Википедија

Evropa

континент
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Evropa (višeznačna odrednica).

Evropa (verovatno od akadske reči erebu — „zaći” (u odnosu na Sunce) ili od feničanske reči ereb — „veče”, prema tome, Evropa je „zemlja zalaska sunca”),[4] šesti kontinent po veličini (jedino veći od Australije) i treći najnaseljeniji (posle Azije i Afrike), sa populacijom od oko 742 do 750 miliona stanovnika, 11% ukupne svetske populacije i nultim prirodnim priraštajem (11‰).[5]

Evropa
Površina10.500.000 km[1] (6.)
Gustina stanov.72.9/km² (2.)
Države50 (44 priznate)
Zavisne zemlje4
Nepriznate zemlje6
Jezici225 jezika[2]
Vremenske zoneod UTC+0 do UTC+5
Najveći gradovi

Evropa se nalazi na severnoj i najvećim delom na istočnoj polulopti i obuhvata zapadni deo Evroazije. Sastoji se od 50 zemalja i izlazi na: Severni ledeni okean na severu, Atlantski okean na zapadu i Sredozemno more na jugu. Na istoku i jugoistoku, Evropa se smatra odvojenom od Azije vododelnicom Uralskih i Kavkavskih planina, rekom Ural, Kaspijskim jezerom, Crnim morem, i moreuzima Bosfor i Dardaneli.[6] Ipak, granice Evrope koje datiraju još iz antičkog doba, proizvoljne su, jer pre svega fiziografski izraz „kontinent” uključuje kulturne i političke elemente.

Površina ovog kontinenta je oko 10.500.000 km² ili 2% ukupne zemljine površine ili 6,8% površine kopna. Od 50 suverenih evropskih država, Rusija (ujedno i najveća država sveta) daleko je najveća i po pitanju površine i populacije, zauzimajući oko 40% površine kontinenta (iako država ima teritoriju u Evropi i Aziji), dok je Vatikan (ujedno i najmanja država sveta) najmanja država. Klima koja je određena toplim Atlantskim strujama, odlikuje se blagim zimama i toplim letima, čak i u predelima koji imaju ozbiljne klimatske odlike Severne Amerike ili Azije. Dalje od Atlantika, sezonske razlike se povećavaju, ali blaga klima ostaje.

Evropa, posebno antička Grčka, mesto je nastanka Zapadne kulture.[7][8][9] Padom Rimskog carstva, tokom perioda seoba naroda, došlo je do kraja antičkog doba i do početka ere poznate kao srednji vijek. Renesansni humanizam, geografska istraživanja, umetnost i nauka vodili su „stari kontinent”, kao i ostatak svijeta, u savremeno doba. Od tog perioda pa nadalje, Evropa je imala dominantnu ulogu u globalnim dešavanjima. Između 16. i 20. vijeka, evropske nacije su kontrolisale u različitim vremenskim periodima Amerike, većinu Afrike, Okeanije i Azije.

Industrijska revolucija, koja je počela u Velikoj Britaniji krajem 18. vijeka, dovela je do radikalnim privrednih, kulturnih i društvenih promena u zapadnoj Evropi, eventualno i širom sveta. Demografski rast doveo je do toga da je 1900. godine, udio Evrope u svetskoj populaciji bio 25%.[10] Oba svjetska rata su uglavnom bila fokusirana na Evropu, što je u velikoj meri dovelo do kraja dominacije zapadne Evrope u svetskim dešavanjima, dok su SAD i Sovjetski Savez preuzele to mesto.[11] Tokom Hladnog rata, Evropa je bila podeljena duž Gvozdene zavese između država NATO-a na zapadu i država Varšavskog pakta na istoku, sve do revolucija 1989. i pada Berlinskog zida.

Definicija uredi

 
Rekonstrukcija Herodotove mape svijeta.
 
Sredovekovna karta T-O iz 1472. prikazuje tri kontinenta kao posjede Nojevih sinova.
 
Rani savremeni prikaz Europa regina (’Kraljice Evrope’) i mitološke Evrope iz 8. veka pre nove ere

Upotreba izraza „Evropa” se postepeno razvijala tokom istorije.[12][13] U antičko doba, grčki istoričar Herodot je navodio da je svet podeljen od strane nepoznatih lica na tri dela, Evropu, Aziju i Libiju (Afriku), sa rekama Nil i Rioni koje čine granice — mada je navodio, da postoji i mišljenje da je reka Don, umesto Rioni, granica između Evrope i Azije.[14] Najistočniju evropsku granicu odredio je u 1. veku geograf Strabon na reci Don.[15] Knjiga jubileja opisuje kontinente kao zemlje koje je Noj dao svojim sinovima. Prema knjizi Evropa se prostire od Herkulovih stubova na Gibraltaru, koji je razdvajaju od Afrike, do reke Don, koja je razdvaja od Azije.[16]

Kulturna definicija Evrope kao zemlje latinskog hrišćanskog sveta nastala je u 8. veku, označavajući novu kulturu nastalu spajanjem germanske tradicije i hrišćansko-latinske kulturu, koja je definisana delom na suprotnostima sa Vizantijom i islamom, ograničena na sever Iberije, Britanska ostrva, Francusku, pokršteni zapad Njemačke, Aple i severnu i srednju Italiju.[17] Taj koncept je jedan od trajnih nasljeđa Karolinške renesanse: „Europa” se često javlja u pismima Karlovog dvorskog učitelja, Alkuina.[18] Ova podela je korištena sve do kasnog srednjeg veka, kada je promenjena tokom Velikih geografskih otkrića.[19][20] Problem definisanja Evrope konačno je rešen 1730. godine kada, umesto rečnih tokova, švedski geograf i kartograf Stralenberg predložio Uralske planine za najznačajniju istočnu granicu, dobijajući za to podršku iz Rusije i širom Evrope.[21]

Evropa je sada definisana od strane geografa kao zapadni dio Evroazije, sa granicama koje su obležene velikim vodenim masama na severu, zapadu i jugu; za evropska granica na krajnjem istoku obično se uzimaju Uralkse planine, reka Ural i Kaspijsko jezero; na jugoistoku, uključujući Kavkavske planine, Crno more i vodeni tokovi koji spajaju Crno more sa Sredozemnim morem.

