Википедија

Gračanica (Priština)

насеље на Косову и Метохији

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Gračanica.

Gračanica (alb. Graçanicë) je naseljeno mesto u gradu Prištini. Nalazi se osam kilometara jugoistočno od Prištine, na magistralnom putu ka Gnjilanu. Nakon završetka rata na Kosovu i Metohiji, Gračanica je postala najznačajnija srpska enklava.

Gračanica
Centar Gračanice
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaSrbija
Autonomna pokrajinaKosovo i Metohija
Upravni okrugKosovski
GradPriština
Stanovništvo
 — 2011.2.686
Geografske karakteristike
Koordinate42° 36′ 05″ S; 21° 11′ 33″ I / 42.60151° S; 21.19261° I / 42.60151; 21.19261
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina588 m
Gračanica na karti Srbije
Gračanica
Gračanica
Gračanica na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj38205
Pozivni broj+383 (0)38
Registarska oznakaПР

UNMIK je osnovao istoimenu opštinu koja broji preko 12.000 stanovnika i čije se sedište nalazi u Gračanici. U naselju se nalazi jedan od najpoznatijih srpskih srednjovekovnih manastira Gračanica, zadužbina Svetog kralja Milutina.

Geografija uredi

 
Mapa opštine Gračanica

Naselje je na reci Gračanki, desnoj pritoki Sitnice, u njenoj proširenoj dolini ispod Gračaničkog jezera i jalovišta rudnika olova i cinka Kišnica – Novo Brdo. Okružuju ga brda Veletin (874 m), Steževac (796) i kosa Glasnovik. Dva kilometra jugozapadno od naselja nalazi se arheološko nalazište Ulpijana.

Istorija uredi

 
Gračanički oktoih (petoglasnik), jedino poznato izdanje Gračaničke štamparije (1539)

Gračanica se prvi put pominje kao Grazaniza 1303. godine u jednom pismu pape Benedikta IX barskom nadbiskupu Marinu vezano za katoličku parohiju u Janjevu i rudarsku koloniju Kišnica iznad Gračanice. Pod današnjim imenom prvi put ga pominje kralj Milutin 1321. godine u Gračaničkoj povelji koja nije sačuvana u papiru, ali jeste na zidu unutar manastira izdatoj povodom osnivanja manastira.

Sredinom 15. veka, celokupna oblast oko Gračanice potpala je pod osmansku vlast i uključena u sastav Vučitrnskog sandžaka.[1][2] U obližnjem manastiru Gračanici osnovana je 1539. godine srpska ćirilička Gračanička štamparija, u kojoj je priređen čuveni Gračanički oktoih.[3][4][5]

Pri prodiranju Austrijanaca preko Kosova do Skoplja 1689. godine, naselje je bilo napušteno, a posle njihovog ponovnog pohoda (1737) je sasvim opustelo. Oko 1840. godine naselili su ga Albanci iz sela Mramora. Iako u njemu nije bilo nijedne srpske kuće, zabeleženo je da se u manastirskoj porti održavao sabor o Velikoj Gospojini, jer su okolna sela bila srpska. Albanski naseljenici iz Mramora održali su se tu oko tridesetak godina, da bi otišli zbog epidemije neke bolesti.

 
Fotografija srpske kuća u Gračanici, 5. maj 1913.

Posle oslobođenja Vranja 31. januara, komandant Šumadijskoj korpusa je 2. februara izdao naređenje 2. šumadijskoj diviziji "da forsiranim maršem nastupi preko Gnjilana prema Prištini". Istog dana kreće nastupanje prethodnice (dva bataljona Rudničke brigade, eskadron konjanika, tri baterije i oko 100 dobrovoljaca). Bez odlučnog osmanskog otpora Šumadijski korpus je 4. februara 1878. oslobodio Gnjilane (nastalo pri kraju druge decenije 19. veka), dok je jedno odeljenje prodrlo do Gračanice i oslobodilo je 5. februara. Treba istaći da su prodor Šumadijskog korpusa dosta pomogli i dobrovoljci i ustanici/ustaše koji su išli ispred korpusa. Pa je tako pojačanje, posle oslobođenja Gnjilana, upućeno prema Gračanici kada ju je već oslobodio komandant dobrovoljaca poručnik Miloš Sandić. Sutradan (6. februara po gregorijanskom kalendaru) je u manastiru Gračanici održan pomen u slavu kosovskih junaka, knjaza Milana Obrenovića i srpske vojske.Odred poručnika Miloša Sandića imao je 50 dobrovoljaca, tri oficira i dva narednika sa dve zastave. Da bi bilo jasno kakav su podvig izneli dobrovoljci i redovni vojnici Knjaževine Srbije treba navesti podatak da su posle dugog marša po jakoj zimi od Vranja do Giljana/Gnjilana "behu ostali bez obuće", po rečima poručnik Miloša Sandića.[6]

