Википедија

Donji Kraji

Donji Kraji (lat. Partes inferiores, mađ. Alföld) ili Donji krajevi, istorijska su oblast koja je nastala u srednjem vijeku kao posebna upravna cjelina banovine Bosne.[1] Obuhvatala je veći dio prostora između rijeke Vrbasa na istoku, Une na zapadu i Save na sjeveru. Donji Kraji se u istorijskim izvorima prvi put pominju 1244. godine u povelji ugarskog kralja Bele IV, zajedno sa oblastima Usora i Soli. Noviji nazivi ovog prostora Krajina i Bosanska Krajina potiču upravo od naziva srednjovijekovne oblasti Donji Kraji.

Donji Kraji

Ugarski kralj Bela IV poveljom 1244. godine daje dozvolu bosanskom episkopu da sakuplja desetinu u Usori, Solima i Donjim Krajima. U to vrijeme Bosnom vlada ban Matej Ninoslav, a pretpostavlja se da je prije njega Donjim Krajima, kao jednom od četiri zemlje bosanske vladao Ban Kulin. Mateja Ninoslava je naslijedio ban Prijezda I koji je bio prinuđen da prizna vrhovnu vlast ugarskog kralja Bele IV, koji je tada formirao banovine Soli i Usora. Poveljom iz 1287, Prijezda I ustupa cijelu župu Zemunik svom zetu, najstarijem sinu slavonskog bana Stjepana Babonića. Tako krajem 13. vijeka dijelovi Donjih Kraja dolaze u posjed porodice Babonića.

Knez Hrvatin Stjepanić, rodonačelnik vlastelinske porodice Hrvatinića, je veoma rano priznao dalmatinsko-hrvatskog bana Pavla I Šubića za svog gospodara i time mu pomogao da se učvrsti u Bosni. To mu je omogućilo da proširi vlast svoje poridice na oblast Donjih Kraja i da dobije titulu kneza Donjih Kraja bosanske zemlje. Njegovi sinovi Vukoslav, Pavle i Vukac, slično kao i on nekoliko godina ranije, dobro procjenjuju situaciju i priznaju Stjepana II Kotromanića za bana Bosne, što im je omogućilo da zavladaju i župama Zemunik i Vrbanja. Sredinom 14. vijeka uticaj Hrvatinića opada, a Donji Kraji prestaju biti administrativna jedinica Banovine Bosne. Titula i funkcija kneza zemlje Donji Kraji je obnovljena tek nakon Tvrtkovog krunisanja za kralja. Tada velikog vojvodu Vukca Hrvatinića nasljeđuje njegov sin Hrvoje Vukčić Hrvatinić.

Hrvoje je postao jedan od najmoćnijih vlastelina u Bosni. Nakon smrti ugarskog kralja Lajoša I Anžujskog učestvovao je u dinstičkim sukobima pomogavši Ladislavu Napuljskom da se proglasi za kralja. Za to je bio nagrađen velikim teritorijalnim proširenjima svoje oblasti i titulom hercega Splita, vicekralja Dalmacije i Hrvatske, velikog bana Vrbaske banovine i kneza Donjih Kraja. Žigmund Luksemburški, drugi pretendent na ugarski presto, je uspio potisnuti Ladislava Napuljskog i zavladati čitavom Ugarskom. Nakon toga je Hrvojev uticaj počeo postepeno da slabi, a pošto je došao u sukob i sa Sandaljem Hranićem kojeg je podržao Žigmund, obratio se Turcima za pomoć i pozvao ih u Bosnu 1415. godine. Hrvoje je umro 1416. godine, poslije čega se njeogova oblast brzo raspala, a najvećim dijelom Donjih Kraja je vladao njegov sinovac Juraj Vojsalić.

Nakon pada Kraljevine Bosne pod tursku vlast, ugarski kralj Matija Korvin je krajem 1464. godine zauzeo sjevernu Bosnu i na prostoru Donjih Kraja osnovao Jajačku banovinu, koja se održala sve do 1527. ili 1528. godine. Banovina je obuhvatala gotovo čitavu oblast Donji Kraji, osim župe Uskoplje, koja je bila pod turskom vlašću. Padom Jajačke banovine, oblast je ušla u sastav Bosanskog sandžaka.

