Википедија

Gradac (Batočina)

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Gradac.

Gradac je naseljeno mesto u Srbiji u opštini Batočina u Šumadijskom okrugu. Prema popisu iz 2022. ima 156 stanovnika (prema popisu iz 2011. bilo je 206 stanovnika).[1]

Gradac
Pogled na jedan deo Gradca
Administrativni podaci
DržavaSrbija
Upravni okrugŠumadijski
OpštinaBatočina
Stanovništvo
 — 2022.Pad 156
Geografske karakteristike
Koordinate44° 08′ 30″ S; 21° 01′ 22″ I / 44.141666° S; 21.022833° I / 44.141666; 21.022833
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina176 m
Gradac na karti Srbije
Gradac
Gradac
Gradac na karti Srbije
Ostali podaci
Pozivni broj034
Registarska oznakaKG

Ljudi u Gradcu su živeli od najstarijih vremena. Kod Gradca, u pećini ispod Jerininog brda otkriveno je jedno vrlo značajno paleolitsko i neolitsko nalazište. Samo mesto se prvi put pominje u hrisovulji između 1198. i 1199. godine kojom Stefan Nemanja poklanja oblast Lepenicu manastiru Hilandaru.

Nakon pada Srbije pod Osmansku vlast, Gradac se u prvom turskom popisu 1476. pojavljuje pod imenom Gradić ili Gornji Gradić sa 25 — 30 kuća. I u popisu iz 1523. godine ponovo se pominje Gradac, ali ovog puta kao Donji Gradić.

Gradac se nalazi na 176 metara nadmorske visine, na oko 5 km zapadnije od Batočine, 20 km istočno od Kragujevca i oko 115 km južno od Beograda.

Geografija uredi

Položaj i prostranstvo uredi

Teritorija sela Gradac nalazi se u centralnom delu Srbije. Smešteno je u istočnom predelu Šumadije i zahvata slivno područje donjeg toka Lepenice. Nalazi se u zapadnom delu opštinske teritorije Batočine. Deo naselja smešten je na levoj, a deo na desnoj obali Lepenice (pritoke Velike Morave).

Gradac se nalazi na 176 metara nadmorske visine, na 6 km zapadnije od Batočine, 25 km istočno od Kragujevca i 123 km južno od Beograda.[2] Kroz Gradac prolazi magistralni put na relaciji Batočina—Kragujevac—Kraljevo—Čačak i železnička pruga Lapovo—Kragujevac—Kraljevo.

Katastarska opština obuhvata 508 hektara. Najveći deo zemljišta koristi se kao oranica, jedan deo je pokriven šumom, a dobar deo je neplodan. Dejstvom raznih faktora stvoreni su raznovrsni tipovi i podtipovi tla na relativno malom prostoru teritorije Gradca. Na njihov razmeštaj veliki uticaj su imali reljef i geološki sastav podloge i klimatske prilike. U depresijama uz tok Lepenice zastupljena su aluvijalna tla, na terasama i nižem pobrđu javljaju se mestimično smonice, dok u višim delovima apsolutno preovlađuju gajnjače.[3] U prošlosti područje Gradca je bilo velikim delom pokriveno šumama koje su krčene i pretvarane u plodna oranična područja. Tako su šume danas zamenile poljoprivredne kulture poput kukuruza, pšenice, šećerne repe, suncokreta, vinogradi i voćnjaci.[4]

Klima i hidrografija uredi

 
Reka Lepenica

Klimu Gradca odlikuju relativno hladne zime i topla leta. Najhladniji mesec je januar, a najtopliji jun. Maj i jun su meseci sa najviše padavina, a najmanje ih ima u januaru, februaru i martu. Suma godišnjih padavina iznosi 655 mm.

U Gradcu najčešće duvaju jugozapadni i severozapadni vetrovi, a u periodu januar-mart i jugoistočni (košava). Udari košave su ipak smanjeni zbog zaštite Straževice kao prirodne prepreke.

