Građanski rat

Građanski rat, takođe poznat kao intradržavni rat u polemologiji, je oružana borba između klasnih, nacionalnih, političkih ili drugih antagonističkih društvenih grupa unutar jedne države, za ostvarenje određenih političkih i ekonomskih ciljeva. Javlja se kao posledica nagomilanih i nerešenih socijalnih, ekonomskih, političkih i drugih protivurečnosti u društvu.

Razlikuje se od oružanog ustanka, dužim trajanjem i boljom organizacijom zaraćenih strana, koje raspolažu svojim snagama, komandovanjem, teritorijom itd. Može se voditi za napredne ili nazadne ciljeve, za promenu i obaranje starog preživelog sistema ili za njegovo očuvanje, odnosno za njegov povratak ako je bio oboren.

Najčešće, to je bio najoštriji oblik klasne borbe u prelomnim periodima smene društvenih sistema. Sve velike revolucije u istoriji odvijale su se u formi građanskog rata.

Građanski ratovi su se javljali često u istoriji ljudskog društva.

U staroj Grčkoj i Rimu vođeni su između vladajućeg i potčinjenih naroda, između vladajuće klase i robova (Spartakov ustanak), između političkih grupa unutar jedne vladajuće klase.

U srednjem veku bili su česti između feudalaca, i kmetova i feudalaca.

Kasnije ih pokreće buržoazija protiv apsolutističko-feudalnog poretka (Francuska revolucija). U SAD je američki građanski rat u suštini je bio borba između dva privredna sistema, između mlade industrijske buržoazije Severa i feudalizma i ropstva Juga.

Imperijalizam rađa eru proleterskih revolucija u kojima se preotima vlast ustankom ili građanskim ratom.

Posle Oktobarske revolucije, građanski rat u Rusiji (1918—1920) koji je bio je rat protiv reakcionarskih snaga i stranih intervenata, dolazi do Kineske revolucije (1924—1936 i 1945-1949) Građanski rat u Španiji (1936—1939) vodio se između republikanaca i desničarskih, fašističkih organizacija i grupacija.

Metode ratovanja su različite, zavisno od vremena i uslova pod kojima su se građanski ratovi vodili. Građanski rat retko se završavao kompromisom, vodi se dotle dok jedna strana ne izvojuje odlučnu pobedu i uspostavi svoju vlast. Svim sredstvima (oružanim i političkim) vodi se borba za pridobijanje stanovništva, uključujući tu, često, i borbu za naklonost oružanih snaga, za osvajanjem ili zadržavanjem strategijskih važnih položaja, ekonomskih i saobraćajnih centara. U prvi mah od velike važnosti bila je uspešna primena taktike uličnih borbi, uspostavljanje vlastitih i kidanje protivničkih veza, presecanje komunikacija, umešno korišćenje dezinformacija. Ako se ne postigne brzo rešenje i borba se otegne nastupa. Obično, plima i oseka raspoloženja stanovništva prema zaraćenim stranama, a povećavaju se i mogućnosti za eventualnu intervenciju spolja.

Građanski ratovi odlikuju se oštrinom i bezobzirnošću u pogledu sredstava i načina borbe.. Ni unutrašnje (državno) ni međunarodno ratno pravo nisu se, sve do novijeg vremena bavili pitanjem zaštite izvesnih humanih načela u građanskom ratu, a stvarna ratna praksa u razno doba i u raznim zemljama, bila je vrlo raznolika. Ratni običaji bili su manje poštovani u ovim nego međunarodnim ratovima. Tek početkom 20. veka učinjen je pokušaj stvaranja čvrste pravne zaštite boraca u građanskom ratu. U uvodnom delu Haških konvencija, učinjen je pokušaj da se samovolja u postupku prema protivniku u građanskom ratu ograniči obaveznim poštovanjem «načela javne svesti i savesti». Ta odredba mogla je imati samo izvesno moralno dejstvo jer je bila neprecizna. U Ženevsku konvenciju iz 1949. uneta je „Mala konvencija“, po kojoj je i u građanskom ratu zabranjeno vršiti nasilje nad oružanim protivnikom, ubijati ili mučiti zatvorenike, uzimati talace, izricati i izvršavati kazne bez prethodnog suđenja, ne prihvaćati i ne lečiti zarobljenike, i činiti druge nehumane postupke.