Ostrva su uglavnom grupisana uz najbližu kontinentalnu masu, otud se Island smatra delom Evrope, dok se obližnje ostrvo Grenland smatra delom Severne Amerike. Ipak, postoje neki izuzeci na osnovu društveno-političkih i kulturnih razlika. Kipar je bliži Anadoliji, ali se obično smatra delom Evrope kulturno i politički i trenutno je država članica Evropske unije. Malta se smatra ostrvom Severne Afrike već vekovima.[22]

Geografska granica povučena između Evrope i Azije u 1730. godini nije sledila međunarodne granice. Kao rezultat, pokušaji da se Evropa organizuje političkim i privrednim linijama rezultovali su upotrebom imena na geopolitički ograničavajući način[23] ukazujući samo na 28 država članica Evropske unije. S druge strane, Evropa se takođe koristi na veoma ekspanzivan način od strane Savjeta Evrope koji ima 47 država članica,[24] od kojih su nečije teritorije preko Urala i Bosfora uključujući cijelu Rusiju i Tursku. Pored toga, ljudi na Britanskom ostrvu mogu smatrati „kontinentalnu” ili „kopnenu” Evropu Evropom.[25]

Etimologija uredi

U antičkoj grčkoj mitologiji, Evropa je bila feničanska princeza koju je Zevs oteo nakon što je preuzeo oblik belog bika. Odveo ju je na ostrvo Krit gdje je rodila Minoja, Radamanta i Sarpedona. Po Homeru, Evropa (stgrč. Εὐρώπη) je bila mitska kraljica Krita, a ne geografska odrednica.

Etimologija Evrope je nesigurna. Po jednoj teoriji naziv je nastao od grčke reči εὐρύς, što znači širok i reči ὤψ/ὠπ-/ὀπτ koje znače oko ili lice, otud Evropa, široko lice.[4] Širok je bio epitet same Zemlje u rekonstruisanoj praindoevropskoj religiji. Druga teorija tvrdi da je naziv baziran na semitskoj tj. akadskoj riječi erebu što znači sići ili zaći (u odnosu na Sunce), kognat feničke reči ereb koja znači veče ili zapad[4] i arapske riječi Magreb, hebrejske ma'arav. Martin Ličfild Vest tvrdi „Fonološki, poklapanje naziva Evrope i bilo koje semitske reči je slaba”.[26] Međutim, Majkl Beri, profesor na odjeljenju za bliskoistočne studije na Univerzitetu Priston, nalazi spominjanja riječi Ereb na asirskim stelama sa značenjem noć ili zalazak Sunca, kao suprotnost reči Asu koja znači izlazak Sunca, tj. Azija (naziv Anadolija dolazi od Ἀνατολή, što znači izlazak [Sunca], istok).[27] U „Homerskim himnama” napisanim u 7. veku pre nove ere, Evropa se predstavlja kao Ereb, zapadna obala Egejskog mora.

Bez obzira na poreklo imena mitološkog bića, Εὐρώπη je prvi put kao geografski izraz upotrebljen u 6. veku prije nove ere, a upotrebili su ga grčki geografi Anaksimandar i Hekatej. Anaksimandar je postavio granicu između Azije i Evrope tokom reke Rioni, a koncept je preuzeo Herodot u 5. veku pre nove ere. Izraz „Evropa” je prvi put koriste u kulturnoj sferi tokom Karolinške renesanse. Od tada, izraz određuje sferu uticaja Zapadne crkve, kao suprotnosti Pravoslavnim crkvama i islamu u svetu. Savremeni koncept, proširene oblasti „Evrope” na istok i jugoistok, nastao je u 19. veku.

Velika većina svetskih jezika za naziv kontinenta koristi reči izvedene iz izraza „Evropa”. U kineskom jeziku se koristi naziv Ōuzhōu (歐洲/欧洲); slična izvedenica Ōshū (欧州) se ponekad koristi u japanskom nazivu za Evropsku uniju, Ōshū Rengō (欧州連合), iako je naziv za kontinent Yōroppa (ヨーロッパ) u mnogo češćoj upotrebi. U nekim turkijskim jezicima upotrebljava se izvorni persijski naziv Frangistan (zemlja Franaka) koji se odnosi na veliki deo Evrope, pored zvaničnih naziva Avrupa i Evropa.[28]

Istorija stvaranja terena uredi

U evoluciji Zemlje postoje dva, vremenski gledano, velika geološka perioda. Prvi period, znatno duži, je period pre kambrijuma, koji se naziva proterozoik a ima još nekoliko naziva poznatih u geološkoj i paleontološkoj literaturi. To je period pre paleozoika (pre kambrijuma, prve periode paleozoika), dok bi se ostali nazivi, poput naziva azoik, mogli prevesti kao vreme „bez života“ ili „pre života na Zemlji“ i slično. Ovaj rani period za nastanak i formiranje današnjeg evroazijskog kontinenta, odnosno, njegovog dela koji danas nazivamo Evropom, nema velikog značaja. Ipak, ovo razdoblje je značajno za Zemlju kao planetu.

Mlađi period vremena razvitka Zemlje, tj. vreme razvitka (procvata) života na Zemlji su geološke ere paleozoik, mezozoik i kenozoik, odnosno eon fanerozoik. Razvoj evropskog kontinenta zajedno sa azijskim tj. razvoj Evroazije i njihovo formiranje može se pratiti u ovom drugom periodu razvitka Zemlje, od paleozoika do današnjeg vremena, holocena. Severna hemisfera, obuhvatajući i prostor današnje Evrope, početkom peleozoika nalazila se pretežno ispod nivoa mora.

Paleozoik uredi

Pretpostavlja se da su tokom kambrijuma na severnoj hemisferi postojale tri mikrokontinentalne celine ili platforme, a jedna od njih Baltička, je pripadala Evropi. Smatra se da je već u kambrijumu na prostoru između Španije i jugoistočne Azije, postojala geosinklinala (po teoriji geosinklinala) Tetis (kambrijski sedimenti nađeni su u Španiji, Portugaliji, južnoj Francuskoj). Pored Tetisa postojala je i Grampijensko-skandinavska geosinklinala. Tokom ordovicijuma veći deo Evrope je i dalje pod vo­dom. Glavno kopno je Baltički štit (obuhvata predele: Finske, severne Švedske i Norvešku). Od vodenih površina to su geosinklinalna područja kao u kambrijumu, s tim što se jasnije formira još jedna, Srednjoevropska (hercinska) geosinklinala. U siluru raspored kopna i mora nije se bitnije promenio, te većih razlika u odnosu na prethodni period u rasporedu kopna i mora na teritoriji Evrope nije bilo. Krajem silura dolazi do prvih snažnijih orogenih pokreta - kaledonska orogeneza. Raspored kopna i mora početkom devona bitno se razlikuje u odnosu na prethodni period. Kopno se uvećalo delovanjem kaledonskog ubiranja. U karbonskom periodu odigrali su se značajni pokreti, koji su otpočeli u ovom periodu, a nastavili se i u permu, a poznati su pod imenom hercinska orogeneza.