Selo ne obiluje površinskim vodama. Kroz Gradac u dužini od 2,8 kilometara protiče reka Lepenica. Korito Lepenice je dva puta probijano. Prvi put 1870. godine nakon većih poplava, a drugi put 1966. godine zbog potrebe izgradnje novoprojektovanog puta Batočina - Mrčajevci, kao i zbog zaštite od poplava. Lepenica je pravila štete povremenim izlivanjem. Lepenica je u Kragujevcu 1825. odnela čak i most između kneževa konaka i saborne crkve. Dve poslednje poplave su bile 1986. i 1999. godine kada je reka napustila korito i poplavila delove naselja i industrijske pogone nanevši štetu stanovništvu i privredi. U ataru sela javljaju se i povremeni potoci koji teku sa brda Straževice.[4]

Istorija uredi

Praistorija uredi

 
Jerinino Brdo

Kod Gradca, u pećini ispod Jerininog brda otkriveno je jedno vrlo značajno paleolitsko i neolitsko nalazište. Iskopavanja su vršena 1952. i 1967. godine. Ekipu koja je vršila iskopavanja 1952. predvodio je prof. dr Branko Gavela sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, zatim tu su bili i njegovi asistenti Dragoslav Srejović i Nikola Tasić i direktor muzeja u Kragujevcu Dragoljub Petrović. Sudeći po kostima koje su pronađene, kao i alatkama od kamena, ljudi ovog naselja su bili nomadi i bavili su se lovom na životinje. Blizina reke Lepenice koja je obezbeđivala vodu i mogućnost da čovek ulovi ribu i sama pećina koja je bila sklonište omogućavali su život na ovim prostorima još od najstarijih vremena.[5]

Utvrđeno je i postojanje naselja koje je bilo deo vinčanske kulture, a dokaz njegovog postojanja brojni su materijalni ostaci kamenog oruđa, oružja i keramike. Na brdu Straževica pronađena je neolitska sekira od zelenog kamena.

Rimsko doba uredi

U rimsko doba ovaj deo se nalazio u sastavu provincije Mezije, koja je smatrana žitnicom Rimskog carstva.[6] Nedaleko od samog naselja prolazio je jedan od krakova rimskog vojnog puta Via militaris koji je išao duž desne obale Morave. Kod antičkog utvrđenja Šavac u Lapovu pronađeni su ostaci puta koji je vodio prema Gradcu gde se nalazilo utvrđenje koje je postojalo sve do VIII veka. Ovo utvrđenje je sagrađeno za vreme Justinijana I na temeljima starog kaštela i služilo je za odbranu od Slovena koji su upadali na teritoriju carstva. Područje čitave današnje batočinske opštine je bilo gusto naseljeno lokalnim romanizovanim stanovništvom. Na lokalitetima Jerininog i Donićkog brda pronađene su zanimljive fibule koje pripadaju kasnoj antičkoj umetnosti. Na Jerininom brdu pronađena je bronzana fibula u vidu stilizovane konjske figure u pokretu, ukrašena koncentričnim krugovima i paralelnim zarescima dužine 4,9 cm i najveće širine 1,9 cm, a potiču iz perioda od V do VIII veka. Na Donićkom brdu je pronađena takođe bronzana fibula na kojoj se nalazi ptica u letu ukrašena plastičnim ornamentima, dužine 3,2 i širine 1,8 cm i koja potiče iz V veka.[7]

Rimljani su u ove krajeve doneli i novac koji ulazi u široku upotrebu. Srebrni i bronzani rimski novac iz I do IV veka pronalažen je ne samo u Gradcu već u čitavoj Šumadiji. Novac je nalažen prilikom iskopavanja arheoloških nalazišta, ali i prilikom obrade zemlje.[8]

 
Mesto na kome se nalazila crkva

Iznad Pećine u Gradcu, na Jerininom brdu iskopana je sonda na njenom najvišem delu veličine 10x2 metara. Tu je pronađeno dosta posuda raznog porekla, novac iz vremena Justinijana I, oštećeni nož, kosti domaćih i divljih životinja kao i riba. Slična keramika pronađena je i na zapadnom obodu brda gde je iskopana druga sonda veličine 4x5 metara. Treća sonda veličine 10x2 m napravljena je u srednjem delu platoa na Jerininom brdu i tada je otkriven temelj jedne crkve iz ranog srednjeg veka. Dužina crkve je bila 16,75 metara a širina 8,10 metara. Crkva je bila popločana tuglama (cigle), a temelji su bili od lomljenog kamena. Debljina temelja je bila 65 cm. Izvršeno je i probno ispitivanje zidova ulaznog dela tvrđave na jugoistočnom delu brda. Tu je otkriven zid dužine 12,50 metara i debljine 1,60 metara. Temelj tvrđave je bio od lomljenog kamena. Pronađeno je i dosta keramike, pepela životinjskih kostiju, jedan delimično oštećen koštani češalj...[9]