Gračanica je od Turaka bila oslobođena za vreme Srpsko-turskih ratova 1878. godine, kada je srpska vojska prodrla nadomak Prištine, ali je odlukom Berlinskog kongresa ostala izvan srpske države, tako da su mnogi stanovnici, ne samo učesnici u ratu, morali da beže za Srbiju.

Godine 1893. Gračanica je naseljena Srbima, a istoimeni manastir se nalazio u nezavidnom stanju. U 60 kuća građenih od drveta i pokrivenih slamom, živelo je 400 pravoslavnih Srba.[7] Samo su tri gračaničke kuće bile slobodne i radile svoju zemlju; ostalo su bile čivdžije. Jedina crkva je bila ona monumentalna, podignuta od kamena - manastirska. Manastir Gračanica je čuvao starac iznemoćali kaluđer Agatangel. Tri seoska sveštenika, od kojih je poznat pop Zarija Popović, činodejstvovali su u impozantnoj manastirskoj bogomolji. Kmet sela je te godine Petar M. Popović. Seoska srpska škola je bila stara (iz 18. veka) i radila u jednom od tri manastirska konaka. Nastava se izvodila u dve prostorije ukupno 44 đaka, a učitelj je radio sa po dva četiri razreda. Seosko groblje se nalazilo ispred zapadnih portanskih vrata.

Najstariji rod u Gračanici su Popovići, potiču od „đaka“ Riste Prizrenca, koji se ovde doselio kada su živeli Albanci, 1759. godine.[8] On je prvi paroh i služitelj u manastirskoj crkvi, nakon nekoliko vekova. Iz ovog roda su potonji gračanički sveštenici i učitelj i književnik Janićije Popović.

Gračanica danas uredi

 
Liturgija u porti Gračanice na Vidovdan 2009.

Iznad naselja Gračanica i iznad manastira, na reci Gračanki, nalazi se veliko jalovište rudnika „Kišnica“ i „Novo Brdo“ koje je sredinom osamdesetih godina pretilo da probije branu i poplavi selo. Zahvaljujući protestima građana, jalovište je zatvoreno, a naselje Badovac, koje je bilo neposredno uz njega, preseljeno iznad Gračanice na kosi prema selu Sušica.

Pored Manastira Gračanica, u centru naselja se nalazi i spomenik izginulim ratnicima iz Balkanskih i Prvog svetskog rata, a u blizini naselja je i isposnica sv. Luke, u Kišničkom potoku, i ranoslovenska nekropola Gladnice, u njivama pored Gračanke, istočno od manastira.

Za vreme NATO bombardovanja, prvi projektili su pogodili veliko podzemno skladište municije na brdu Strnjik, na severoistoku Gračanice; dve nedelje su odjekivale eksplozije ispod zemlje i goreo vojni materijal, od čega je stradalo nekoliko gračaničkih kuća.

Dok je bila selo Gračanica je imala Donju, Gornju i Školsku mahalu. Danas, deset godina nakon dolaska međunarodnih snaga, silom prilika, postala je administrativni, zdravstveni, obrazovni i kulturni centar Srba centralnog Kosova. Zahvaljujući velikom prilivu albanskog stanovništva u okolna naselja i grad Prištinu i ekspanziji divlje gradnje, ona je spojena sa Prištinom, ali u samoj Gračanici nema Albanaca.

U Gračanici se na Vidovdan održava veliki narodni sabor, uz služenje liturgije kosovskim junacima, a uoči Vidovdana Vidovdansko pesničko pričešće.