Formalna klasifikacija

Posledice bitke kod Getisburga, Američki građanski rat, 1863

Džejms Firon, naučnik pri Stanfordskom univerzitetu koji izučava građanske ratove, definiše građanski rat kao „nasilni konflikt unutar jedne zemlje u kojoj se bore organizovane grupe koje imaju za cilj da preuzmu vlast u centru ili regionu ili da promene vladinu politiku”. An Hironaka dalje specificira da je jedna strana građanskog rata država. Intenzitet sa kojim civilni poremećaj postaje građanski rat je sporan među akademicima. Neki politički naučnici definišu građanski rat kao sukob koji ima ima više od 1000 žrtava, dok drugi dodatno navode da bar 100 more doći sa svake strane. Korelacije ratova, skup podataka koji je u širokoj upotrebi među naučnicima koji izučavaju konflikte, klasifikuje kao građanske ratove konflikte sa više od 1000 žrtava godišnje uzrokovanih ratom. Ta stopa je mali deo miliona poginulih u Drugom sudanskom građanskom ratu i građanskom ratu u Kambodži, na primer, ali se njome isključuje više konflikata koji su poprimili veliki publicitet, kao što su Severnoirski sukob Severne Irske i borba Afričkog nacionalnog kongresa u eri aparthejda Južne Afrike.

Na bazi kriterija 1000-žrtava-godišnje, vođena su 213 građanska rata od 1816 do 1997, 104 od kojih se odvilo od 1944 do 1997. Ako se koristi blaži kriterijum od 1000 ukupnih žrtava, bilo je preko 90 građanskih ratova između 1945 i 2007, sa 20 građanskih ratova u toku 2007. godine.

Tenkovi na ulicama Adis Abebe nakon što su pobunjenici zaposeli prestonicu tokom Etiopskog građanskog rata (1991)

Ženevske konvencije specifično ne definišu termin „građanski rat”, već su u njima su opisane odgovornosti stranaka u „oružanom sukobu koji nije međunarodnog karaktera”. Time su obuhvaćeni građanski ratovi; iako specifična definicija građanskog rata nije data u tekstu konvencija. Međunarodni odbor Crvenog krsta (ICRC) nastojao je da pruži neka pojašnjenja kroz svoje komentare o Ženevskim konvencijama, ističući da su konvencije „tako opšte, tako neodređene, da mnoge delegacije smatraju da bi one mogle da obuhvataju bilo koji čin počinjen oružanim silama”. Shodno tome, tumačenja pružaju različite uslove od kojih bi zavisila primena Ženevske konvencije, mada je isto tako naglašeno da se ta tumačenja ne trebaju prihvatiti kao rigidni uslovi. Uslovi navedeni od strane ICRC u svom tumačenju su sledeći:

1. Da stranka koja je u revoluciji protiv de jure vlade poseduje organizovanu vojnu silu, organ koji je odgovoran za svoja dela, delujući na određenoj teritoriji i ima sredstva poštovanja i obezbeđivanja poštovanja konvencije.
2. Da je pravna vlada obavezna da koristi redovne vojne snage protiv pobunjenika organizovanih kao vojska i koji su u posedu dela nacionalne teritorije.
3. (a) Da je de jure vlada prepoznala pobunjenike kao zaraćenu stranu; ili

(b) Da je za sebe zatražila prava zaraćene strane; ili

(v) Da je priznala pobunjenike kao zaraćenu stranu samo u svrhe ove konvencije; ili

(g) Da je spor stavljen na dnevni red Saveta bezbednosti ili Generalne skupštine Ujedinjenih nacija kao pretnja međunarodnom miru, kršenje mira ili agresivno delo.

