đikić je 1909. u Mostaru osnovao Muslimanski soko. U Sarajevu je Muslimanski soko osnovan 1911. godine. Došlo je do odvajanja članova i stvoreno je novo društvo — Muslimansko sokolsko društvo Đerđelez. Na čelu novog društva bio je Avdo Sumbul, urednik i sekretar lista Gajret. Avdo Sumbul vodio je društvo do raspuštanja 1914. U sličnim prilikama nastala su muslimanska sokolska društva u Bijeljini, Visokom, Trebinju, Rogatici i Nevesinju, kao i u Tuzli, Čapljini, Stocu, Maglaju, Banjaluci i Brčkom.[12]

Gašenje Gajreta

uredi

Posle Drugog svjetskog rata, već u proleće 1945. godine, Glavni odbor Muslimana Bosne i Hercegovine dao je inicijativu za osnivanje jednog kulturno-prosvetnog društva u okviru kojeg bi se objedinile sve intelektualne snage, kako bivšeg Gajreta, tako i Narodne uzdanice. Povodom toga u Sarajevu je 13. septembra 1945. održana osnivačka skupština novog, jedinstvenog Kulturnog društva Muslimana Preporod.[13] Dan kasnije, 14. septembra 1945, Gajret i Narodna uzdanica zasebno su održali svoje poslednje skupštine na kojima je doneta odluka o pristupanju novoformiranom društvu Preporod.[14]

Nekoliko godina kasnije, na plenarnoj sednici Glavnog odbora Preporoda 23. marta 1949. prihvaćena je preporuka Međudruštvenog odbora, koji je koordinisao rad nacionalnih kulturno prosvetnih društava u BiH, Preporoda (muslimansko), Napretka (hrvatsko) i Prosvjete (srpsko), da se ukinu nacionalna kulturna društva. Time je zvanično prestao rad Preporoda i drugih nacionalnih društava. Sva njihova imovina prešla je u vlasništvo novoformiranoga Saveza kulturno-prosvjetnih društava Bosne i Hercegovine. Svoj rad jePreporod obnovio 1990. godine.[3]

Časopis

uredi
Glavni članak: Gajret (časopis)

Kulturno-prosvetno društvo Gajret je imalo i svoje glasilo, istoimeni časopis Gajret. List je pokrenut 15. avgusta 1907. godine, štampan ćirilicom i latinicom i izlazio jednom mesečno.[5] Mnogi poznati intelektualci i književnici dali su svoj doprinos osnivanju i delovanju časopisa Gajret. Između ostalih, to su bili Edhem Mulabdić, Mustaj-beg Halilbašić, Osman Đikić, Murat Sarić, Avdo Sumbul, Šukrija Kurtović, Abdurezak Hifzi Bjelevac, Hamza Humo, Hamid Kukić, Ademaga Mešić i drugi.[15]

Uticaj politike

uredi

Godine 1907. Društvo preuzimaju pristalice Muslimanske narodne organizacije, koji promovišu srpski identitet među slovenskim muslimanima u Austrougarskoj . Posle stvaranja zajedničke države 1918. politizovanje rada Gajreta i dalje se nastavilo. Od 1923. zvanični pokrovitelj Gajreta je bio prestolonaslednik Petar II Karađorđević. Posle šestojanuarske diktature, na podsticaj iz Beograda, na svojoj godišnjoj skupštini od 7. jula 1929. godine društvo je prozvano Srpsko muslimansko prosvjetno-kulturno društvo Gajret.[16] Organizacija je muslimane smatrala „Srbima bez dovoljno izgrađene nacionalne svijesti”.[17] Istovremeno je državni vrh Gajret smatrao vrlo pogodnim instrumentom „nacionalizovanja ” muslimana, posebno školske i studentske omladine, u pravcu srpske veliko državne politike. Bez obzira na Gajretovu političku orijentaciju, on je od samoga početka delovao na progres Bošnjaka na kulturnom i vaspitno-obrazovnom polju.[13]

Glavni rival Gajretu bila je prohrvatska muslimanska organizacija Narodna uzdanica, osnovana 1923. godine[18] osnovana iz nezadovoljstva zbog rada Gajreta kao društva „Srba islamske vjeroispovijesti”, kao odgovor na državno protežiranje Gajreta.[3]