Srednji vek uredi

Oblast Lepenice u kojoj se nalazi i selo Gradac prvi put se pominje u hrisovulji između 1198. i 1199. godine kojom Stefan Nemanja poklanja oblast Lepenicu manastiru Hilandaru. Kasnije Stefan Prvovenčani daruje obe lepenice manastiru Žiča.

Od stvaranja Lepeničke župe pa do propasti srednjovekovne Srbije, župsko središte je najverovatnije Gradac iznad Lepenice. Ovaj grad narod vezuje za despoticu Jerinu. Uzvišenje na kome se nalaze ostaci grada, još uvek se naziva Jerinino brdo. Srednjovekovni grad je bio velikih dimenzija i ovalnog oblika.[10] Grad se sastojao iz dva dela: grad koji se nalazio na Jerininom brdu i trg koji se nalazio u ravnici blizu reke Lepenice.[11] Unutar grada nalazila se sudeći po ostacima temelja crkva dimenzija 14 x 8 metara, pravougaonog oblika sa polukružnom apsidom i što je najinteresantnije ulaz je imala sa severne strane, što nije tipično za srpske crkve, te podseća na rano vizantijske građevine.[12]

Novi vek uredi

Gradac se u prvom turskom popisu 1476. pojavljuje pod imenom Gradić ili Gornji Gradić sa 25 - 30 kuća. I u popisu iz 1523. godine ponovo se pominje Gradac, ali ovog puta kao Donji Gradić.[13] Nakon Požarevačkog mira ovi krajevi potpadaju pod vlast Austrije. Prilikom dolaska, Austrijanci su zatekli mnoga napuštena mesta među kojima je bio i Gradac.[14]

Povratak Turaka 1739. godine doneo je osvetu i veće namete, što je stvaralo neraspoloženje u narodu i napokon dovelo do Kočine krajine. U Kočinoj krajini je učestvovalo dosta ljudi iz okoline Batočine, a iz samog Gradca nam je poznato da su bili u Kočinim četama Stojan Sedlarević, Nikola Sretenović i Ivan Pavlović.[15]

Izbijanjem Prvog srpskog ustanka ustanici su žurili da ovladaju glavnim putevima. Da bi sprečili prodor Turaka sa juga bilo im je bitno da osvoje Batočinu. Ustanici predvođeni Karađorđem uspeli su da oslobode Batočinu 1804. godine. U bici kod Batočine poginulo je 400 Turaka.[16] Ovom pobedom oslobođena su sva okolna sela među kojima je bio i Gradac. U bici za Batočinu je učestvovao veliki broj Lepeničana među kojima su svakako bili i Gradčani. Gradčani su učestvovali i u Drugom srpskom ustanku.[17] Na prvom popisu nakon završetka Drugog srpskog ustanka 1818, Gradac je imao 12 domaćinstava sa 32 haračke glave.

Gradac je prvi put upisan kao Gradacz u Ridlovu kratu 1810. godine. U Lapievu kartu je upisan 1822. kao Gradatz, zatim u Fridovu 1829. kao Gradacs. U ruskoj i bugarskoj karti se pominje kao Gradacъ i na kraju u Kipertovu 1853. kao Gradatz.