Povodom ubistva Srbina Aleksandra Putnika (51) iz Velike Hoče i teškog ranjavanja njegovog sina Dobrice Putnika (23) koje se desilo 2. oktobra 2011. u naselju Zrze kod Orahovca, u Gračanici je 4. oktobra 2011. protestovalo više stotina Srba.[9]


Poreklo stanovništva uredi

Pri prodiranju Austrijanaca do Kosova i Makedonije 1689. selo je izgleda bilo napušteno. Bar posle austrijskog pohoda do Kosova 1737. godine selo je bilo pusto i u njemu su se tada, oko 1840. godine naselili preci sadašnjih Albanaca sela Mramora. Iako u selu nije bilo nijedne srpske kuće, u manastiru se održavao sabor, jer je u okolini bilo srpskog življa. Jedne godine, po očuvanom predanju u Mramoru, napadnu njihovi preci na sabor, ubiju neke Srbe i pošto su bili osuđeni da plate veliku odštetu, odbegnu u planinu, pa se nasele u Mramoru. U Gračanici su ti Albanci proveli trideset godina.[10]

Još za vreme stanovanja tih Albanaca u Gračanici tu se naselila jedna kuća pravoslavnih Cigana i jedan Srbin bez porodice kao momci u Albanaca. A pošto su Albanci otišli, doseljavali su se i Srbi, ali su svi podvrgavani čifčistvu. Docnije su neki otkupili zemlju. 1909. godine su se kao čifčije naselile i 4 kuće Albanaca iz Drenice, ali su se iselile odmah po oslobođenju od Turaka 1912. godine.[10]

Podaci iz 1935. godine:[11]

  • Popovići (5 kuća., Sv. Nikola). Potiču od „đaka“ Riste Prizrenca, koji se doselio ovde kad su u selu živeli Albanci, odnosno 1759. godine kako glasi urezani zapis na južnom zidu priprate .
  • Vlajići (2 kuće., Sv. Nikola). Doseljen iz Morave (gnjilanske) oko 1770. godine.
  • Sekulići (5 kuća., Mitrovdan). Doseljeni krajem 18. veka iz Donjeg Pologa na severozapadu Makedonije u Livađe, a uskoro potom prešli u Gračanicu.
  • Tomašević (1 kuća., Đurđic). Doseljen iz Drenice posle Sekulića.
  • Veselinčići (1 kuća., Đurđevdan). Preseljeni iz Grebnje početkom 19. veka.
  • Stankovići (3 kuća., Sv. Nikola). Preseljeni iz Dragovca oko 1830. godine.
  • Todorovići (2 kuće., Sv. Nikola). Preseljeni iz Skulanova kad i Stankovići.
  • Mirkovčići (10 kuća., Mitrovdan). Preseljeni iz Šušice, iz roda Rajkovčana oko 1830. godine.
  • Džarlić (1 kuća., Sv. Nikola). Starinom je sa Kosova, iz Dobrog Duba, a pre dolaska u Gračanicu živeo u Slovinju, Novom Brdu i Labljanu. Iz Dobrog Duba se iselio od zuluma, a iz Slovinja u Novom Brdu predak prešao s majkom kuda se preudala. Docnije se kretao kao čifčija. U Gračanicu se doselio kad i Đorđevići. Tri kuće ovog roda su se 1909. godine iselile u Prištinu.
  • Duljaci (1 kuća., sv. Nikola). Preseljeni iz istoimenog roda u Novom Selu (na Gračanki) oko 1880. godine.
  • Sušičani (2 kuće., Sv. Nikola). Preseljeni oko 1880. godine iz Sušice, iz roda Markovčana.
  • Dobrotinčani (2 kuće., sv. Vrači). Preseljeni iz Dobrotina kad i Sušičani.
  • Rajkovčani (1 kuća., Mitrovdan). Preseljeni iz istoimenog roda u Sušici oko 1880. godine.
  • Butovčani (3 kuća., Sv. Petka). Preseljeni 1886. godine iz Butovca.
  • Dobrevčani (2 kuće., Sv. Đorđe Alimpije). Preseljeni iz Dobreva oko 1900. godine.
  • Badovčani (7 kuća., Sv. Nikola). Preseljeni iz Badovca oko 1900. godine.
  • Čaglavičani (2 kuće., sv. Jovan Milostivi). Preseljeni 1913. godine iz Čaglavice.