1. (a) Da pobunjenici imaju organizaciju koja tvrdi da ima karakteristike države.

(b) Da pobunjenički civilni autoritet vrši de fakto nadležnost vlade nad stanovništvom unutar određenog dela nacionalnog područja.

(v) Da oružane snage deluju pod rukovodstvom organizovanog autoriteta i da su spremne da poštuju ustaljene ratne zakone.

(g) Da se pobunjenički građanski autoritet složi da bude obavezan odredbama konvencije.

Uzroci i vrste građanskih ratova

O uzrocima građanskih ratova, kao i uzrocima rata generalno, postoje različite teorije, na koje najveći uticaj imaju različite ideologije. Od njih je najpoznatiji primer marksizama i njegova teorija rata koja građanske ratove shvata kao krajnji izraz klasne borbe, koja predstavlja karakteristiku svakog klasnog društva.

Iako se, uopšteno govoreći, može reći da građanski ratovi imaju iste uzroke kao i svi ratovi, može se primetiti kako se oni relativno retko imaju eksplicitno ekonomske motive, dok se daleko lakše mogu prepoznati politički uzroci - borba za vlast - i ideološki, koji su svoj najraniji oblik imali u verskim ratovima vođenim unutar jedne te iste države.

Građanski ratovi su tokom istorije najčešće imali sledeće oblike:

1. dinastijski sukobi, odnosno sukobi između različitih plemićkih porodica ili članova jedne te iste plemićke porodice oko prestola u monarhijama; ovo je najstariji i najčešći oblik građanskog rata, koji je s postupnim nestankom monarhija gotovo u potpunosti iščezao iz današnjeg sveta;
2. verski ratovi, koji su posledica nastojanja da se stanovništvu neke države nametne ili zabrani neka veroispovjest; klasičan primjer su hugenotski ratovi u Francuskoj 16. veka;
3. ideološki ratovi, uzrokovani nepomirljivim ideološkim suprotnostima između raznih društvenih grupa unutar jedne države ili društva; najčešće nastaju kao posledica uspešne revolucije ili neuspelog državnog udara; karakteristični su za 19. i 20. vek, a najpoznatiji primer je Ruski građanski rat;
4. secesionistički, odnosno separatistički ratovi, koji nastaju kao posledica nastojanja da se pojedini deo države nasilno otcepi od matične države; poticaj im je dala ideologija nacionalizma i iredentizma u 19. veku, odnosno postojanje više-etničkih država u savremenom svetu; klasični primer je Nigerijski građanski rat 1967-1970.

Valja uzeti u obzir da postoje građanski ratovi koje je teško klasifikovati u odnosu na gorenavedene oblike, kao i da pojedini građanski ratovi imaju osobine svih gorenavedenih ratova. Tako su Karlistički ratovi u Španiji bili i dinastijski i ideološki sukob, Mađarska revolucija 1848-49. je bila i secesionistički i ideološki rat, a Švajcarski građanski rat 1847. je bio i verski i ideološki i secesionistički rat.

Takođe treba uzeti u obzir da građanski ratovi često u većoj ili manjoj meri postaju deo šireg, međudržavnog sukoba, odnosno njime znaju biti podstaknuti. Klasični primer je Drugi svetski rat na prostorima bivše Jugoslavije 1941-45.

Prema jednoj studiji o istraživanju građanskog rata iz 2017. godine, postoje tri prominentna objašnjenja za građanski rat: objašnjenja zasnovana na pohlepi koja se usredsređuju na želju pojedinaca da maksimizuju svoj profit, objašnjenja zasnovana na žalbi koja se usredsređuju na konflikt kao odgovor na socioekonomsku ili političku nepravdu, i objašnjenja zasnovana na prilikama koja se baziraju na faktorima koji olakšavaju uključivanje u nasilnu mobilizaciju. Prema tom istraživanju, najuticajnije objašnjenje za početak građanskog rata je objašnjenje zasnovano na prilikama.