Gračani su učestvovali u srpsko-turskom ratu (1876—1878) u sastavu šumadijskog korpusa. Među 16 poginulih iz Opštine Batočina bio je i Obrad Ilijić iz Gradca. Oni su učestvovali i u Balkanskim ratovima (1912—1913) i Prvom svetskom ratu (1914—1918). Iz ovih ratova se nije vratilo 35 ljudi, a osmoro ih je bilo u zarobljeništvu.[18]

Prilikom odstupanja naše vojske 1915. došlo je do borbe u Gradcu i okolini. Peta šumadijska divizija branila je pravac Gradac — desna obala Lepenice — Straževica. Srpskoj vojsci išlo je naruku i nadošla Lepenica. Jedinica je razrušila most u selu kao što je to učinjeno i sa ostalim mostovima na Lepenici, ali u jakim trodnevnim borbama neprijateljska vojska potpomognuta snažnom artiljerijom, osposobila je most, prešla preko njega i ovladala Straževicom. Pošto je izgubila važno strategijsko mesto, vojska je nastavila da se povlači ka jugu.[18]

Gradac je oslobođen nakon Solunskog fronta, 28. oktobra 1918. godine. Slobodu su doneli vojnici 8. pešadijskog puka dunavske divizije I armije.[18]

Moderno doba uredi

Bombardovanjem Beograda počeo je Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Već 11. aprila nemačka vojska zauzela je Kragujevac, a posle 2 dana i Lapovo, pa je tako čitava Šumadija okupirana od strane Nemaca. Područje Šumadije, Pomoravlja i Banata zaposela je 714. nemačka divizija. U samoj Batočini je bila raspoređena jedna manja nemačka jedinica. Jedan deo vojnih obveznika koji nije bio zarobljen u Aprilskom ratu transportovan je u Nemačku. Iz Gradca je deportovano 16 ljudi, a na kraju rata se vratilo 13 ljudi.[19]

Četvrtog jula 1941. godine na poziv Komunističke partije Jugoslavije izbio je ustanak u Srbiji. Tri dana nakon toga formira se Drugi šumadijski partizanski odred čiji je komandant bio Bogosav Marković. Nedugo zatim, 12. jula formiran je Kragujevački odred čiji je zadatak bio da sprečava saobraćaj na pruzi Lapovo - Kraljevo i na putevima koji su vodili iz Kragujevca prema Lapovu, Jagodini, Kraljevu i Gornjem Milanovcu. Krajem jula je formirana treća četa kragujevačkog odreda koja je formirana od ljudi iz sela Donje Lepenice. Oni su izazivali niz incidenata na pruzi Lapovo - Kraljevo. Jedan od njih bio je sudar vozova kod Gradca kada je poginulo 9, a ranjeno 30 nemačkih vojnika.[19]

Ova četa je preuzela na sebe zadatak da likvidira Marisava Petrovića, ljotićevskog prvaka. Pokušaj atentata je izveden na železničkoj stanici, na njega je bačena bomba, ali je on ranjen i ostao je živ. Na njega je pokušan još jedan atentat, ali se i on završio bezuspešno. Nakon toga on u septembru beži u Smederevo gde formira V dobrovoljački odred, a on sam je izabran za komandanta tog odreda. Ubrzo napušta Smederevo i sa odredom se stacionira u Kragujevcu.[20] Upravo ovaj odred pod zapovedništvom Marisava Petrovića pomagao je Nemcima prilikom izvršavanja Kragujevačkog masakra 21. oktobra 1941.[21]

Nakon odlaska partizanskih odreda iz Šumadije, počinje jače da se razvija četnički pokret. Tako je između Lapova i Kragujevca organizovana III kragujevačka četnička brigada, a u batočinskim selima pojavljivao se i II bataljon. Četničke trupe koje su na ovom prostoru bile do 1944. sukobljavale su se ljotićevskim i nedićevskim odredima, a takođe su nadzirale teren i likvidirale ubačene partizanske simpatizere.[19]

U takvim uslovima okupacije živeo je Gradac. Pošto je bio rodno mesto Marisava Petrovića često se nalazio na meti četnika i partizana. Zbog toga je Marisav Petrović na početku 1942. godine obrazovao naoružanu seosku stražu. Stražu su sačinjavali ljudi starijih godišta koji su danju radili na svojim imanjima a noću obezbeđivali selo. Komandant te straže bio je Marisavljev brat, Borisav Petrović. Straža je dva puta morala da se suprotstavlja provokativnim napadima na selo od strane četnika, ali bez posledica i žrtava.[19]