Istorija uredi

Glavni članak: Bosna u srednjem veku

Rani srednji vek uredi

 
Širenje bosanske države u srednjem veku

Naziv „Bosna“ po prvi put srećemo u delu Konstantina VII Porfirogenita, De administrando imperio (Spis o narodima). Delo je pisano između 948. i 952. godine[2]. Porfirogenit piše da su se od sedam naseljenih gradova u unutrašnjosti, dva, Kotor i Desnik, nalazila u sastavu Bosne. Bosna je tada predstavljala samo geografski pojam obuhvatajući dolinu istoimene reke. Salines, koji se izednačava sa srednjovekovnim Solijem, odnosno današnjom Tuzlom, nije pripadao prvobitnoj Bosni[3]. Porgirogenit 32. poglavlje svog dela, u kome je opisana najstarija istorija Srba, završava dolaskom na vlast kneza Časlava. Časlav je bio savremenik Porfirogenita. Moguće da je kao završni događaj Porfirogenit odredio smrt bugarskog cara Simeona[4]. Kraj Časlavljeve vladavine poznat je samo po legendarnim kazivanjima u Barskom rodoslovu (Letopisu popa Dukljanina). U Bosnu je prodro mađarski knez Kiz pljačkajući i pustošeći zemlju. Časlav ga je porazio u drinskoj župi. Kiz je poginuo u bici. Željni osvete, Mađari su pokrenuli nov pohod. Ovoga puta borbe su vođene u sremskoj oblasti, u ravnicama južno od Save. U iznenadnom noćnom napadu Časlav je zarobljen. Po nagovoru udovice prethodnog mađarskog glavara, udavljen je u Savi. Sa Časlavom se prekida niz poznatih vladara iz najstarije srpske dinastije, ali ne zbog toga što je ona izumrla već zbog toga što o njoj nema vesti. Ono što se u Letopisu kazuje o navodnim Časlavljevim naslednicima fantastično je i ne odgovara opštim prilikama toga vremena[5][6][7]. U izvorima se navodi da je hrvatski kralj Mihailo Krešimir II oko 969. godine opljačkao župe Uskoplje, Plivu i Luku. Pomenute župe su jezgro iz kojeg će se razviti „zemlja“ Donji Kraji[8]. Bosna je krajem 10. veka ušla u sastav države makedonskog cara Samuila, potom Vizantijskog carstva pod Vasilijem II, a kasnije i u sastav Duklje pod kraljem Konstantinom Bodinom. Do 1138. godine Bosna je ušla u sastav Ugarskog kraljevstva[9]. Prvi po imenu poznati vladar Bosne je Borić koga pominje Jovan Kinam u svojoj hronici opisujući Vizantijsko-ugarski rat sredinom 12. veka. Borić se borio na strani Ugara prilikom opsade Braničeva 1154. godine[10]. Bosanski ban poginuo je u sukobima oko ugarskog prestola. Sukobe je istoriostio Manojlo da svojoj vlasti potčini južne delove Ugarskog kraljevstva, uključujući i Bosnu. Ime bana Kulina po prvi put se pominje 1180. godine. Bio je vazal vizantijskog cara u čijoj titulaturi se našla i Bosna[11][12].

Nastanak Donjih Kraja uredi

 
Pečat Šubića

Glavni izvor za proučavanje bosanske istorije krajem 12. i početkom 13. veka jeste povelja ugarskog kralja Bele IV. Njome je ugarski kralj dao dozvolu episkopima Bosanske dijeceze sa centrom u Đakovu da prikupljaju desetinu u Usori, Soliju i Donjim Krajima. Istom poveljom kralj je potvrdio posede koje je ban Matej Ninoslav darovao dijecezi. Povelja kralja Bele prvi je dokument u kome se pominju Donji Kraji. Država Mateje Ninoslava obuhvatala je gotovo iste teritorije kao država Kulina. Zemlje Usora i Soli formirane su najkasnije do 1225. godine, a verovatno već tokom Kulinove vladavine. U to vreme treba smestiti i nastanak zemlje Donji Kraji[13][14].

O postojanju više zemalja u Matejinoj državi svedoči i njegova povelja izdata Dubrovčanima 1240. godine. Ban garantuje dubrovačkim trgovcima sigurnost u zemljama kojima su vladali ban i njegovi sinovi. U povelji iz 1249. godine se kao svedoci navode kaznaci Grdomil, Semijan i Belhan. Sudeći po redosledu nabrajanja, Grdomil je bio glavni, veliki kaznac, zadužen za ubiranje prihoda u zemlji Bosni. Ostala dva kaznaca su svakako prikupljali prihode u preostale dve zemlje: Usorom (sa Solijem) i Donjim Krajima[15].

Iz vremena vladavine bana Prijezde (oko 1250 — oko 1287) imamo više podataka o Donjim Krajima. Još na početku vladavine Prijezda je morao priznati Belino zauzimanje zemalja Usore i Soli i formiranje banovine na čelu sa Rostislavom Mihailovićem[16]. Ugarski kralj mu je darovao župu Novake u Slavoniji[17]. Pismo ugarskog kralja papi Inoćentiju IV ukazuje na mogući rat koji je 1253. godine vođen između Bele i Prijezde. Pod vlašću bosanskog bana ostale su zemlje Bosna i Donji Kraji, a širenje ka severu je onemogućeno. Poveljom iz 1287. godine ban Prijezda je, zajedno sa sinovima, Stefanom, Vukom i Prijezdom, darovao celu župu Zemunik svome zetu, najstarijem sinu Stefana Babonića, slavonskog bana. Ova velikaška porodica vladala je teritorijama južno od Save, neposredno uz granicu sa Bosnom. Radoslav Babonić je kao zet bosanskog bana upravljao župama Glaž, Vrbas i Sana u Donjim Krajima. Iz teksta povelje vidimo da je ovo bila baština bana Prijezde; on ju je dobio od svojih prethodnika. Prisustvovanje Prijezdinih sinova bilo je obavezno, budući da se njima oduzimao deo nasleđa. Porodica Babonić je do 1314. godine upravljala i župom Vrbanjom u Donjim Krajima kao i nad pojedinim župama u Usori. Prvobitna teritorija zemlje Donji Kraji se sa župa Uskoplje, Plive i Luke proširila niz Vrbas obuhvatajući župe Zemunik i Vrbanj[18].

