Gornja Zeta
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Pred kraj XIV vijeka, kao posledica širenja imena Zeta, u savremenim izvorima se počinju razlikovati Gornja i Donja Zeta. Pored starih dukljanskih župa (Luške i Podluške) Gornjoj Zeti pripada dolina rijeke Zete, do Ostroga i planine na jednoj i drugoj strani, do najviših vrhova. Granica između Zete i Pilota, bila je na mjestu gdje obronci planina izbijaju na zaliv Skadarskog jezera, kod Kuševa (sela, istočno od Podgorice). Trg Podgorica, u Podlužju, ležala je u „usred Zete“ (in medio Xente). Pored Kotora, Gornjoj Zeti je pripadao planinski lanac sa brdovitim zaleđem (nazivan „Crna gora“) a koji se prostirao iznad Kotorskog zaliva i grada Budve, do Skadarskog jezera. Gornja Zeta je u stvari Zeta Crnojevića (obuhvatala je posjede ove vlastelinske porodice) pa se zahvaljujući njima i sačuvanim spisima iz njihovog perioda, mogu znati granice ove oblasti. Godine 1474. Ivan Crnojević traži od mletačkog Senata da ostane gospodar Gornje Zete, ako uspije da je oslobodi od Osmanlija „od jednog kraja do drugoga, to jest od Kruševa do Ostroga“ (da uno cavo fino I altro, zoe da Chussevo fin a Ostrog . ..)
Zeta u doba Balšića i Lazarevića uredi
Od 1360. do 1421. godine Zetom gospodari dinastija Balšića. Sjedište Balše I, kao jednog od oblasnih gospodara (od 1360. godine i najmoćnijeg) u Donjoj Zeti, bilo je u Skadru. Kasnije, po svom usponu, Balšići su povremeno boravili u Ulcinju ili Baru i imali tamo vjerovatno svoj dvor, ali su se zadržavali i po drugim mjestima gdje su im se nalazile seoske rezidencije. Sa svojim sinovima (Stracimirom, Đurđem i Balšom) Balša I je postepeno širio vlast i na oblast Gornje Zete, a na račun vlastelinske porodice Crnojevića. Nakon Balše I, Zetom je do 1378. godine vladao Đurađ I Balšić. Do svoje pogibije 1385. godine na Saurskom polju, Zetom vlada Balša II Balšić, a nakon njega, od 1385. do 1403. godine, Đurađ II Stracimirović Balšić. Godine 1387 Đurađ II stupa u brak sa Jelenom (Jelom) ćerkom kneza Lazara, ali sa svojom vojskom 1389. godine ne učestvuje u Kosovskoj bici. Godine 1396. Đurađ II se lako riješio da grad Skadar i Drivast preda Mlečanima, obzirom da sam nije bio u stanju da ih odbrani od Turaka. Uslov je bio da mu Senat Republike plaća godišnju proviziju od 1000 dukata, koliko je otprilike iznosio njegov čist prihod sa tog područja. Na području Zete, naročito od početka XV vijeka, primjetan je uspon tzv. ratničkih družina. Ratničke družine nisu bile velike: od 20 do 50 boraca. Kao takve, prepuštene samo sebi, teško bi dugo opstajale. Međutim, udruživanjem bi se stvarale značajne vojne snage. O njih su se otimali međusobno zaraćeni feudalci i gradovi, pa i strani osvjači (Mlečani) nagrađujući ih za ratničke poduhvate. Samim tim, ove ratničke družine su imale značajnu ulogu u političkom životu Zete. Od 1402. do 1421. godine, Zetom je vladao Balša III Balšić. Jelena Balšić, majka novog gospodara Zete Balše III, preći će 1411. godine u Veliko vojvodstvo (koje je u sastavu Kraljevine Bosne zahvatalo zapadni i sjeverozapadni dio današnje Crne Gore) preudajom za velikog vojvodu, Sandelja Hranića. Prije toga, pokušavaće da se sa sinom suprotstavi prodoru Mlečana u Zetu. Naime, koristeći raspad Srpskog carstva, Venecija se polako širila na obalama Zete. Najprije je posijela Drač i Lješ, a od 1396. godine i Skadar, Drivast i Sv. Srđ na Bojani. Balša i njegova majka Jelena, vodili su duge i iscrpljujuće ratove sa Mlečanima, nastojeći da im se odupru i povrate izgubljene gradove i oblasti u primorju (Prvi i Drugi skadarski rat). Venecija je ipak uspjela da od 1405. do 1412. godine drži u svojim rukama gradove: Bar, Budvu i Ulcinj. Da bude pod Mletačkom vlašću težio je grad Kotor, što je i ostvario 1420. godine. Ulcinj je potpao pod vlast Venecije 1421. godine, a Budva privremeno, od 1420. do 1426. godine. Mlečani su privremeno zaposjedali i gubili: Lušticu, Grbalj i Paštroviće.