Veći broj Gračana dobrovoljno ili silom bio je u sastavu V dobrovoljačkog odreda pod vođstvom Petrovića. Jedinica se početkom septembra povukla na zapad i preko Srema i Slavonije prešla u Austriju, gde se stavila pod kontrolu engleske 8. armije. Engleske vojne vlasti su predale 1. maja 1945 dobrovoljački korpus jedinicama NOV Jugoslavije, tačnije 11. dalmatinskoj diviziji koja je grupu po grupu streljala na Kočevskom Rogu. Ubijeni su bacani u kraške jame, a među njima je bilo i 9 Gračana. Marisav Petrović se spasio bekstvom, a kasnije je živeo u Minhenu, gde je umro 1989. godine. Drugi deo Gračana koji je ostao živ otišao je u Nemačku, Australiju, Kanadu i SAD.[19]

Početkom oktobra iz pravca Valjeva i Aranđelovca počele su da prodiru jedinice NOVJ. Dvanaestog oktobra počeo je napad na nemačke položaje koji su se nalazili u Lapovu. Pred snažnim naletima jedinica Crvene armije i NOVJ Nemci su bili prinuđeni da se povuku prema Kragujevcu. Tako je 14. oktobra oslobođena Batočina, a nakon dvodnevne borbe u rejonu brda Straževica oslobođen je i Gradac, 16. oktobra 1944. godine.[19]

Arheološka nalazišta u Gradcu uredi

Glavni članak: Pećina Gradac

Praistorijska pećina i srednjovekovni grad proglašeni su kulturnim dobrom od velikog značaja. Na Jerininom brdu evidentirana je paleolitska pećina, ostaci antičkog utvrđenja, ostaci manje crkve sa longitudinalnom osnovnom i polukružnom apsidom. Navedeni lokalitet je delimično istražen i to samo na području crkve, pa je neophodno istraživanje grada.[22]

Pećina Gradac je iz doba Paleolita i nastala je oko 25.000 godina pre nove ere. Predstavlja jedan od najstarijih lokaliteta u Srbiji i jedno je od prvih mesta praživota u Srbiji. Lokalitet je musterijersko nalazište, nađeni su trougaoni šiljci, izduženi strugači, listoliki deltoidni šiljci, kao i dva ognjišta (vatrišta).

Demografija uredi

U naselju Gradac živi 211 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 45,8 godina (43,7 kod muškaraca i 48,0 kod žena). U naselju ima 77 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,18.

Ovo naselje je u potpunosti naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika. Prema poslednjem popisu iz 2011. ima 206 stanovnika.

Demografija[23]
Godina Stanovnika
1948. 354
1953. 349
1961. 351
1971. 333
1981. 340
1991. 273 272
2002. 245 257
2011. 206
2022. 156
Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍[24]
Srbi
  
 245 100,0%
nepoznato
  
 0 0,0%


Stanovništvo prema polu i starosti[25]
m
ž
? 0
  
  
 1
80+ 3
  
  
 6
75—79 6
  
  
 9
70—74 8
  
  
 10
65—69 7
  
  
 6
60—64 9
  
  
 11
55—59 12
  
  
 8
50—54 10
  
  
 11
45—49 8
  
  
 8
40—44 7
  
  
 8
35—39 3
  
  
 6
30—34 13
  
  
 9
25—29 8
  
  
 9
20—24 4
  
  
 6
15—19 8
  
  
 3
10—14 10
  
  
 4
5—9 4
  
  
 5
0—4 3
  
  
 2
Prosek : 43,7 48,0
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002.
Broj domaćinstava 85 86 93 94 93 84 77
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 11 23 14 16 5 3 3 1 0 1 3,18
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 106 25 71 6 4 0
Ženski 111 17 69 21 4 0
UKUPNO 217 42 140 27 8 0
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 44 10 0 11 8
Ženski 20 4 0 0 6
UKUPNO 64 14 0 11 14
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 3 5 0 0 0
Ženski 0 0 4 1 1
UKUPNO 3 5 4 1 1
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 0 0 4 2 0
Ženski 0 0 0 3 1
UKUPNO 0 0 4 5 1
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 1 0 0 0
Ženski 0 0 0 0
UKUPNO 1 0 0 0