Pohlepa

Naučnici koji istražuju uzroke građanskog rata podržavaju dve uzajamno osporavajuće teorije, što se sumira kao pohlepa nasuprot pritužbi. Grubo rečeno: konflikti su uzrokovani time ko su ljudi, bilo da je to definisano u smislu etničke pripadnosti, religije ili druge društvene pripadnosti, ili da li su konflikti počeli zato što je u ekonomskom najboljem interesu pojedinaca i grupa da ih započnu? Studijska analiza podržava zaključak da su ekonomski i strukturni faktori važniji od identiteta u predviđanju pojave građanskog rata.

Sveobuhvatnu studiju o građanskom ratu je sproveo tim Svetske banke u ranom 21. veku. Okvir studije, koji se naziva model Kolijer-Hoflera, ispitivao je 78 petogodišnjih priraštaja kada se građanski rat dogodio od 1960. do 1999. godine, kao i 1.167 petogodišnjih priraštaja „bez građanskog rata” radi poređenja, i podaci su podvrgnuti regresionoj analizi da bi se odredili efekti različitih faktora. Faktori za koje je pokazano da imaju statistički značajan uticaj na šanse da se građanski rat dogodi u bilo kom datom petogodišnjem periodu bili su:

Visok udeo primarnih roba u nacionalnim eksportima znatno povećava rizik od konflikta. Zemlja u „najvećoj opasnosti”, sa robama koje sačinjavaju 32% bruto domaćeg proizvoda, ima 22% rizika od pada u građanski rat u datom petogodišnjem razdoblju, dok zemlja bez primarnog robnog izvoza ima 1% rizika. Kada su razvrstani, samo su nafta i nenaftne grupe pokazale su različite rezultate: zemlja sa relativno niskim nivoima zavisnosti od izvoza nafte je u nešto manjem riziku, dok visok nivo zavisnosti od nafte u izvozu daje nešto više rizik od građanskog rata nego nacionalna zavisnost od druge primarne robe. Autori studije to tumače kao rezultat lakoće kojom se primarna roba može iznuđivati ili zapleniti u poređenju sa drugim oblicima bogatstva. Na primer, lako je zauzeti i kontrolisati proizvodnju rudnika zlata ili naftnog polja u poređenju sa sektorom proizvodnje odeće ili ugostiteljskim uslugama.

Drugi izvor finansija je nacionalna dijaspora koja može da finansira pobune i pobunjenike iz inostranstva. Studija je otkrila da statistička zamena veličine dijaspore zemlje od najmanje u studiji do najveće dovodi do šestostrukog povećanja šansi za izbijanje građanskog rata.

Viši upis muškaraca u srednje obrazovanje, prihod po glavi stanovnika i stopa ekonomskog rasta su svi imali značajne efekte na smanjenje šansi građanskog rata. Konkretno, upis muškaraca u srednje škole 10% iznad proseka smanjio je šanse od konflikta za oko 3%, dok je stopa rasta 1% veća od proseka studije rezultirala smanjenjem šansi građanskog rata od oko 1%. Studija je interpretirala ova tri faktora kao indikatore gubitka zarade zbog pobunjivanja, i da stoga mali gubici na zaradama pospešuju pobune. Izraženo na drugi način: mladi muškarci (koji čine veliku većinu boraca u građanskim ratovima) manje su skloni da se pridruže pobuni ako dobiju obrazovanje ili imaju ugodnu platu, i razumno mogu da pretpostave da će prosperirati u budućnosti.