Stefan I Kotromanić (oko 1290 — 1310) je u početnim godinama svoje vladavine delio vlast sa bratom Prijezdom. Uživao je podršku sremskog kralja Dragutina Nemanjića sa čijom ćerkom je bio oženjen. Dragutin je od ugarske kraljice Jelisavete dobio na upravu Mačvansku banovinu i banovinu Usoru i Soli (1284) te se njegova teritorija prostirala približno od ušća Kolubare do ušća Vrbasa[19][20]. Država Stefana Kotromanića našla se krajem 13. veka na udaru bribirskih knezova iz porodice Šubić. Glava porodice bio je Pavle I Šubić. Dragutin je u to vreme bio angažovan u ratu sa bratom Milutinom, srpskim kraljem. Pavle je 1299. godine uzeo titulu gospodara Bosne postavljajući na banski presto brata Mladena I. Stefan je potisnut do Drine gde se zadržao do svoje smrti 1310. godine. Bosanska vlastela odbila je da prizna njegovog sina Stefana II za bana te se Jelisaveta morala skloniti u Dubrovnik. Nakon pogibije Mladena I u sukobu sa bosanskim jereticima, na banski presto se popeo njegov sestrić Mladen II (1304-1322)[21].

Hrvatinići uredi

Glavni članak: Hrvatinići
 
Grb Hrvatinića

U vreme bana Prijezde u Donjim Krajima uzdiže se vlasteosla porodica čiji je rodonačelnik Stjepan (umro pre 1299). Stjepan je prvi poznati pripadnik velikaške porodice koja po njegovom sinu nosi ime Hrvatinići[22]. Hrvatin Stjepanić (oko 1299 — oko 1315) je uspeo da se uzdigne u red krupne vlastele. Hrvatin je priznao vazalan odnos prema Šubićima te je uspeo da se proširi na teritoriju čitave zemlje Donjih Kraja. Karlo II i Pavle Šubić ga u ispravama od 1299. do 1305. godine nazivaju „knezom Donjih Kraja“. Hrvatin je imao i braću čija nam imena nisu poznata. Moguće je da je jedan od njih Grgur Stjepanić koji će se istaći u narednom periodu. Baštenski posedi Hrvatinića bili su u župi Lušci. Pored ove, Hrvatin je držao i župu Banjicu. Njegova vlast nad ovim župama potvrđena je u istorijskim izvorima, dok se vlast nad ostalim župama pretpostavlja[23][24][25].

Hrvatin je imao trojicu sinova, Vukoslava, Pavla i Vukca[23]. Kao što je Hrvatin podrškom Šubićima obezbedio vlast nad Lušcima i Banjicom, tako su i njegovi sinovi u pravo vreme promenili stranu. U sukobu Karla Roberta i Stefana II Kotromanića sa jedne i Mladena II Šubića sa druge strane, Hrvatinići su podržali Kotromaniće. Mavro Orbin piše da je Stefan Kotromanić još prilikom svog boravka u Dubrovniku pregovarao sa vlastelom oko povratka na očev presto. Uz pomoć ugarskog kralja, Stefan je na vlast došao 1322. godine[26].

Stefan II Kotromanić (1322-1353) je okupio sve bosanske zemlje pod svojom vlašću, najpre zemlju Bosnu, a potom i Usoru i Soli (kao ban se pojavljuje u dokumentu iz 1323. godine što je dokaz da Dragutinov naslednik Vladislav nije vladao ovim teritorijama)[27]. Od Hrvatinića mu je najpre prišao Pavle Hrvatinić koji se u Stefanovoj povelji pominje već 1323. godine. Vladao je župom Zemunik i tamo je imao svog kaznaca i dijaka. Stefan Kotromanić, međutim, nije želeo da titulu kneza Donjih Kraja da nijednom od Hrvatinića već je sa svakim uspostavio posebne odnose[28]. Najstariji Hrvatinov sin, Vukoslav, izdao je 1325. godine povelju kao „knez ključki“. Pored Ključa, Stefan mu je poveljom iz 1326. godine darovao župe Vrbanju i grad Kotor (Kotor Varoš). Vukoslav je dobio sudski i upravni imunitet u svojim oblastima, a Stefanu je dugovao samo vojnu službu. Poveljom iz 1329. godine Stefan je Vukoslavu potvrdio odredbe prve povelje pred predstavnicima crkve bosanske[23][29].

Treći Hrvatinov sin, Vukac, vladao je u župi Vrbanje sa Kotorom[30]. Takođe je uživao upravni i sudski imunitet. Porodici Hrvatinića je moguće pripadao i Grgur Stjepanić koji se 1330. godine našao na bugarskom dvoru gde je, kao predstavnik bosanskog dvora, uspešno okončao pregovore oko sklapanja braka između bana Stefana i bugarske princeze[31].

Cepanje porodice Hrvatinića na grane naročito je izraženo u poslednjoj povelji bana Stefana iz 1351. godine kojom Pavlu i Vuku, naslednicima kneza Vukoslava, potvrđuje baštinske posede. Grad Ključ je pripao trećem sinu, Vlatku Vukoslaviću. Pored Vukoslavića, kasnije su svoja prava nad Banjicom istakli i Pavlovići (sinovi kneza Pavla) kao i Vlatko Vukoslavić. Vlast bana Stefana osećala se u župama koje nisu date Hrvatinićima na upravu (Uskoplje, Pliva, Luka, Lušci)[32].

 
Hrvoje Vukčić Hrvatinić, Hrvojev Misal

Prve godine vladavine Tvrtka I Kotromanića (1353-1391) obeležilo je savladarstvo svih članova porodice. Vlatku Vukoslaviću su povelju iz 1356. godine potpisali Tvrtko, njegov otac, majka i brat. Ugarski kralj Lajoš I (1342-1382) nastavio je politiku učvršćenja centralne vlasti koji je sprovodio njegov otac. Na početku vladavine je od Tvrtka uzeo teritorije između Cetine i Neretve (Humska zemlja) potvrdivši mu, za uzvrat, vlast nad Usorom i Soli. Uspeo je svojoj vlasti potčiniti i deo Donjih Kraja. Naime, sinovi kneza Pavla, Grgur i Vladislav, zajedno sa Grgurom Stjepanićem, ponudili su ugarskom kralju vernu službu. Njihovi posedi su 1357. godine izuzeti iz vlasti bosanskog bana[23].