Promovisalo je srpski identitet među slovenskim muslimanima u Austrougarskoj (današnjoj Bosni i Hercegovini).[16] Nakon 1929. godine, društvo je bilo poznata kao Organizacija je muslimane smatrala Srbima bez dovoljno izgrađene nacionalne svijesti.[17] Stav da su muslimani po narodnosti Srbi vjerovatno je najstariji od tri etničke teorije među samim bosanskim muslimanima.[19] Nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, bosanski muslimani, osjećajući ugroženost od katoličkih Habzburgovaca, uspostavljaju nekoliko organizacija.[19] Među njima su, pored Gajreta, Muslimanska narodna organizacija (1906) i Ujedinjena muslimanska organizacija (1911).[19] Glavni rival bila je prohrvatska muslimanska organizacija Narodna uzdanica,[20] osnovana 1924. godine.[17] Kamen temeljac novog doma u Sarajevu je osvećen 4. avgusta 1935.[21]

Tokom Drugog svjetskog rata, društvo je zabranila Nezavisna Država Hrvatska.[22] Neki članovi, nekomunisti, pridružili su se ili su sarađivali sa partizanima (kao što su M. Sudžuka, Z. Šarac, H. Brkić, H. Ćemerlić i M. Zaimović[23]). Ismet Popovac se pridružio četnicima.[24]

Značajni članovi

uredi

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ „Gajret”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 28. 3. 2025. 
  2. ^ a b „Na današnji dan 1903: Osnovan 'Gajret'”. hayat.ba. Pristupljeno 2025-03-28. 
  3. ^ a b v g d „Gajret, jedna od najvažnijih institucija Bošnjaka”. BOSNA. 2025-02-20. Pristupljeno 2025-03-28. 
  4. ^ „Šta znači Konvikt”. staznaci.com. Pristupljeno 2025-03-29. 
  5. ^ a b Milisavac, Živan, ur. (1984). Jugoslovenski književni leksikon (2. izd.). Novi Sad: Matica srpska. str. 206. 
  6. ^ a b Dacić 2015, str. 14
  7. ^ Mustajbegović, Saida. „Dacić: Gajret zaslužan za školovanje i kulturno uzdizanje muslimana”. Al Jazeera Balkans. Pristupljeno 2025-03-28. 
  8. ^ Dacić 2015, str. 53
  9. ^ „Behar : list za pouku i zabavu / urednik Safvet beg Bašagić”. JU Biblioteka Sarajeva - digital.bgs.ba. 2024-05-05. Pristupljeno 2025-03-28. 
  10. ^ Dacić 2015, str. 16
  11. ^ Šerić, Matija (30. 5. 2023). „Muslimani i NDH: Između suradnje i otpora”. Geopolitika.news. 
  12. ^ Nedeljković, Saša (25. 8. 2024). „GAJRET I SAVEZ SOKOLA”. Slobodna Hercegovina. Pristupljeno 2025-03-29. 
  13. ^ a b „KULTURNO DRUŠTVO "GAJRET" - instrument velikosrpske politike”. Crtice iz historije - historija.info. 2021-02-20. Pristupljeno 2025-03-28. 
  14. ^ Hoare 2014, str. 356.
  15. ^ Nikšić Rebihić 2017, str. 30
  16. ^ a b Ramet 1994, str. 125.
  17. ^ a b v Ramet 1994, str. 126.
  18. ^ „Muslimansko kulturno društvo "Narodna uzdanica", Mjesni odbor Zagreb”. ARHiNET. Pristupljeno 2025-03-29. 
  19. ^ a b v Ramet 1994, str. 116.
  20. ^ Hoare 2007, str. 132–133.
  21. ^ „Osvećen je kamen temeljac novog Gajretovog doma u Sarajevu”. Politika: 6. 5. 8. 1935. 
  22. ^ Greble, Emily (2011). Sarajevo 1941–1945: Muslims, Christians, and Jews in Hitler's Europe. Cornell University Press. str. 121—. ISBN 978-0-8014-6121-7. 
  23. ^ Hoare 2007, str. 132.
  24. ^ Miloslav (2013-03-17). „Muslimani u četnicima, prema Spomenici Bratstvo”. Četnici Draža Mihailović Nikola Kalabić Pogledi. Pristupljeno 2025-03-28. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Гајрет&oldid=29908165”