Ciganski rodovi:[12]

  • Filjini (3 kuća.) i — Živini (2 kuće.), slave sv. Vasilija. Potiču od dvojice braće, Filje i Žive, čiji se otac (Sima) doselio u Gračanicu sredinom 18. veka, kad su u njoj živeli Albanci, kod kojih je stupio kao momak.
  • Dimić (1 kuća., Sv. Nikola). Preseljen oko 1900. iz Drenovca.

U selu je 1932. godine živeo i Janićije Zdravković (1 kuća., Sv. Nikola). Preselio se iz Glogovca kao musliman, gde je na islam prešao zbog žene 1911. godine. Po oslobođenju od Turaka 1912. godine je od Malića, kako se zvao u islamu, ponovo nazvan starim imenom Janićije, jer se vratio pravoslavlju, ali se za bugarske okupacije u prvom svetskom ratu ipak vratio na islam. Sin mu je, međutim, u pravoslavlju i zove se Sava.

U selu je bilo i 12 kuća muslimanskih Cigana. Jedna kovačka kuća je tu od pre stotinu godina, a druge su se docnije okupljale oko nje. Kuće su im usred sela.[12]

Kultura i mediji uredi

U Gračanici deluje Dom kulture Gračanica.[13]

Škola baleta u okviru Doma kulture osvajala je nagrade na međunarodnim takmičenjima.[14]

U opštini deluje Radio Gračanica, koji su 1999. osnovali novinari i tehničari Radija Prištine.[15]

Stanovništvo uredi

Etnički sastav prema popisu iz 2011.‍[16]
Srbi*
  
 2.090 77,81%
Romi
  
 431 16,05%
Albanci
  
 53 1,97%
Aškalije
  
 22 0,82%
Goranci
  
 22 0,82%
Bošnjaci
  
 9 0,34%
Egipćani
  
 3 0,11%
  • Srbi su delimično bojkotovali popis pa tačan broj nije poznat

Na popisu 2011. godine popisana je samo petina stanovništva. Opština Gračanica koja broji 17 naselja prema proceni broji od 25.000 do 30.000 stanovnika.[17]

Galerija uredi

  •  
    Bioskop u Gračanici
  •  
    Spomenik posvećen nestalim Srbima i drugim građanima
  •  
    Galerija Doma kulture u Gračanici
  •  
    Manastir Gračanica
  •  
    Bista pesnika Lazara Vučkovića
  •  
    Bista književnika Janićija Popovića
  •  
    Spomenik Milošu Obiliću kod Manastira Gračanica

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Zirojević 1968, str. 103-120.
  2. ^ Zirojević 1972, str. 263-275.
  3. ^ Grujić 1936, str. 81-96.
  4. ^ Durković-Jakšić 1964, str. 287-298.
  5. ^ Petrović 1981, str. 169-178.
  6. ^ Vulkanac, Poslednji (petak, 21. septembar 2018). „SRBI U SREDNjEM VEKU: Srpska vojska na Kosovu 1878.”. SRBI U SREDNjEM VEKU. Pristupljeno 2019-10-01.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  7. ^ Milojko V. Veselinović: "Pogled kroz Kosovo", Beograd 1894.
  8. ^ "Zastava", Novi Sad 1895.
  9. ^ „Protest Srba u Gračanici”. Radio-televizija Republike Srpske. 04. 10. 2011. Pristupljeno 05. 10. 2011. 
  10. ^ a b Urošević 1965, str. 189.
  11. ^ Urošević 1965, str. 190.
  12. ^ a b Urošević 1965, str. 191.
  13. ^ „Dom kulture Gračanica Archives”. GracanicaOnline.Info (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-02-11. 
  14. ^ Serbia, RTS, Radio televizija Srbije, Radio Television of. „Zlatne balerine Gračanice”. www.rts.rs. Pristupljeno 2022-02-11. 
  15. ^ „RTS :: Film i TV :: Radio Gračanica obeležava 24 godine emitovanja programa”. rts.rs. Pristupljeno 2023-10-20. 
  16. ^ Etnička struktura nakon popisa 2011.
  17. ^ Gračanica: Popisana samo petina stanovništva

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Mape uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Грачаница_(Приштина)&oldid=27552659”