Grad Greben našao se u Lajoševim rukama, ali je tamo kratko ostao — do 1374. godine kada ga je ugarski kralj predao Budislavu i Grguru, sinovima kneza Grgura Kurjakovića. Pavlovići su dobili neke župe u Ugarskoj, a ova loza Hrvatinića ugasila se 1470. godine[33].

Vlatko Vukoslavić, koji je ostao veran banu Tvrtku, dobija od njega garancije da neće odgovarati za neverstvo svoga rođaka. Ovo je veoma značajan podatak jer govori o postojanju realne opasnosti da čitav rod odgovara za jednog svog člana. Ovde vidimo da je došlo do prelaska sa kolektivne na individualnu odgovornost. Takvu promenu je nekoliko godina ranije zabeležio i srpski car Dušan u svom Zakoniku iz 1349. godine (čl. 52). Uobičajena kazna za neveru, koja je bila rezervat vladarevog suda, je konfiskacija imovine, a često i smrt[34].

Uprkos velikom proširenju na Hum, župu Zemunik i grad Glamoč, Lajoš je 1363. godine pokrenuo rat protiv Tvrtka sa ciljem zauzimanja novih teritorija. Opravdanje je ponovo našao u sukobu sa jereticima. Ratne operacije vođene su uglavnom na prostoru zemalja Soli i Usore. Pohod ugarskog kralja završen je neuspehom, ali je Lajoš svojoj vrhovnoj vlasti potčinio Vlatka Vukoslavića. Vlatko prelazi na stranu ugarskog kralja i ustupa mu Ključ u zamenu za neke teritorije u Ugarskoj. Od Hrvatinića je jedino grana Vukca Hrvatinića ostala verna bosanskom banu. Tvrtko je Vukcu dodelio jako utvrđenje Sokol u Usori. U sastavu države kneza Vukca bila je 1373. godine i župa Tribova u dolini Crne Rijeke, u blizini Mrkonjić Grada. Vukac je otprilike u to vreme dobio titulu velikog vojvode bosanskog. Po poslednji put u izvorima, sin Hrvatina se pominje 1378. godine[30]. Kralj Tvrtko je dve godine kasnije izdao povelju kojom njegovom najstarijem sinu Hrvoju daruje vojvodstvo njegovog oca. Savetujući se sa vlastelom, ban je utvrdio da je Hrvoje dostojan da nasledi svoga oca. Hrvoje je od Tvrtka dobio titulu „vojvode Donjih Kraja“. Za razliku od svog prethodnika koji je izbegavao da vlast u čitavoj zemlji Donji Kraji stavi u ruke jednog Hrvatinića, Tvrtko je obnovio ovu vladarsku titulu koja se poslednji put u izvorima javila 1299. godine.

Donji Kraji pod Hrvojem Vukčićem uredi

Glavni članak: Hrvoje Vukčić Hrvatinić
 
Zemlja Hrvoja Vukčića 1412. godine

Pored Hrvoja, Vukac je imao još trojicu sinova, Vojislava, Vuka i Dragišu, kao i tri ćerke, Vučicu, Resu i ćerku nepoznatog imena udatu za člana porodice Zlatonosović iz Usore. Nije poznato da li su naslednici vojvode Vukca vladali njegovom državom kao nedeljivom baštinom ili je svako dobio svoj deo na upravu. Vuk Vukčić je upravljao Grebenom u župi Zemuniku od 1385. godine. U građanskom ratu u Ugarskoj podržavao je Žigmunda Luksemburškog. Umro je posle 1397. godine. Vojislav Vukčić je sledio politiku svoga brata prateći ga u vojnim i diplomatskim pohodima. Od Vojislava je potekla sporedna grana Hrvatinića — Vojsalići. Vojsalići će opstati duže od svih grada Hrvatinića. Ovaj ogranak ugasio se smrću Matije Vojsalića osamdesetih godina 15. veka. Dragiša Vukčić je bio knez Glaža. Osnivač je ogranka Dragišića[23].

Ipak, od sinova vojvode Vukca najviše se istakao Hrvoje Vukčić. On je ujedno i najpoznatiji pripadnik porodice Hrvatinića, prvi i najveći oblasni gospodar u srednjovekovnoj Bosni[35]. Aktivno je učestvovao u građanskom ratu u Ugarskoj stajući na stranu Anžujske dinastije. U prvim godinama rata istupao je zajedno sa Ivanišom Horvatom koji, međutim, gine 1394. godine u bici kod Dobora[36][37]. U ime kralja Tvrtka vodio je pregovore sa dalmatinskim gradovima 1388. godine[38]. Nakon Tvrtkove smrti (mart 1391), Hrvoje je najmoćnija ličnost u Bosni. U pregovore sa Ladislavom Napuljskim Hrvoje je stupio 1391. godine. Hrvoja i njegovog brata Vuka Ladislav je uzdigao za banove Hrvatske i Dalmacije. U narednim godinama Hrvoje se bori sa Turcima koji nakon Kosovske bitke prodiru u Bosnu[39].

Uz Hrvojevu pomoć na banski presto došao je 1398. godine kralj Ostoja. Žigmund je provalio u Donje Kraje, ali ga je Hrvojeva vojska potisla. Na vrhuncu moći Hrvoje se nalazio krajem 1403. godine. Ladislav Napuljski dodelio mu je titulu hercega splitskog darujući mu ostrva Brač, Hvar i Korčulu. Time je postao najveći Žigmundov protivnik u Bosni[23][40].