Stanovništvo uredi

Nakon što je selo opustelo, 1739. su ga obnovila dva roda, Zimonje i Valjari, koja su međutim ubrzo nestala. Njih su zatekli Donići, koji su se doselili pri kraju XVIII veka, neposredno pre izbijanja Kočine Krajine iz Rakovice u Bugarskoj i koji su u selu najstariji rod. Masovnije doseljavanje porodica izvršeno je nakon što je ovaj deo oslobođen od Turaka, tokom Prvog srpskog ustanka 5 porodica — 21 kuća i posle Druga srpskog ustanka 14 porodica — 21 kuća. Do Prvog svetskog rata su se doselile još dve porodice, dok između dva svetska rata nije bilo doseljavanja.

Poslednji talas doseljavanja započeo je šezdesetih godina dvadesetog veka, pretežno doseljavanjem porodica iz okoline Babušnice, jugoistočna Srbija i sa Kosova i Metohije.[26]

Školstvo uredi

Glavni članak: OŠ „Sveti Sava“ (Batočina)
 
Nekadašnja Osnovna škola „Sveti Sava“ i zadružni dom

Iako je Gradac jedno od najstarijih mesta u lepeničkoj župi, posle oslobođenja od Turaka ostao je malo mesto. Deca iz Gradca išla su u školu koja je bila smeštena u konaku manastira Grnčarica u selu Prnjavoru. Posle ukidanja grnčarske škole 1870. deca su se školovala u Batočini.[27][28]

Kasnije u izmenjenim političkim i ekonomskim uslovima između dva svetska rata, selo je ekonomski ojačalo, i kada su pristigle brojne generacije za školovanje, meštani su uputili zahtev Ministarstvu prosvete da se odobri osnivanje škole u njihovom mestu, a kao argument su isticali broj dece i teškoće putovanja. Odluka Ministarstva je bila pozitivna i Gradac je 1932. godine dobio svoju školu. Škola je prvo bila smeštena u kući Spasoja Dimitrijevića kao privremeno rešenje, a 1933. škola je prešla u novopodignuti Zadružni dom, sa namenskim prostorijama za školu i stanom za učitelja. Za prvog učitelja u Gracu postavljena je Milica Jovanović iz Kragujevca. Kako je bio veliki broj učenika nastava je organizovana u dva nastavna odeljenja. Tako je bilo sve do školske 1945/46. godine od kada počinje opadanje broja učenika i organizuje se nastava u jednom odeljenju.[27][28]

Zbog malog broja učenika od školske 2008/09. škola je prestala sa radom, a deca u Gradcu od tada idu u batočinsku školu.

Privreda uredi

Osnovne grane privrede u Gradcu su: poljoprivreda, industrija, trgovina, saobraćaj.[29]

Poljoprivreda uredi

Poljoprivreda je vodeća privredna grana po obimu proizvodnje kao i po zaposlenosti lokalnog stanovništva.

Stočarstvo je najznačajnija grana proizvodnje u poljoprivredi u Gradcu. Stočarstvo je najtraženiji deo poljoprivrede, jer njeni proizvodi (meso, mast, mleko, jaja) spadaju u glavne prehrambene proizvode stanovništva. Seljak sitnog poljoprivrednog gazdinstva u Gradcu je svaštar, gaji više vrsta stoke. Gaje se goveda, svinje, ovce, konji i živina.[30]

Industrija uredi

 
Zatvoreni kop

Bogatstvo Straževice dolomitskim krečnjakom i zadovoljavanje rastućih potreba niskogradnje omogućili su otvaranje kamenoloma i početak eksploatacije kamena između dva svetska rata. Prvu eksploataciju započeo je Jovan Seljanović iz Beograda, zatim nastavio Čeh Ivan Lanik. Sve je to rađeno ručno i u ograničenim količinama. Kamenolom je omogućio da se mnogi Gračani, kao i stanovnici lokalnih sela zaposle. Ograničena eksploatacija nastavljena je i za vreme Drugog svetskog rata.[31]