Mezozoik uredi

Mezozoik je u geološkoj literaturi poznat kao, tektonski, relativno miran period, pa je tako bilo i na prostorima današnje Evrope. U trijasu na mestu nekadašnje Hercinske geosinklinale, bili su izdignuti venci Hercinida, a okolo je bilo plitko epikontinentalno more koje je plavilo oblasti Nemačke (Hanover, Tiringija, Franačka i Švapska oblast), potom na zapadu oblast Francuske, Belgiju, Holan­diju, Ujedinjeno Kraljevstvo, a to more dopiralo je i do Pirinejskog poluostrva. Period jure pripada vremenu relativnog mirovanja. U kredi se na prostoru Evrope izdvajaju dva kopna. Pored već postojećeg Severnoatlantskog pojavljuje se u većem rasprostranjenju i Srednjoevropsko kopno. Ovom drugom kopnu pripadali su: Švarcvald, Vogezi, Ardeni, Tirinška i Češka masa, Sudeti i Podolski masiv. Tokom krede javlja se nova alpska orogeneza, sa svojom austrijskom fazom.

Kenozoik uredi

Kenozoik je prepoznatljiv po tome što dolazi do niza velikih promena, naročito u oblasti Mediteranske geosinklinale. Kopnene mase na Zemlji se postepeno približavaju današnjem stanju, drugim rečima kontinenti (pa i Evropa) i okeani postepeno sve više dobijaju današnje konture.

Za vreme paleocena u Evropi su postojala dva vodena basena: Severno more, koje je obuhvatalo južne delove Engleske, zatim se širilo preko Francuske, Belgije i Nemačke. U južnoj Evropi nalazio se Tetis koji je bio sveden na usku zonu na Jadransku geosinklinalu i Provansanski zaliv.

Tokom eocena dogodila se transgresija kojom se proširio Tetis koji je tada je pokrivao velike delove Alpa, deo srednje Evrope, kao i oblast Balkanskog poluostrva.

Tokom oligocena postoje tri sedimentacione oblasti (baseni): Severno more koje se proširilo u svom prostiranju na Nemačku, Poljsku, srednju Rusiju, Kavkaz i produžavalo se do Kaspijskog mora, druga oblast je Atlantski okean koji na evropsko kopno prodire u vidu zaliva i treća oblast je Tetis koji je bio sveden skoro na površinu današnjeg Sredozemnog mora. Slika rasporeda kopna i mora u Evropi početkom miocena znatno se izmenila. Severno more se povuklo skoro u današnje granice. Atlantik je zalazio u Francusku u vidu dva zaliva: uz doline Loare i Garone. Isti okean je imao vezu sa Tetisom na prostoru Evrope preko Gvadalkivirskog moreuza, a nešto južnije u predelu današnje Afrike bila je i druga veza sa Tetisom preko Marokanskog moreuza. Tetis se proširio sve od Atlantika do Indomalajskoj predela u jugoistočnoj Aziji. Istovremeno se formirao i Paratetis, koji je od Tetisa bio odvojen izdignutim Alpima, Dinarima i Balkanom. Paratetis se sastojao od niza basena npr. Panonski basen, Dakijsko-crnomorski i Kaspijski basen. Postojala je veza između Paratetisa i Tetisa, preko dva moreuza. Prvi je išao pravcem: Ronski basen - Švajcarska- južna Bavarska - Bečki basen, a drugi moreuz pravcem, nazvan Transegejski: Ulcinj - Albanija - predeo starog kopna Egeida - Crno more.

Tokom pliocena Paratetis se raspada na niz odvojenih jezera i basena među kojima se ističu: Panonski, Dakijski, Crnomorski i Kaspijski basen, a pred kraj pliocena od Paratetisa ostaje samo Crno, Azovsko more i Kaspijsko jezero.

U pleistocenu, u početnom periodu, konture Evrope bile su dosta slične današnjim, mada je u pojedinostima bilo krupnih razlika. Evropski kontinent bio je nešto veći, a današnja Britanska ostrva bila su spojena sa kontinentalnim delom Evrope. Umesto Egejskog mora postojalo je kopno Egeida. Korzika, Sardinija i Elba činili su jedinstveno Tirensko kopno. Krajem pleistocena, posle Virma III, Evropa ulazi u holocen i poprima izgled koji i danas ima.

Geografija uredi

 
Površinska temperatura golfske struje u zapadnom delu Severnog Atlantika

Pretežno je nizijska, ali ima planinske lance u unutrašnjosti, na severu i na jugu.[29] Glavni planinski lanac su Alpi, a najviši vrh je Elbrus u Rusiji (5.642 m).[30] Velike reke u središnjem delu su važni plovni putevi.

Evropa uglavnom ima umerenu klimu i ravnomerno raspoređena četiri godišnja doba. Tri glavne klime su sredozemna na jugu, okeanska na zapadu i severu, i kontinentalna u središnjem i istočnom delu. Osim toga, zapadni i severni deo kontinenta greje Golfska struja.[31]

Granice uredi

Dugo se raspravlja o preciznom mestu granica Evrope. Evropa, u stvari, nije pravi „kontinent“, već predstavlja deo Evroazije, pa zato nije lako označiti gde tačno prestaje Evropa a gde počinje Azija. S druge strane, granice Evrope često su diktirane granicama kultura, ekonomije, i politike, usled čega danas postoji nekoliko „Evropa“ koje, ujedno, označavaju različite stvari.

Granicu Evrope čine: Planina Ural, reka Ural, Kaspijsko jezero, planina Kavkaz, Bosforski moreuz, Mramorno more, moreuz Dardaneli i Egejsko more.[30]

Smatra se da je planinski venac Ural zajedno sa rekom Ural, prirodna, istočna granica Evrope. Ostale granice Evrope čine: na severu - Severno more, na jugu - Mediteransko more, a na zapadu - Atlantski okean. Jugoistočnu granicu Evrope čine planine između Kaspijskog i Sredozemnog mora.[30]

 
  Južna Evropa
  Istočna Evropa
  Zapadna Evropa
  Severna Evropa
  Srednja Evropa

Regije uredi

Evropa se tradicionalno deli na pet geografsko-kulturnih područja:

Reljef uredi

 
Topografija Evrope.