Nizak prihod po glavi stanovnika je predložen kao uzrok za nezadovoljstvo, koje podstiče oružanu pobunu. Međutim, da bi ovo bilo istinito, očekivalo bi se da ekonomska nejednakost isto tako predstavlja značajan faktor u pobunama, što nije slučaj. Stoga je studija zaključila da ekonomski model oportunitetnog troška bolje objašnjava nalaze.

Literatura

• Mitchell, Claire (2013). Religion, Identity and Politics in Northern Ireland. Ashgate Publishing. str. 5. „The most popular school of thought on religion is encapsulated in McGarry and O'Leary's Explaining Northern Ireland (1995), and it is echoed by Coulter (1999) and Clayton (1998). The central argument is that religion is an ethnic marker, but that it is not generally politically relevant in and of itself. Instead, ethnonationalism lies at the root of the conflict. Hayes and McAllister (1999a) point out that this represents something of an academic consensus.” 
• Isaacs, Arnold; Hardy, Gordon (1988). Pawns of War: Cambodia and Laos. Boston: Boston Publishing Company. ISBN 978-0-939526-24-6. 
• Dougan, Clark; Fulghum, David; et al. (1985). The Fall of the South. Boston: Boston Publishing Company. ISBN 978-0-939526-16-1. 
• Chandler, David P. (1991). The Tragedy of Cambodian History. New Haven CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-04919-0. 