Žigmund 1407. godine predvodi ugarsku vojsku u napadu na Donje Kraje, ali je zaustavljen. Do preokreta je došlo nakon velike Žigmundove pobede u bici kod Dobora (1408)[41]. Hrvoje nije lično učestvovao u pobedi, ali ga je katastrofa bosanske vojske navela da se izmiri sa ugarskim kraljem. Time je izgubio sve povlastice koje je dobio od Ladislava i njegova moć opada[42]. Hrvoje je 1413. godine izgubio podršku i od ugarskog kralja te je u Bosnu doveo Turke. Rezultat je bitka kod Doboja (1415) u kojoj Hrvojeva i turska vojska odnose pobedu nad koalicijom bosanske vlastele i ugarskih odreda[43]. Hrvojeva vlast u zapadnoj Bosni postala je neograničena, ali samo nakratko. Umro je početkom 1416. godine. Njegova udovica Jelena kasnije se preudala za bosanskog kralja Ostoju[23].

Hrvojevi naslednici uredi

Hrvoje je iza sebe ostavio sina Balšu, rođenog u prvom braku. Balša je nosio titulu kneza Donjih Kraja, ali je umro takođe 1416. godine[44]. Nije imao muških potomaka te vlast nad Donjim Krajima preuzima Hrvojev sestrić Juraj, sin Vojislava Vukčića. Juraj se po prvi put pominje u zapisniku rada dubrovačkog veća iz 1417. godine. Srećemo ga dve godine kasnije u povelji Stefana Ostojića u kojoj se javlja kao svedok Donjih Kraja sa kneževskom titulom. Od 1421. godine nosi titulu vojvode. Narednih trinaest godina se ne pojavljuje u izvorima. Sledeći pomen Juraja je iz 1434. godine kada je u građanskom ratu podržao bosanskog kralja Tvrtka II protiv Sandalja Hranića. U povelji koju je doneo 12. avgusta iste godine zabeležena su i imena njegovih sinova: Petra i Jurja. Juraj je umro posle 1438. godine[23][45]. Nasledio ga je sin Petar. Vladavina Petra obeležena je dobrim vezama između Donjih Kraja i papske kurije. Papa je nekoliko puta uzimao vojvodu Donjih Kraja u zaštitu ističući da je on jedini među šizmatičkom bosanskom vlastelom koji je zadržao pravu veru. Aktivno je podržavao Vladislava Hercegovića u borbi protiv Stefana Vukčića. Petar se kao živ poslednji put pominje u mletačkom dokumentu iz 1456. godine[46].

Donji Kraji u sastavu Jajačke banovine uredi

Glavni članak: Jajačka banovina
 
Mohačka bitka (1526) nakon koje Turci zauzimaju Donje Kraje

Bosna je pod vlast Turaka pala 1463. godine. Poslednji kralj, Stefan Tomašević, uhvaćen je u Ključu, na reci Sani. Međutim, ugarski kralj Matija Korvin reagovao je na prodor Turaka. Pokrenuo je vojsku koja je iste godine zauzela severne delove Bosne, odnosno Donje Kraje. Matija Korvin je osnovao banovinu sa sedištem u Jajcu. Teritorija Jajačke banovine se u najvećoj meri poklapala sa Donjim Krajima, sem Uskoplja koje je od 1465. godine pod Turcima. Pored Jajačke, Matija je formirao i Srebreničku banovinu u koju su ulazili delovi Usore i Solija. U Donjim Krajima je pored Jajca osvojio još 27 tvrđava. Matija Korvin je vlast nad dvema banovinama dodelio Emeriku Zapoljskom, a 1471. godine je kao bosanskog kralja postavio Nikolu Iločkog. Turci su, sa druge strane, 1465. godine osnovali marionetsku Bosansku kraljevinu stavljajući na presto najpre Matiju Šabančića, sina Radivoja Ostojića, a od 1471. godine kralj je bio Matija Vojsalić. Matija Vojsalić je bio brat ili sin Petra Vojsalića. Vojsalić je 1476. godine poveo pregovore sa ugarskim kraljem što je rezultiralo njegovim zbacivanjem sa vlasti. Kratkotrajna Bosanska kraljevina prestala je da postoji. Turci su u Donjim Krajima držali Uskoplje i Livno odakle su preduzimali pohode na ugarske teritorije. Već 1491. godine Turci zauzimaju Vinac i približavaju se na desetak kilometra od Jajca. U narednim decenijama Turci sve više stežu obruč oko Jajca. Srebrenička banovina pala je do 1520. godine. Turci vrše pritisak na Jajačku banovinu i sa istoka. Kraj postojanja Jajačke banovine označila je Mohačka bitka 1526. godine. Jajce je palo početkom 1528. godine[23][47].