Nakon rata eksploatacija je i dalje bila sa mnogo ljudskog rada, da bi se u periodu 1960-1965. izgradila žičara za transport koja je kamen nosila od Gradca do Batočine gde su otvoreni novi mehanizovani pogoni za preradu kamena, kao i modernizovanje tehnološke linije za drobljenje i separiranje kamena na vrhu Straževice i u pogonima u Gradcu.[31]

Dok je eksploatacija bila ograničena i ručna nije bilo problema za život stanovnika u selu. Međutim to se promenilo povećanjem mehanizovane eksploatacije, snažnim miniranjem koje je izazivalo veliku buku i prašinu. Zbog toga su stanovnici često pisali peticije i žalili se u Opštini.[31] Godine 1991. dislocirane su tehnološke linije sa brda kod kuće Kamenka Markovića niže i dalje u rejon kamenoloma čime je znatno smanjena buka. U leto 1992. pri rekonstrukciji magistralnog puta Batočina - Kragujevac izgrađena je petlja za ulaz i izlaz u kamenolom i time je uklonjen saobraćaj kamiona sa uskih seoskih saobraćajnica.[32]

Kamenolomom upravlja fabrika Straževica iz Batočine. Ukupna površina svih objekata koje poseduju iznose 8.327 m². Od toga Pogon Gradac II i Gradac IV obuhvataju 1.254 m². U pogonu Gradac II i Gradac IV najrasprostranjeniji objekti su vaga - radionice oko 260 m², radionica oko 240 m², upravna zgrada oko 120 m², temelji za drobilicu i pogon 2 i pogon 4 po 80 m². Pogon za preradu Gradac II proizvodi tucanik i tampon koji se koristi za železničke strojeve. Pogon za preradu Gradac IV proizvodi finalni proizvod, koji se koristi za asfaltnu i putnu mrežu. Pogon služi za proizvodnju finijeg materijala.[32]

Pored kamenoloma u selu je izgrađena i asfaltna baza.

Saobraćaj uredi

 
Auto-put Kragujevac-Batočina kod Gradca

Kroz Gradac prolazi železnička pruga Lapovo-Kragujevac na kojoj postoji i železničko stajalište Gradac koje je izgrađeno 1966. godine. Ovaj železnički pravac koji je pušten u saobraćaj davne 1887. godine je trenutno neelektrificiran i sa zastarelom železničkom infrastrukturom. U februaru su predstavnici grada Kragujevca i opština Batočina i Lapova potpisali memorandum sa češkom kompanijom OHL Zzs o modernizaciji železničke pruge koja bi podrazumevala i elektrifikaciju.[33]

Kroz selo prolazi magistralni put Batočina-Kragujevac-Kraljevo - Čačak, koji je kroz Gradac prvi put prošao 1967. godine. U toku je izgradnja auto-puta Kragujevac - Batočina koji će Kragujevac povezati sa Koridorom 10. U toku je gradnja petlje Gradac.[34] Završetkom auto-puta stanovnici Gradca moći će brže da stignu do Kragujevca. Deonica auto-puta Kragujevac - Batočina kroz Gradac je puštena u rad u oktobru 2017. godine.[35]

Sport uredi

Počeci sportskog života u selu vezani su za organizovanje Sokolskog društva. Sokolsko društvo je bilo osnovna mesna organizacija koja je neposredno vršila odgajivanje svih sokolskih pripadnika svoga područja, a sokolskim društvom je upravljao Soko Kraljevine Jugoslavije. Osnivač sportske i patriotske organizacije u Gradcu bio Spasoje Dimitrijević. Sokolska četa iz Gradca imala je zapažene rezultate, učestvovala je na balkanskoj smotri u glavnom gradu Bugarske, Sofiji.[36]

Imeđu dva svetska rata u selu je bilo veoma popularno i streljaštvo. Strelci iz Gradca imali su dosta uspeha u pojedinačnoj i ekipnoj konkurenciji u gađanju vojničkom puškom na takmičenjima u Kragujevcu.[36]

Tridesetih godina dvadesetog veka, ipak je najpopularniji bio fudbal. Tada su postojala dva kluba „Džezvar“ i „Seljak“ koji su stalno međusobno igrali sa promenljivom srećom. Po oslobođenju formira se fudbalski klub „Džoda“, koji ubrzo dobija i igralište u nacionalizovanoj njivi Marisava Petrovića. Najviše uspeha fudbal u Gradcu imao je nakon fuzije sa klubom iz Turčina kada je formiran klub „Jedinstvo“. Klub je nekoliko puta bio prvi u opštinskoj ligi, a 1962 i 1963 razigravao je sa klubovima iz drugih opština za prvaka Kragujevačkog sreza. Šezdesetih godina Jedinstvo je nekoliko puta pobedilo i Slogu iz Batočine koji će sedamdesetih biti srpskoligaš.[36]

Najbolje rezultate zabeležio je stonoteniski klub koji je nekoliko puta bio najbolja ekipa u opštini, a sredinom devedesetih takmičio se i u srpskoj ligi.[36]

Međutim i pored toga što je u selu oduvek bio popularan sport, danas u selu ne postoji nijedan sportski klub.

Galerija uredi

  •  
    Železničko stajalište
  •  
    Most preko Lepenice
  •  
    Pogled na Lepenicu
  •  
    Kamenolom u Gradcu
  •  
    Asfaltna baza
  •  
    Magistralni put Batočina — Kragujevac i budući auto-put

Reference uredi

  1. ^ „Popis u Srbiji prema polu i starosti po naseljima”. stat.gov.rs. Pristupljeno 21. 1. 2024. 
  2. ^ Razdaljina na sajtu www.udaljenosti.com
  3. ^ D. Milanović, (2006). str. 36-37.
  4. ^ a b Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str.9-17
  5. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str. 19.
  6. ^ M. Garašanin, Arheološka nalazišta Srbije, str. 110-111.
  7. ^ Dr Dragoljub Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006 str. 48-49.
  8. ^ Dr Dragoljub Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006 str. 49.
  9. ^ Dr Dragoljub Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006 str. 45-46.
  10. ^ Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, Batočina. 1988. str. 41.
  11. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac. 1995. str. 23.
  12. ^ M. Bogdanović, Stare kulture na tlu Centralne Srbije, Kragujevac (1981). str. 57.
  13. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Batočina (1995). str. 27.
  14. ^ D. Pantelić, popis pograničnih nahija Srbije. Spomenik XCVI, Beograd, 1948, str. 23.
  15. ^ Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, Batočina (1988). str. 76.
  16. ^ M. Vukićević, Karađorđe II, Beograd 1912, str. 66.
  17. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Batočina (1995). str. 30.
  18. ^ a b v Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str.30-32
  19. ^ a b v g d đ Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str.47-59
  20. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Batočina (1995). str. 49-50.
  21. ^ Petranović 1992
  22. ^ D. Milanović, (2006). str. 218-221.
  23. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  24. ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9. 
  25. ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7. 
  26. ^ Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str. 33-37.
  27. ^ a b Dr. Dragoljub Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006 str. 224.
  28. ^ a b Jeremija D. Mitrović, Batočina i okolina u prošlosti, Kragujevac (1976). str. 120.
  29. ^ D. Milanović, (2006). str. 118.
  30. ^ D. Milanović, (2006). str. 151-152.
  31. ^ a b v Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str.67-80
  32. ^ a b Dr Dragoljub Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006 str. 174-182.
  33. ^ Memorandum sa Česima za prugu, Pristupljeno 28. 3. 2014.
  34. ^ Završetak auto puta Kragujevac - Batočina Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. mart 2014), Pristupljeno 28. 3. 2014.
  35. ^ „Deonica autoputa Kragujevac-Batočina puštena u probni rad”. N1. Arhivirano iz originala 11. 04. 2018. g. Pristupljeno 11. april 2018. 
  36. ^ a b v g Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995 str.85-89

Literatura uredi

  • Živan Ilić, Gradac od davnina, Kragujevac 1995.
  • Jeremija D. Mitrović, Batočina i okolina u prošlosti, Kragujevac 1976.
  • Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, Batočina 1988.
  • Dr Dragoljub B. Milanović, Opština Batočina, Beograd 2006.
  • D. Petrović, Srednjovekovna nekropola na Donićkom brdu, Gradac kod Kragujevca, Starinar XIII-XIV, Beograd 1965, 275-290.

Spoljašnje veze uredi

 
Gradac na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Градац_(Баточина)&oldid=27553596”