Od svih kontinenata Evropa je najrazuđeniji kontinent.[33] Ona sama je jedno veliko poluostrvo. Posmatramo li nju kao kontinent onda na tom poluostrvu (kontinentu), na poluostrva i ostrva otpada 28% njene celokupne površine. Posmatrano iz drugog ugla oko 62% evropskog prostora nalazi se blizu mora, a samo za 38% toga prostora moglo bi se konstatovati da je udaljeno od mora.[34]

Raščlanjenost reljefa uredi

Na razuđenost Evrope velikog uticaja ima raščlanjenost njenog reljefa. Vertikalna raščlanjenost reljefa Evrope nije toliko izrazita u odnosu na druge kontinente koliko je to horizontalna raščlanjenost.

Obale Evrope duge su 41.000 km (po nekim autorima 38.000 km, ali smatramo tačnijim prvu cifru). Sa tom dužinom obale Evropa je najrazuđeniji kontinent (na 1.000 km² površine Evrope dolazi 4,1 km obale). Uporedi li se to sa drugim kontinentima taj koeficijent je najveći (kod Sev. Amerike je 3,1 km, Južne Amerike 1,6 km, Azije 1,7 km i Afrike 1,1 km obale na 1.000 km²). Pojedini delovi obala Evrope (po proračunu nemačkog geografa O. Henčela) po razuđenosti su daleko veći: norveška obala 20, dalmatinska obala 10, grčka obala 6 španska obala 5). Karta izotela (krive zatvorene linije koje pokazuje jednaku udaljenost od obalne crte) pokazuje da u Zapadnoj i Srednjoj Evropi nijedna tačka u unutrašnjosti kontinenta nije udaljena više od 500 km, dok je u Istočnoj Evropi ova udaljenost 1.200 km.

Fasade uredi

U Evropi se mogu izdvojiti najmanje tri fasade veza­ne za morske i okeanske površine i obale: Atlantska, Arktička i Mediteranska fasada.

Atlantska fasada nalazi se u zapadnoj Evropi. Na severozapadu Atlantik zapljuskuje obale Norveške. Delovi Atlantskog okeana su Severno more i Baltičko more. Severno bi se moglo nazvati i ivičnim, a Baltičko unutrašnjim morem. Do Baltičkog mora se stiže kroz tri prolaza (moreuza): Skagerak, Kategat i Sund. Baltičko more se račva u tri zaliva: Botnički zaliv (Švedska-Finska), Finski zaliv (Finska-Rusija) i Riški zaliv (Estonija-Letonija). Pored pomenutih država na Baltičko more izlaze još Poljska, Nemačka i Danska.

Uticajem pleistocene glacijacije (lednika) i mora nastali su u severnom delu Atlantske fasade razni oblici, u reljefu, vezani za morsku obalu npr. fjordovi (ponekad dugi, u Norveškoj, blizu 180 km). Nešto južnije na obalama Atlantske fasade javljaju se rijasi, u obliku estuara reka: Laba, Vezer, Rajna, Meza, Šelda, Sena, Loara, Žironda, Duero i Taho. Abrazioni rad morske vode je intenzivan jer je plimski talas izuzetno visok: Mon Sen Mišel 15 m, Kardif 12 m, Bolonja 8 m, London 6 m, itd.

Atlantska fasada uredi

Atlantska fasada (francuska obala nedaleko od Avra) nalazi se u severnoj Evropi, mada su Barencovo i Belo more pre ogranci Atlantskog nego Severnog ledenog okeana, zahvaljujući blagotvornom uticaju Golfske struje. U kontinualnom smislu ova mora jesu ogranci Severnog ledenog okeana, ali po svim drugim osobinama oni to nisu, kao što je to npr. susedno Karsko more.

Arktička fasada uredi

Severna Evropa u regionalnom smislu malo zalazi u polarne, arktičke, regije (izuzev poluostrva Kola). Ovde je od velikog značaja položaj Nove Zemlje, koja je preko ostrva Vajgača, produžetak Urala. Nova Zemlja je duga 820 km i pruža se skoro meridijanski. Ona „smeta“ morskoj struji koja polazi od Beringovih vrata iznad Azije i kreće se prema zapadu. Kao barijera i zid, svojim položajem, našla se tu Nova Zemlja koja štiti Barencovo i Belo more. Ona zatvara prolaz ledenim santama, koje sa istoka putuju prema zapadu, prema Grenlandu. Usled toga, u Karskom moru gomilaju se najveće sante leda na Arktiku (ovo more je izgleda najhladnije more na severnoj hemisferi, a moguće i na Zemlji). Kada ne bi postojala na ovom mestu Nova Zemlja, ledene bi sante iz današnjeg Karskog mora prodirale prema zapadu i plovile slobodno prema severnim obalama Norveške. Ni Murmansk (često uziman za primer) ni Narvik, ni Hamerfest ni Lofotska ostrva, ne bi osetili blagotvorni uticaj Golfske struje. Ova bi evropska fasada bila prva polarna (arktička) oblast.

Mediteranska fasada uredi

Mediteranska fasada je treće pročelje Evrope. Sredozemno more je nastalo u sinklinali Tetis. Tetis je kolevka svih mlađih venčanih planina Evrope. Tu se, od četiri veća poluostrva Evrope, nalaze tri: Pirinejsko (Iberijsko), Apeninsko i Balkansko poluostrvo. Ona približuju Evropu Africi odnosno Aziji. Ova poluostrva podelila su Sredozemno more, na zapadni i istočni deo (uzročnici podele su Apeninsko poluostrvo i ostrvo Sicilija), potom na niz manjih mora, kao što su: Ligursko more (zaliv), Tirensko, Jonsko, Jadransko, Egejsko, Levantsko, Mramorno, Crno i Azovsko more (koji svi zajedno čine jedinstvenu akvatoriju). Pomeranja u Zemljinoj kori tokom tercijara uticala su i na morfološku raznolikost kod ovih mora, jer svako ima posebnu karakteristiku morskog dna i obalnog područja. U osnovi su tu dva tipa obale: prve, stenovite, razuđene i visoke i druge peskovite i niske. Stvoren je niz tipova obala: tektonska obala (npr. grčka), eroziona (npr. jadranska), akumulativna (npr. jadransko-italijanska) itd. Od Gibraltara do najistočnije tačke ovog akvatorija je 5.020 km, nešto manje od dužine Atlantskog pročelja. Mestimično se Mediteran duboko „uvukao“ u kopno npr. kod Crnog i Azovskog mora, potom kod Jadrana, sve do Trsta.

Od reljefnih oblika nema fjordova ni estuara već se javljaju akumulativne delte i brojne uvale kao i klifovi. Kod dalmatinske obale brojne su uvale i kanali, kod francuske obale, njen istočni deo smena klifova i uvala, a zapadni deo je plitak i akumulativan tip obale, na Crnom moru su karakteristični limani, dok se oko ušća velikih reka npr. Dunava javlja lagunarni tip obale, kao i kod ušća reke Po. Najrazuđenije obale Sredozemnog pročelja su obale Dalmacije i Grčke, koje predstavljaju splet kanala, zaliva i zatona. Ponegde zalivi liče na fjordove, npr. Bokokotorski zaliv, mada on to jeste samo morfografski, ali morfogenetski je to potopljena rečna dolina, zaliv, poligenetskog načina postanka.

Nizije i planine uredi

 
Satelitski snimak Evrope.

Po vertikalnoj raščlanjenosti reljefa, Evropa je dosta nizak kontinent. Srednja visina Evrope je istovetna sa visinom Australije oko 300 m (srednja visina Azije je blizu 1.000 m). Morfometrijski podaci pokazuju da evropski prostor ima sledeće morfometrijske vrednosti: od 0 do 200 m visine je 60%, od 200 do 500 m je 24%, od 500. do 1.000 m je 10%, od 1.000 do 2.000 m je 5% i više od 2.000 m visine je 1% Evrope. Iz ovih podataka jasno proizilazi da se preko četiri petine Evrope nalazi ispod 500 m nadmorske visine, tri petine su nizije (visina ispod 200 m apsolutne visine). Akumulativne ravnice, uravnjeni delovi i zaravni predstavljaju 74% Evrope. U ravnice spadaju velika Ruska ploča (Istočnoevropska nizija). U ovu kategoriju evropskog reljefa (pomenutih 74%) spada i uravnjeni deo kaledonskog i hercinskog porekla. Iz ugla regionalne geografije ove ravničarske predele svrsi­shodnije je podeliti na regionalnom principu. Pored Istočnoevropske nizije, potrebno je pomenuti ostale delove kontinualnih nizija Evroazije (deo koji pripada Evropi) kao što su nizijski delovi severne Evrope, Poljske, Nemačke, Belgije, Holandije, severne Francuske (jednim nazivom Nizozemlje), potom Pariski basen, Akvitanska zavala, porečje Temze te brojne manje ravnice pored Ebra, Gva­da­l­kivira, Gvadijane, Rone, Poa, Tibera, Panonska nizija, Vlaško-pontijska nizija, nizije pored Marice i nizije u severnoj Grčk­oj. Sve ove nizije su nastale u pleistocenu pa i u najnovijem današnjem dobu, holocenu. One se neprekidno pružaju od Atlantika do Urala, pa i istočnije od Urala, pod zajedničkim nazivom kontinualne nizije Evroazije. Druge su, svojim položajem, vrlo blizu Atlantika (npr. Akvitanija) ili Mediterana (npr. nizija u dolini Poa). Kroz većinu njih protiču reke, koje ih čine plodnim i one su najvažniji deo prostora Evrope za stanovništvo, privredu, saobraćaj daleko više nego što su to planinski predeli kontinenta.

Planinski predeli Evrope zauzimaju oko 16% prostora. Najviši vrh kontinenta je Elbrus 5.642 m (Kavkaz), potom slede: Monblan 4.807 m (Alpe), Monte Roza 4.634 m (Alpi), Matehorn 4.447 m (Alpe), Mulasen (Sijera Nevada), Pik d/ Aneto 3.404 m (Pirineji). Kod susedne Azije prvih pet vrhova ima visine od 8.848 m (Mont Everest) do 8.112 m (Parvat), nad morem, a kod drugog kontinenta na severnoj hemisferi Severne Amerike te visine su od 6.194 m (Mak Kinli) do 4.399 m (Mt. Elbert). Ako naš kontinent uporedimo sa australijskim prostorom, jer su srednje visine ova dva kontinenta iste, onda ipak vidimo da je Evropa u pogledu vertikalne raščlanjenosti nizak kontinent. Na primer australijski kontinent (vrh Mt. Košćuško 2.235 m, u Australijskim Alpama) kome pripadaju Nova Gvineja (vrh Nasu 5.030 m) i Novi Zeland (vrh Mt Kuk 3.756 m), ima veće visine nego Evropa.

Evropu neki nazivaju „potkontinentom“, jer smatraju da zajedno s Azijom čini kontinent Evroaziju.

Činjenica je da je Evropa više kulturni nego geografski pojam. Strogo geografski gledano, Evropa i Azija čine jedan kontinent. Ipak, granica između njih se stavlja usled velikih kulturnih i istorijskih razlika.

Geografsko-kulturna podela uredi

 
Nemački predlog geografsko-kulturne podele

Evropa ima površinu od 10 500 000 km², što je 7% svetskog kopna.

Moglo bi se reći da je Evropa poluostrvo koje se sastoji od više manjih poluostrva. Pretežno je nizijski, ali ima planinske lance u unutrašnjosti, na severu i na jugu. Glavni planinski lanac su Alpi, čiji je najviši vrh Monblan visok 4.807 m. Velike reke u središnjem delu su važni plovni putevi.

Evropa uglavnom ima umerenu klimu i ravnomerno raspoređena četiri godišnja doba. Tri glavne klime su sredozemna na jugu, okeanska na zapadu i severu i kontinentalna u središnjem i istočnom delu. Osim toga, zapadni i severni deo kontinenta greje Golfska struja.[31]

Evropa se tradicionalno deli na pet geografsko-kulturnih područja:

Demografija uredi

Glavni članak: Spisak najvećih gradova u Evropi

Evropa ima oko 742 miliona stanovnika. Gustina naseljenosti iznosi 32 stanovnika po kvadratnom kilometru. Prosečno životno doba: 74 godine za muškarce i 81 godina za žene.[36]

Glavne religije uredi

 
Hrišćanstvo u državama Evrope 2010.

Zvaničan podatak o pripadnosti religijskim grupama ne postoji. Ipak, na osnovnu izveštaja Pju centra, procenjuje se da na području cele Evrope hrišćanstvu pripada 76,2% populacije (a 72% u okviru Evropske unije), što hrišćanstvo čini najvećom religijskom grupom na evropskom kontinentu. Slede ga islam sa oko 5% stanovništva (a 7% u okviru Evropske unije), a zatim judaizam sa 0,3%.

Najveća denominacija hrišćanstva u Evropi jeste rimokatolička, kojoj pripada 46% ukupnog stanovništva, sa crkvenim i administrativnim sedištem u Vatikanu. Slede je vernici Pravoslavnih crkava sa 35%. U okviru Evropske unije, rimokatolici čine 48% ukupnog stanovništva, a slede ih protestanti sa 12%, vernici Pravoslavnih crkava sa 8%, kao i vernici ostalih manjih hrišćanskih denominacija sa 4%.

Jezici uredi

 
Lingvistička mapa Evrope

Većina evropskih jezika ima zajednički koren u indoevropskoj jezičkoj porodici.[37]

Jezik koji je najviše uticao na ostale jeste latinski, koji je prvo bio službeni jezik Rimskog carstva, zatim jezik katoličke crkve, a potom i jezik intelektualaca, da bi vremenom prestao da bude živi jezik, ali se njegov uticaj sačuvao u korenu hiljada reči u svim evropskim jezicima.

Najveći ogranci indoevropske jezičke porodice u Evropi su slovenski, germanski i romanski jezici. Manji ogranci su keltski i baltički jezici, kao i jezici koji potiču iz paleobalkanskog jezičkog areala (grčki i albanski jezik). Delom je zastupljen i indo-iranski ogranak indoevropske jezičke porodice (romski, osetski jezik).

Pored toga, u Evropi je zastupljena i uralska jezička porodica, sa svojim ugro-finskim ogrankom (mađarski, finski, estonski jezik), a govori se i baskijski jezik, koji nije srodan drugim jezicima. U manjoj meri su zastupljene i druge jezičke porodice, kao afroazijska (malteški jezik), altajska (turski, tatarski, čuvaški, kalmički jezik, itd) ili kavkaska (čečenski, čerkeski jezik, itd).[37]

Genetika uredi

Prema rezultatima genetskih istraživanja, među stanovništvom većine evropskih država najzastupljenija je patrilinearna (Y-DNK) Haplogrupa R. U južnoslovenskim državama (izuzev Slovenije), kao i u Švedskoj, najzastupljenija je Haplogrupa I, dok je u Finskoj najzastupljenija Haplogrupa N, u Turskoj Haplogrupa J, a u Kazahstanu Haplogrupa C. Pored pomenutih, među stanovništvom Evrope je u značajnoj meri zastupljena i Haplogrupa E, koja nije dominantna ni u jednoj evropskoj državi, ali čini bitnu genetsku komponentu stanovništva Balkana.[38][39]

Migracije uredi

Polovinom 20. veka veliki broj ljudi iz istočne i južne evrope je krenuo ka zapadu, a osim ove migracije, isti period u Evropi obeležile su migracije iz sela u gradove, što je povećavalo stepen urbanizacije. Danas, u razvijenim državama evropskih zemalja, veliki broj ljudi se preseljava u sela ili gradske periferije u kojima žive mirnije i kvalitetnije.[36]

Naseljavanje i kratka istorija uredi

Homo georgicus, koji je živeo pre oko 1,8 miliona godina u Gruziji, je nastariji otkriveni hominid u Evropi.[40] Područja bivše Jugoslavije, Španije i Francuske potvrđuju postojanje Homo erectusa pre milion godina.[41] Kromanjonci su se pojavili pre 40.000 godina.

Stara Grčka se smatra kolevkom evropske kulture. Rimsko carstvo, a s njim i hrišćanstvo, ujedinilo je veliki deo kontinenta s težištem na Sredozemlju.

Nakon pada Rima i doseljavanja raznih naroda iz Azije, evropski napredak je usporio tokom razdoblja koje je poznato kao srednji vek. Karlo Veliki je udario temelje jedne nove, zapadnije Evrope, kojoj središte više nije u Rimu, ali i ona ostaje rascepkana pokušajima nemačkih careva Svetog rimskog carstva. Reč Evropa se gubi, a umesto nje preovladava pojam hrišćanski svet i jedinstveni poduhvati u tom smislu (krstaški ratovi, katedrale).

Evropa se redefiniše u 16. veku zbog renesanse i prekookeanskih kolonija. Nastaju jaka kraljevstva i budi se nacionalizam. Francuska revolucija i industrijska revolucija donose inovacije kojima će Evropa u 19. veku zavladati celim svetom.

Dva svetska rata 20. veka vode se najvećim delom na evropskom tlu. Evropa gubi svetsku prevlast i kolonije, a Hladni rat stvara jaku podelu na kapitalističku zapadnu Evropu i komunističku istočnu Evropu pod Sovjetskim Savezom. Nakon pada komunističkih režima 1990. godine, evropske zemlje se naglo zbližavaju. Nastaje Evropska unija, politički i ekonomski savez koji obuhvata veći deo kontinenta.

Velika seoba uredi

Razdoblje od 500. do 1000. godine je presudno za stvaranje Evrope, jer se tad narodi, smirivši se posle raznih seoba, nastanjuju, pa će se stvoriti različite države. Dešavaju se tri migracijska pokreta:

  • Germana: koji je počeo u Antičko doba; germanski prodor se nastavlja sa anglo-saksonskom dominacijom na Englesku (V-VI v.), širenjem franačkog gomena u VI i VIII veku, naseljavanjem Lombarda i dolina Poa.
  • Slovena i Avara: iz svojih prvih naseobina, koje su se nalazile verovatno između Elbe i Visle, Sloveni nadiru posle 580. godine južno od Dunava, zauzevši u VII veku Balkansko poluostrvo i nastanjuju se zapadno od Elbe, u Češkoj, kao i u oblastima koja se nalaze iznad Dnjepra; godine 896. Mađari stižu u Panoniju;
  • Vikinga: u i veku, najveći deo Evrope se suprotstavlja Vikinzima koji prave upade, pljačkaju, bave se velikom trgovinom pa čak i kolonizacijom pošto su se nastanili u Engleskoj (Denlou) i u Francuskoj (Normandija).

Pokrštavanje uredi

Hrišćanstvo se prvo raširilo u Rimskom carstvu. Posle propasti carstva učvršćuje se u oblastima Severa i Istoka, naseljenima Germanima, Slovenima, Mađarima i Skandinavcima. Za razliku od drugih germanskih kraljevina koje su se poklonile arijanizmu, Franci se pokrštavaju u katolicizam (Hlodovehovo krštenje 498. ili 499. godine) što omogućava crkvi da igra glavnu ulogu u novim uređenjima varvarskog sveta. Glavne etape pokrštavanja su: jevanđelizacija Engleske i Škotske od strane rimskih i keltskih misionara (kraj VI veka); napredak hrišćanstva u Germaniji krajem sedmog i osmog veka: (Frigija, oblasti istočno od Rajne) potom pokrštavanje Saksonaca od strane Karla Velikog; evanđelizacija Slovena iz Velike Moravije, Srba i Bugara od strane vizantijskih misionara i Hrvata od strane Franaka u IX veku; krštenje Vladimira I u Kijevu (988. god) čini da Rusija uđe u sferu vizantijskog uticaja; stvaranje biskupija u Češkoj, Poljskoj i Mađarskoj, kao i pokrštavanje kraljeva Danske i Norveške u X veku, kao delo hrišćanskih misionara iz Germanije.

U isto vreme, islam se rađa i uspostavlja svoju dominaciju u istočnom Sredozemlju. Širi se takođe i u Evropi, tokom arapskog osvajanja Španije (711. godine).

Ekonomska kriza i fašizam uredi

Evropa dvadesetih godina 20. veka postaje finansijski veoma zavisna od Sjedinjenih Država. Naročito se Nemačka mnogo zadužuje, kako bi platila ratne odštete koje duguje Francuskoj i kako bi finansirala svoj ekonomski uspon. Tako je Američka secesija 1929. godine imala ozbiljne reperkusije u Evropi, gde dolazi do ogromnog porasta nezaposlenosti, koja dostiže najveći stepen u Nemačkoj i Velikoj Britaniji 1933. godine. Ta kriza pogoduje dolasku nacista na vlast (1933). Autoritarni režimi se učvršćuju i umnožavaju: fašizam u Italiji, Frankov režim u Španiji (1939), staljinizam u SSSR. Demokratije, suočene sa ozbiljnim krizama u svojim zemljama, naročito Francuska, duboko podeljena posle Narodnog Fronta (1936) i Ujedinjeno Kraljevstvo dopuštaju Hitleru da izvrši seriju nasilja.

Drugi svetski rat i podela Evrope uredi

Krajem 1941. Hitlerova Nemačka dominira nad Evropom, izuzev nad Velikom Britanijom i nekoliko neutralnih zemalja kao što su Španija, Portugalija, Švajcarska i Švedska. Nacistička Nemačka stavlja u pogon plan za uništenje Jevreja, kojih je više od 5 miliona stradalo. SAD i SSSR angažuju velike snage za oslobođenje Evrope (1943—1945). Rat prouzrokuje smrt 30 miliona Evropljana i ogromna materijalna razaranja. Nakon rata granice istočne i srednje Evrope su veoma promenjene: ekspanzija SSSR, pomeranje poljsko-germanske granice na Odru i Nisu. U svim zemljama koje su oslobodile sovjetske snage, stvorene su od 1945—1949 narodne demokratije koje čine sovjetski blok.

Politička podela uredi

 
Granice zemalja Evrope
 
Zemlje članice Evropske unije
Država Glavni grad Državno uređenje Površina (km²) Populacija Gustina naseljenosti (po km²)
  Azerbejdžan Baku Republika 86.600 8.303.512 103
  Albanija Tirana Republika 28.748 2.986.952 123,3
  Andora Andora la Velja Parlamentarna kneževina 468 84.525 146,2
  Austrija Beč Savezna republika 83.871 8.214.160 97,4
  Belgija Brisel Ustavna monarhija 30.528 10.423.493 336,8
  Belorusija Minsk Republika 207.600 9.612.632 49,8
  Bosna i Hercegovina Sarajevo Savezna republika 51.129 4.448.500 77,5
  Bugarska Sofija Republika 110.879 7.148.785 68,7
  Vatikan Vatikan Izborna monarhija 0,44 829 2.045,5
  Gruzija Tbilisi Republika 69.700 4.600.825 68,1
  Grčka Atina Republika 131.957 11.749.983 80,7
  Danska Kopenhagen Ustavna monarhija 43.094 5.515.575 124,6
  Estonija Talin Republika 45.228 1.291.170 31,3
  Irska Dablin Republika 70.273 4.622.917 60,3
  Island Rejkjavik Republika 103.000 308.910 2,7
  Italija Rim Republika 301.340 60.605.053 191,6
  Jermenija Jerevan Republika 29.743 2.966.802 108,4
  Kazahstan Astana Republika 2.724.900 15.460.484 5,94
  Kipar Nikozija Republika 9.251 1.102.677 83,9
  Letonija Riga Republika 64.589 2.217.969 36,6
  Litvanija Vilnjus Republika 65.300 3.545.319 55,2
  Lihtenštajn Vaduc Ustavna monarhija 160 35.002 205,3
  Luksemburg Luksemburg Ustavna monarhija 2.586 497.538 173,5
  Mađarska Budimpešta Republika 93.028 9.992.339 108,3
  Malta Valeta Republika 316 413.000 1.257,9
  Moldavija Kišinjev Republika 33.851 4.317.483 131,0
  Monako Monako Ustavna monarhija 1,95 30.586 16.403,6
  Nemačka Berlin Savezna republika 357.022 82.282.988 233,2
  Norveška Oslo Ustavna monarhija 323.802 4.676.305 14,0
  Poljska Varšava Republika 312.685 38.463.689 123,5
  Portugalija Lisabon Republika 92.090 10.735.765 110,1
  Rumunija Bukurešt Republika 238.391 21.959.278 91,0
  Rusija Moskva Savezna republika 17.098.242 142.905.200 26.8
  San Marino San Marino (grad) Republika 61 31.477 454,6
  Severna Makedonija Skoplje Republika 25.713 2.072.086 81,1
  Slovačka Bratislava Republika 49.035 5.470.306 111,0
  Slovenija Ljubljana Republika 20.273 2.048.951 95,3
  Srbija Beograd Republika 88,361 9.663.742 109,4
  Turska Ankara Republika 283.562 77.804.122 94,1
  Ujedinjeno Kraljevstvo London Ustavna monarhija 243.610 62.348.487 244,2
  Ukrajina Kijev Republika 603.550 45.515.916 80,2
  Finska Helsinki Republika 338.145 5.255.068 15,3
  Francuska Pariz Republika 643.427 62.768.389 109,3
  Holandija Amsterdam Ustavna monarhija 41.543 16.783.092 393,0
  Hrvatska Zagreb Republika 56.594 4.486.881 77,7
  Crna Gora Podgorica Republika 13.812 616.258 44,6
  Češka Prag Republika 78.867 10.201.777 130,1
   Švajcarska Bern Savezna republika 41.277 7.673.438 176,8
  Švedska Stokholm Ustavna monarhija 450.295 9.074.055 19,7
  Španija Madrid Ustavna monarhija 505.370 46.505.963 80,4

Reference uredi

  1. ^ Rada S. i Milutin T. Geografija za 6. razred osnovne škole (7. izdanje pp. 59—2016), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-86-17-19478-7.
  2. ^ Language facts – European day of languages, Council of Europe. Pristupljeno 30 July 2015.
  3. ^ Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2014, by Country, 1950-2030 (thousands), World Urbanization Prospects, the 2014 revision Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. februar 2015), Population Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs. Pristupljeno 21 August 2015. Note: List based on estimates for 2015, from 2014.
  4. ^ a b v „Kako su kontinenti dobili imena?”. Edukacija. 02. 02. 2015. Pristupljeno 10. 02. 2018. 
  5. ^ "World Population Prospects: The 2012 Revision Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. maj 2015)". UN Department of Economic and Social Affairs.
  6. ^ National Geographic Atlas of the World (7th izd.). Washington, DC: National Geographic. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2.  "Europe" (pp. 68–9); "Asia" (pp. 90–1): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  7. ^ Lewis & Wigen 1997, str. 226.
  8. ^ Covert 2011, str. 5.
  9. ^ Duchesne 2011, str. 297
  10. ^ „PoPulation – Global Mapping International”. Arhivirano iz originala 02. 02. 2014. g. Pristupljeno 02. 11. 2015. 
  11. ^ National Geographic, 534.
  12. ^ Lewis, Martin W.; Wigen, Kären (1997). The myth of continents: a critique of metageography. University of California Press. ISBN 978-0-520-20743-1. 
  13. ^ Jordan-Bychkov, Terry G.; Jordan, Bella Bychkova (2001). The European culture area: a systematic geography. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-1628-1. 
  14. ^ Herodotus, 4:45
  15. ^ Strabo Geography 11.1
  16. ^ Franxman 1979, str. 101–102
  17. ^ Norman F. Cantor, The Civilization of the Middle Ages, 1993, ""Culture and Society in the First Europe". pp. 185ff.
  18. ^ Noted by Cantor. 1993. str. 181.
  19. ^ Lewis & Wigen 1997, str. 23–25.
  20. ^ Davies, Norman (1996). Europe: A History. Oxford University Press. str. 8. ISBN 978-0-19-820171-7. Pristupljeno 23. 08. 2010. 
  21. ^ Lewis & Wigen 1997, str. 27–28.
  22. ^ Falconer, William; Falconer, Thomas (2009). Dissertation on St. Paul's Voyage. BiblioLife (BiblioBazaar). str. 50. ISBN 978-1-113-68809-5. 
  23. ^ See, e.g., Merje Kuus, 'Europe's eastern expansion and the re-inscription of otherness in East-Central Europe' Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jun 2010) Progress in Human Geography,. „Central European University Press”. 28 (4): 472—489. Arhivirano iz originala 27. 11. 2012. g. Pristupljeno 03. 11. 2015. (2004), József Böröcz, 'Goodness Is Elsewhere: The Rule of European Difference', Comparative Studies in Society and History, 110–36, 2006, or Attila Melegh, On the East-West Slope: Globalisation, nationalism, racism and discourses on Central and Eastern Europe Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. novembar 2012), Budapest. . Central European University Press. 2006 http://phg.sagepub.com/cgi/content/abstract/28/4/4721.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  24. ^ „About the Council of Europe”. Council of Europe. Arhivirano iz originala 16. 05. 2008. g. Pristupljeno 09. 06. 2008. 
  25. ^ „Europe — Noun”. Princeton University. Pristupljeno 09. 06. 2008. 
  26. ^ West 1997, str. 451.
  27. ^ M.A. Barry: « L’Europe et son mythe : à la poursuite du couchant ». Revue des deux Mondes. 1999. ISBN 978-2-7103-0937-6. str. 110.
  28. ^ Davidson, Roderic H. (1960). „Where is the Middle East?”. Foreign Affairs. 38 (4): 665—675. JSTOR 20029452. doi:10.2307/20029452. 
  29. ^ Rada S. i Milutin T. Geografija za 6. razred osnovne škole (7. izdanje pp. 63 - 2016), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-86-17-19478-7.
  30. ^ a b v Rada S. i Milutin T. Geografija za 6. razred osnovne škole (7. izdanje pp. 60—2016), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-86-17-19478-7.
  31. ^ a b Rada S. i Milutin T. Geografija za 6. razred osnovne škole (7. izdanje pp. 67—2016), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-86-17-19478-7.
  32. ^ Tadić & Sitarica 2016, str. 75.
  33. ^ Rada S. i Milutin T. Geografija za 6. razred osnovne škole (7. izdanje), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 2016. ISBN 978-86-17-19478-7. str. 62.
  34. ^ „Reljef Evrope: Karakteristike i oblici - Nauka - 2023”. warbletoncouncil (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2023-01-27. 
  35. ^ Tadić & Sitarica 2016, str. 75
  36. ^ a b Tadić & Sitarica 2016, str. 72
  37. ^ a b Tadić & Sitarica 2016, str. 73
  38. ^ „Haplogroup Majorities (by country) - Atlas of Genetic Genealogy”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2014. g. Pristupljeno 14. 02. 2014. 
  39. ^ „Major Haplogroups (by percentage) - Atlas of Genetic Genealogy”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2014. g. Pristupljeno 14. 02. 2014. 
  40. ^ Vekua, A.; Lordkipanidze, D.; Rightmire, G. P.; Agusti, J.; Ferring, R.; Maisuradze, G.; et, al. (2002). „A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia”. Science. 297 (5578): 85—9. Bibcode:2002Sci...297...85V. PMID 12098694. S2CID 32726786. doi:10.1126/science.1072953. 
  41. ^ Larousse enciklopedija, I tom, 466. str

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Европа&oldid=27548007”