Istorijska geografija uredi

Zemlja Donji Kraji obuhvatala je sliv Sane i Vrbasa. Najvećim delom je pripadala planinsko-kotlinskoj oblasti u predelu dinarske Bosne. Manjim delom se spuštala u južnopanonsku oblast i deo severne Bosne. U istorijskoj nauci nije precizno utvrđeno od kojih župa se sastojala zemlja Donji Kraji. Vjekoslav Klaić je prvi doneo spisak župa Donjih Kraja: Pliva, Luka, Zemljanik, Glaž, Mrin, Vrbas, Sana i Dubica. Klaić navodi da se Jajce nalazilo u župi Plivi što se ne slaže sa kartama Miloša Blagojevića koji Jajce smešta u Luku. Mrin kao teritorijalno-upravna jedinica nikada nije ni postojala, već je samo mogla da obuhvata upravno područje grada. Klaićeve podatke dopunio je Ferdo Šišić uvodeći svoje dopune, u stvari nove greške; od pogrešnog pisanja imena župe Zemunik, do netačnog ubificiranja župe Glaž. U delu „Teritorijalni razvoj bosanske države u srednjem veku“, Vladimir Ćorović se drži mišljenja Klaića, a u „Historiji Bosne“ se samo dotiče ovom zemljom navodeći da se Donji Kraji nalaze zapadno od Usore, sa župama Vrbanjom, Banjicom i Zemunikom.

Župe uredi

 
Raspored župa u Donjim Krajima

Na osnovu arheoloških podataka i geografskog položaja Donjih Kraja, kao župe zemlje izdvajaju se: Uskoplje, Pliva, Luka, Tribova (Trijebovo), Mel, Lušci, Banjica, Zemunik i Vrbanja, a od vremena Hrvoja Vukčića i župe Sana, Glaž, Vrbas, a nakratko i Dubica. Primer župe sa samo jednim gradom je Vrbanja u kojoj se nalazio grad Kotor (Kotor Varoš). Sela Kable, Jakotina, Rapta i Podblizak nalazila su se na desetak kilometara od Kotora. U Luki su se do sredine 15. veka razvila čak tri grada: Jajce, Jezero i Komotin[48].

Uskoplje: je jedna od središnjih župa Donjih Kraja. Obuhvata gornji tok reke Vrbas u dužini od šest dana jahanja. Mihailo Krešimir opljačkao je Uskoplje u svom pohodu na Bosnu 969. godine. Župa se pominje i u Belinoj povelji iz 1244. godine. U domaćim izvorima Uskoplje se pominje samo u povelji Stefana Tomaša iz 1446. godine. Prema popisu (početak 16. veka) Uskoplje je imalo 48 sela sa 477 kuća. Jedno selo je u proseku imalo oko 9 kuća[49].

Pliva: pominje se u Barskom rodoslovu kao jedna od središnjih župa Donjih Kraja, uz Uskoplje i Luku. Prostirala se severozapadno od Uskoplja, sa centrom u gradu Sokolu. Ban Tvrtko je 1366. godine grad predao na upravu Vukcu Hrvatiniću. Obuhvatala je sliv Janja i oblast Podgorija, predeo u podnožju Vitoroga i predeo jugoistočno od gornjeg toka Sane. Turci su zauzeli Sokol 1519. godine[50].

Luka: nakon pomena u Barskom rodoslovu, Luka se ne pominje u izvorima sve do 1412. godine kada se pominje Milat Čučić kao svedok jedne od povelja Hrvoja Vukčića. Jedini izvor o naseljima unutar Luke, na osnovu koga se utvrđuje i njena teritorija, jeste povelja Stefana Ostoje svom stricu Radivoju Ostojiću iz 1446. godine. Miloš Blagojević je, zanemarujući podatke iz ove povelje, Jajce smeštao u Plivu. Jajce, Jezero i Komotin nalazili su se u sastavu ove župe. Jajce je bilo središte ugarske banovine čijim padom (1528) je okončana srednjovekovna istorija Donjih Kraja[51].

Tribova: centar kasnije nahije Tribovo bio je današnji Mrkonjić Grad. Prvi put se u izvorima pominje 1373. godine u vezi sa trgovinom robljem. Nije poznato gde se tačno prostirala ova župa niti gde joj je bio centar. Istoimena nahija nastala je 1563/4. godine izdvajanjem iz nahije Zmijanje[52].

Zemunik: granice ove župe izložene su u povelji bana Prijezde iz 1287. godine. Na istoku se graničila sa Vrbanjom, na jugu sa Lukom i Tribovom. U sastavu Zemunika nalazilo se srednjovekovno utvrđenje na mestu današnje Banja Luke. Banja Luka se, inače, u izvorima prvi put javlja 1494. godine, ali je verovatno da se na ovako značajnom strateškom mestu naselje nalazilo i mnogo ranije. Centar župe nalazio se na severu. Njemu je Prijezda izdao svoju povelju. Od 1323. godine grad se nalazi pod vlašću Pavla Hrvatinića. Milan Vasić je župu Zemunik izjednačavao sa turskom nahijom Zmijanje. Imala je ukupno 23 sela. U njenom sastavu nalazili su se i gradovi Greben i Glamoč[53].

Vrbanja: prvi put se ova župa pominje 1326. godine u povelji Stefana II Kotromanića Vukoslavu Hrvatiniću kojom mu daruje gradove Ključ i Kotor, sa župama Banjicom i Vrbanjom. Vrbanja se nalazila istočno od župe Zemunik. Župsko sedište bio je Kotor (današnji Kotor Varoš). Kotor je ujedno bio i jedini grad u župi Vrbanji. Utvrđenje je u srednjem veku bilo poznato i kao Bobac[54].

Banjica: pominje se u povelji Vukoslava Hrvatinića selu Sanici izdatoj između 1305. i 1315. godine. Ime župe potiče od deste pritoke Sane kod čijeg ušća se nalazilo Ljubinje i Banjica. Centar župe, međutim, nije bilo selo Banjica već grad Ključ. Stefan Kotromanić je 1323. godine poveljom darovao Ključ Hrvatinićima. Vukoslava je u Ključu nasledio sin Vlatko koji je 1366. godine predao grad ugarskom kralju Lajošu u zamenu za neke posede u Ugarskoj. Hrvoje Vukčić je Banjicu vratio pod vlast Hrvatinića 1382. godine. Ona se pominje u povelji Stefana Tomaša iz 1446. godine. Ključ je bio jedini grad u Banjici, ali su sačuvani ostaci mnogih utvrđenja[55].

Lušci: župa Lušci prostirala se severno od župe Plive, a južno od Banjice tj. oko izvorišnog toga Sane. Hrvatinići su se rano učvrstili u ovoj župi. Ona se pominje u povelji Vukoslava iz 1305/15. godine. Stefan Kotromanić ju je poverio Vukoslavu. Župa se pominje u Lajoševoj povelji iz 1366. godine i u jednoj povelji bosanskog kralja Stefana Dabiše (1391-1395)[56].

Sana: pominje se u Belinoj ispravi iz 1244. godine kao župa koja uz Mrensku, Dubičku i Vrbasku čine zemlju Donje Kraje. Sanski župan Mihailo pominje se 1258. godine. Pominje se tokom vladavina Hrvatina Stjepanića, kralja Ostoje Kotromanića i Hrvoja Vukčića. Pod ugarsku vlast došla je 1413. godine. U sastav Osmanskog carstva ušla je 1499. godine. Kamengrad je bio jedno od najvažnijih turskih naselja u Bosni. Kasnije je formirana i Sanska kapetanija[57].

Vrbas: župa se prostirala od reke Moštanice na zapadu do Save na severu i Vrbasa na istoku, a na jugu do obronka Kozare i rečice Crkvene. Sedište župe bilo je u Vrbasu kod današnjih Gornjih Podgradaca. U župi Vrbas se nalazio i grad Glaž koji se prvi put pominje 1285. godine. Svedoci iz Glaža navode se u Hrvojevoj povelji iz 1412. godine[58].

Dubica: župa Dubica sa centrom u Dubici pominje se 1244. godine u Belinoj ispravi. Žigmund Luksemburški je 1398. godine napao Hrvojevu Dubicu, ali je potisnut od bosanske vojske[59].

Crkvena organizacija uredi

 
Hrišćanski hramovi u srednjovekovnoj Bosni

U crkvenoj prepisci papske kurije od 1187. do 1238. godine Bosna je, pripadajući jurisdikciji Dubrovačke nadbiskupije, navodi kao „kraljevstvo Srbije koje je Bosna“. Donji Kraji ne navode se kao poprište borbi prilikom prodora ugarskog hercega Kolomana u Bosnu (1238)[14]. U povelji kralja Bele iz 1244. godine episkopima se daje pravo da prikupljaju desetak u Donjim Krajima. Pominje se crkva Svetog Jovana u župi Uskoplje kao i crkva svetog Kozme i Damjana u župi Mel[60]. Katolička crkvena organizacija prisutna je u Bosni tokom vladavine bana Kulina. Ban Matej Ninoslav se 1233. godine žali papi kako nije u stanju da se izbori sa bosanskim jereticima kojima podršku pruža i vlastela. Vlasteli je smetala katolička crkva kao jedan od najvećih zemljoposednika u Bosni[61].

Među podacima o prodaji roblja u periodu od 1283. do 1300. godine zabeležena su samo dva slučaja trgovine robljem u Donjim Krajima, sva tri u Uskoplju. Međutim, u županijama Sani i Vrbasu (koje će kasnije ući u sastav Donjih Kraja) zabeleženo je čak 18 slučajeva. Ova činjenica ukazuje na mogućnost da je stanovništvo ovih prostora u velikoj meri bilo nekršteno. Hrvatin Stjepanić došao je u sukob sa banom Mladenom I jer je podržavao bogumilsku jeres. Prilikom sklapanja primirja, on se odrekao podrške jereticima. Tokom vladavine Hrvatinovih sinova nema podataka o postojanju jeretičkih središta, žiža, u Donjim Krajima[62][23].

O crkvenoj organizaciji Donjih Kraja najbolje svedoči pismo pape Grgura IX (3. februar 1373. godina) koje kaže da „u zemlji Bosni žive skoro sve šizmatici i jeretici, sem onih koji su Božjom milošću preobraćeni... takođe na granici sa Ugarskom, u mestu Glaž pomešano žive hrišćani, jeretici i šizmatici; tamo su uređene parohije i parohijski sveštenici udaljeni čak dva ili tri dana“. Godinu dana kasnije franjevci su od pape dobili dozvolu da podignu svoje manastire u dolini Vrbasa i Sane[63].

Od kraja 15. veka pominju se pravoslavni manastiri Stuplje čiji su ostaci pronađeni 1994. godine u Gornjim Vijačanima, zatim Detlak, jugozapadno od Dervente i manastir Liplje kod današnjeg Teslića. Blizu granica Krbavske dijeceze izgrađen je u 15. veku manastir Rmanj kod Martin Broda. Kralju Dragutinu pripisuje se ktitorstvo pravoslavnih manastira od Drine na istoku do Vrbasa na zapadu: Papraće, Tamne (Tavne), Lomnice (Lovnice), Gostovića (Udrima), Vozuće i Lipnja[64].

Hrvoje Vukčić je uspeo da povrati neke teritorije koje su ranije bile u sastavu Hrvatinića (Greben, Glamoč, Ključ), a koje su kasnije prešle u ruke kralja Lajoša. Ugarski kralj Žigmund je 1391. godine od pape dobio blagoslov za rat, a njegova vojska oproštajnice, u ratu protiv jeretika i šizmatika. Izvorna građa ne pruža dovoljno podataka o verskoj orijentaciji Hrvoja Vukčića. Hval, pisac Hvalovog zbornika, bio je pripadnik crkve bosanske (Hval krstjanin). Međutim, njegovo delo nema jeretička obeležja. Kada se Žigmund 1413. godine okrenuo protiv Hrvoja, herceg je poslao pismo kraljici Barbari u kojoj je moli da posreduje kod kralja: „da ne dozvoli da u svojoj starosti umrem u veri paganskoj i nevernosti jer sam teško dočekao da se iz paganske vere vratim u katoličku veru“. Hrvoje je morao da promeni versko opredeljenje kada je zavladao Splitom, značajnim crkvenim centrom, sedištem nadbiskupije[23].

Hrvojeve unuke, ćerke Balše (Katarina i Doroteja), bile su katolikinje. Juraj Vojsalić pripadao je katoličkoj veri. Od pape Evgenija je 1437. godine dobio dozvolu da podigne manastir sa crkvom Svete Bogorodice za bosanske fraenjevce, ali nije poznato gde ga je podigao. Njegovog naslednika, Petra Vojsalića, nekoliko puta srećemo u papskim pismima. Papa naglašava da je Petar jedini katolički knez na ovim prostorima što dokazuje da je Petar nastavio politiku svoga oca oslanjajući se na rimokatoličku crkvu.

Dragiša Vukčić, brat Hrvoja, se još 1393. godine poklonio moštima svetog Šimuna. Njegov sin i unuci (Ivaniš, Marko, Juraj i Pavle) nose hrišćanska imena. Pred tursko osvajanje, izvori beleže postojanje franjevačkih crkava u Jajcu. Najveća je bila crkva Svete Marije koja je kasnije pretvorena u džamiju i crkva Svete Katarine koju je podigla bosanska kraljica Katarina, supruga Stefana Tomaša[65].

Reference uredi

  1. ^ Mrgić-Radojčić 2002, str. 11.
  2. ^ Maksimović 1972, str. 25.
  3. ^ Blagojević 2002, str. 38–44
  4. ^ Maksimović 1972, str. 30–2
  5. ^ Letopis popa Dukljanina (1988). str. 125
  6. ^ ISN 1999, str. 160–166
  7. ^ Blagojević 2002, str. 60.
  8. ^ Mrgić 2002, str. 32.
  9. ^ Ćirković 1964, str. 27–8
  10. ^ Vizantijski izvori 2 (2007). str. 45—54
  11. ^ Mrgić 2008, str. 52.
  12. ^ Ćirković 1964, str. 27–35
  13. ^ Mrgić 2002, str. 35–6
  14. ^ a b Mrgić 2008, str. 55
  15. ^ Mrgić 2002, str. 37.
  16. ^ Mrgić 2008, str. 58.
  17. ^ Mišić 2014, str. 35.
  18. ^ Mrgić 2002, str. 39–40
  19. ^ Lazarević (1990), pdf
  20. ^ Stanojević 1936, str. 7.
  21. ^ ISN 1999, str. 449.
  22. ^ Šišić 1902, str. 6–7
  23. ^ a b v g d đ e ž z i j Hrvatski biografski leksikon
  24. ^ Mrgić 2002, str. 43.
  25. ^ Šišić 1902, str. 9.
  26. ^ Mrgić 2002, str. 44.
  27. ^ ISN 1999, str. 497.
  28. ^ Mrgić 2002, str. 55–6
  29. ^ Mrgić 2002, str. 45–6
  30. ^ a b Mrgić 2002, str. 65–71
  31. ^ Mrgić 2008, str. 69–72
  32. ^ Mrgić 2008, str. 56.
  33. ^ Mrgić 2002, str. 67.
  34. ^ Mrgić 2002, str. 65.
  35. ^ Mišić 2014, str. 55.
  36. ^ Ćirković 1997, str. 299.
  37. ^ Ćorović 1940, str. 315–320
  38. ^ Mrgić 2002, str. 74–5
  39. ^ Mrgić 2002, str. 74–82
  40. ^ Mrgić 2008, str. 85.
  41. ^ Ćorović 1940, str. 398–9
  42. ^ Ćirković 1997, str. 304.
  43. ^ Ćorović 1940, str. 416–7
  44. ^ Mrgić 2002, str. 118.
  45. ^ Mrgić 2002, str. 118–121
  46. ^ Mrgić 2008, str. 121–4
  47. ^ Mrgić 2008, str. 122–133
  48. ^ Mrgić 2008, str. 157–172
  49. ^ Mrgić 2008, str. 184–192
  50. ^ Mrgić 2008, str. 173–198
  51. ^ Mrgić 2008, str. 199–208
  52. ^ Mrgić 2008, str. 209–213
  53. ^ Mrgić 2008, str. 214–225
  54. ^ Mrgić 2008, str. 226–231
  55. ^ Mrgić 2008, str. 231–242
  56. ^ Mrgić 2008, str. 242–4
  57. ^ Mrgić 2008, str. 244–8
  58. ^ Mrgić 2008, str. 249–256
  59. ^ Mrgić 2008, str. 257.
  60. ^ Mrgić 2008, str. 135–6
  61. ^ Mišić 2014, str. 32.
  62. ^ Mrgić 2008, str. 138.
  63. ^ Mrgić 2008, str. 135.
  64. ^ Mrgić 2008, str. 144.
  65. ^ Mrgić 2008, str. 145–154

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Доњи_Краји&oldid=27602604”