• Ali, Taisier Mohamed Ahmed and Robert O. Matthews, eds. Civil Wars in Africa: roots and resolution (1999), 322 pages
• Mats Berdal and David M. Malone, Greed and Grievance: Economic Agendas in Civil Wars (Lynne Rienner, 2000).
• Paul Collier, Breaking the Conflict Trap: civil war and development policy World Bank (2003) – 320 pages
• Collier, Paul; Sambanis, Nicholas, ur. (2005). Understanding Civil War:Evidence and Analysis. 1: Africa. Washington, DC: The World Bank. ISBN 978-0-8213-6047-7. 
• Collier, Paul; Sambanis, Nicholas, ur. (2005). Understanding Civil War:Evidence and Analysis. 2: Europe, Central Asia, and Other Regions. Washington, DC: The World Bank. ISBN 978-0-8213-6049-1. 
• Deac, Wilfred P. (2000). Road to the Killing Fields: the Cambodian War of 1970–1975. College Station TX: Texas A&M University Press. 
• Stathis Kalyvas, "'New' and 'Old' Civil Wars: A Valid Distinction?" World Politics 54, no. 1 (2001): 99–118.
• David Lake and Donald Rothchild, eds. The International Spread of Ethnic Conflict: Fear, Diffusion, and Escalation . . Princeton University Press. 1996. .
• Roy Licklider, "The Consequences of Negotiated Settlements in Civil Wars, 1945–1993," American Political Science Review 89, no. 3 (summer 1995): pp. 681–690.
• Andrew Mack, "Civil War: Academic Research and the Policy Community," Journal of Peace Research 39, no. 5 (2002), str. 515–525.
• David T. Mason and Patrick 3. Fett, "How Civil Wars End: A Rational Choice Approach," Journal of Conflict Resolution 40, no. 4 (fall 1996): 546-568.
• Patrick M. Regan. Civil Wars and Foreign Powers: Outside Intervention in Intrastate Conflict (2000) 172 pages
• Stephen John and others., eds. Ending Civil Wars: The Implementation of Peace Agreements (2002), 729 pages
• Toft, Monica Duffy (2003). The Geography of Ethnic Violence: Identity, Interests, and the Indivisibility of Territory. (Princeton NJ: Princeton University Press). ISBN 978-0-691-12383-7. 
• Barbara F. Walter, Committing to Peace: The Successful Settlement of Civil Wars . . Princeton University Press. 2002. ,
• Elisabeth Jean Wood; "Civil Wars: What We Don't Know," Global Governance, Vol. 9, 2003 pp. 247+ online version Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. jun 2012)
• Military History Institute of Vietnam (2002). Victory in Vietnam: A History of the People's Army of Vietnam, 1954–1975. trans. Pribbenow, Merle. Lawrence KS: University of Kansas Press. ISBN 978-0-7006-1175-1. 
• Nalty, Bernard C. (2000). Air War Over South Vietnam: 1968–1975. Washington DC: Air Force History and Museums Program. 
• Sutsakhan, Lt. Gen. Sak, The Khmer Republic at War and the Final Collapse. Washington DC: United States Army Center of Military History, 1987.
• Osborne, Milton (1994). Sihanouk: Prince of Light, Prince of Darkness. Sydney: Allen & Unwin. ISBN 978-1-86373-642-8. 
• Karnow, Stanley (1983). Vietnam: A History. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-74604-0. 
• Kinnard, Douglas, The War Managers. Wayne NJ: Avery Publishing Group, 1988.
• Kroth, Jerry (2012). Duped!: Delusion, denial, and the end of the American Dream. Jerry Kroth. ISBN 978-0-936618-08-1. 
• Lipsman, Samuel; Doyle, Edward; et al. (1983). Fighting for Time: 1969–1970. Boston: Boston Publishing Company. ISBN 978-0-939526-07-9. 
• Lipsman, Samuel; Weiss, Stephen (1985). The False Peace: 1972–74. Boston: Boston Publishing Company. ISBN 978-0-939526-15-4. 
• Morris, Stephen (1999). Why Vietnam invaded Cambodia : political culture and the causes of war. Stanford CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3049-5. 
• Morrocco, John (1985). Rain of Fire: Air War, 1969–1973. Boston: Boston Publishing Company. ISBN 978-0-939526-14-7. 
• Osborne, Milton (1979). Before Kampuchea: Preludes to Tragedy. Sydney: George Allen & Unwin. ISBN 978-0-86861-249-2. 
• Pike Douglas, John Prados, James W. Gibson, Shelby Stanton, Col. Rod Paschall, John Morrocco, and Benjamin F. Schemmer, War in the Shadows. Boston: Boston Publishing Company, 1991.
• Ponchaud, Francois, Cambodia: Year Zero. New York: Holt, Rinehart, and Winston, 1981.
• Shaw, John M. (2005). The Cambodian Campaign: the 1970 offensive and America's Vietnam War. Lawrence KS: University of Kansas Press. ISBN 978-0-7006-1405-9. 
• Shawcross, William (1979). Sideshow: Kissinger, Nixon and the Destruction of Cambodia. University of Michigan. ISBN 978-0-671-23070-8. 
• Snepp, Frank (1977). Decent Interval: An Insider's Account of Saigon's Indecent End Told by the CIA's Chief Strategy Analyst in Vietnam. New York: Random House. ISBN 978-0-394-40743-2. 
• Tully, John (2005). A short history of Cambodia: from empire to survival. Singapore: Allen & Unwin. ISBN 978-1-74114-763-6. 

Pregled članka o istraživanjima građanskog rata

• Lars-Erik Cederman, Manuel Vogt. 2017. "Dynamics and Logics of Civil War." Journal of Conflict Resolution
• Blattman Christopher, Miguel Edward. 2010. “Civil War.” Journal of Economic Literature 48 (1): 3–57.
• Kalyvas Stathis N. 2007. “Civil Wars.” In The Oxford Handbook of Comparative Politics, edited by Boix Carles, Stokes Susan C., 416-34. Oxford, UK: Oxford University Press.
• Sambanis Nicholas. 2002. “A Review of Recent Advances and Future Directions in the Quantitative Literature on Civil War.” Defence and Peace Economics 13 (3): 215–43.

Spoljašnje veze

• Royal Air Force Doctrine – The Nature of War and Armed Conflict
• "What makes a civil war?", BBC News, 20 April 2006