Vladavina despota (1421—1452) uredi
Godine 1421. nakon smrti poslednjeg vladara iz dinastije Balšića — Balše III, nastaje opšta pometnja u Zeti. Poslednjom voljom Balše III Zeta je pripala njegovom ujaku Stefanu Lazareviću i pripojena je Srpskoj despotovini. Ne mareći za to, situaciju koriste Mlečani, posjedajući gradove Balšića u Donjoj Zeti (Drivast, 10. maja 1421. i Ulcinj, 15. maja 1421. godine). Đurađ i Lješ Đurašević uzimaju više Balšinih sela. Vojvoda bosanski, Sandelj Hranić (u to vrijeme zet despota Stefana Lazarevića) bez uspjeha želi iskoristiti pometnju u Zeti, tražeći od Mlečana ustupanje Gornje Zete i gradova Bara i Budve u Donjoj Zeti. Stefan Balšić Marmonte se nije najbolje snašao u ovim događajima ili na njega niko nije obraćao pažnju. U avgustu 1421. godine srpski despot Stefan Lazarević stiže sa vojskom u Zetu, uz sigurno zaleđe novog sultana, Murata II. Zauzeo je Drivast, a zatim Bar, sredinom novembra 1421. godine. Mlečani su zadržali Skadar, Ulcinj i Budvu (do 1426), lišeni svake vlasti u najvećem dijelu područja van gradskih zidina. Despotove vojvode (Lješ i Đurađ Đurašević) zauzimaju područje Svetomiholjske metohije i Grbalj. Čvrsta despotova vlast u Zeti je uzdrmana neposredno pred njegovu smrt jer je turski sultan Murat ugovor despota Stefana Lazarevića sa ugarskim kraljem Žigmundom protumačio kao nevjerstvo i sa trupama upao iz Bugarske u Srbiju. Po smrti despota Stefana (19. jula 1427. godine) novi despot, Đurađ Branković, preuzima vlast u vrlo teškim okolnostima. Trogodišnje primirje sklopljeno između Žigmunda i Murata, omogućilo je Đurđu da se pomiri sa Turcima i vlada Raškom despotovinom kao vazal. Vladajući u burnom periodu balkanske istorije, ovaj je despot doživio i to da Turci raspišu ucjenu za njegovu glavu, kao i osljepljenje svojih sinova od strane Osmanlija, 1441. godine. Iste godine, privremeno je izgubio Gornju Zetu i grad Bar u Donjoj Zeti (prodori bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače). Nisu uspjeli despotovi pokušaji prodora u mletački dio Donje Zete, 1448. godine. Đurađ Branković se potpuno povukao iz Zete (osim grada Meduna) poslije sukoba sa Mlečanima i gornjozetskom vlastelom, odnosno nakon dva vojna poraza nanesena mu od mletačkog vojvode Stefanice Crnojevića, 1452. godine.
Susjedni predjeli uredi
Onogošt je i u Barskom rodoslovu van granica tadašnje Zete (bio je kontinentalana župa, u okviru države Duklje) a u XIV vijeku, nazivan je još i Krajina (kao jedno do graničnih područja Gornje Zete). Za raniji period (X do sredine XI vijeka ) župa Onogošt se u spisima (Barskom rodoslovu) pominje kao dio široke oblasti zvane Podgorje1 (na latinskom Submontana). Preko istočne granice Gornje Zete, na planinskoj strani, nalazio se Medun, tvrđava sa podgrađem, koji je pripadao dukljanskoj Gorskoj župi. Kroz njega je prolazio značajan put za župu Plav i utvrđenje je nazivano „ključem obeju Zeta“. Granica između Gornje i Donje Zete ne može se precizno povući, osim područja gdje su se dvije Zete susretale.
1Podgorje (široka oblast, sa slovenskim župama, koju pominje Barski rodoslov) čije ime u narodu kao da je kasnije zaboravljeno, prostirala se od rijeke Morače na istoku, do Rame, na zapadu.
Literatura uredi
- Grupa autora; Zarije Bešić, Draga Garašanin, Milutin Garašanin i Jovan Kovačević (1967). Istorija Crne Gore — I knjiga. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore.
- Grupa autora; Sima Ćirković, Ivan Božić, Dimitrije Bogdanović, Vojislav Korać, Jovanka Maksimović, Pavle Mijović i Vojislav Đurić (1970). Istorija Crne Gore — II knjiga (II tom). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore.