Википедија

Zapadni Sijera Madre

Zapadni Sijera Madre (The Sierra Madre Occidental) je glavni sistem planinskih lanaca severnoameričkih Kordiljera, koji se pružaju u pravcu severozapad-jugoistok, kroz severozapadni i zapadni Meksiko, i duž Kalifornijskog zaliva. Sijera Madre je deo američkih Kordiljera.

Planinski sistem Sijera Madre

Etimologija uredi

Španski naziv Sijera Madre na engleskom znači „matični planinski lanac“, a “occidental” znači „zapadni“, dakle u prevodu „zapadni matični planinski lanac“. Na istoku, Istočni Sijera Madre (The Sierra Madre Oriental) čiji naziv potiče od španske reči “oriental” što na srpskom znači „istočni“, ili „Istočne matične planine“, pružaju se  uglavnom paralelno sa Zapadnim Sijera Madre planinama duž istočnog Meksika i Meksičkog zaliva.[1]

Planinski lanac se proteže od severne države Sonora u blizini granice Meksika i SAD u Arizoni, jugoistočno do transmeksičkog vulkanskog pojasa i lanca Sijera Madre del Sur (Sierra Madre del Sur). Visoku visoravan koju formira lanac, presecaju duboke rečne doline. Ova visoravan je formirana od vulkanske stene koja prekriva metamorfne stene ispod.

Ovo podizanje tla uzrokovalo je promene vremenskih obrazaca, te su obilne kišne padavine koje se javljaju u planinama stvorile  područja u kojima se ekosistemi mogu formirati u vlažnijim oblastima nego što je to okolno zemljište. Ovaj izvor vode formira slivove koji sušnom okruženju obezbeđuju vodu za navodnjavanje i obradu useva. Vlažni ekosistemi su ostrva biodiverziteta, koja se značajno razlikuju od onoga što bi inače bio pustinjski pejzaž. Biljni svet  koji preovladava su hrastove šume i protežu se u nizijskim pustinjama.

Ova šuma i kanjon pružali su mesto za život raznim narodima, sve dok španski naseljenici sa pripadajućim metišima nisu došli i podigli gradove uz rudnike srebra na tom području. Sada su glavne industrijske grane u tom području poljoprivreda i šumarstvo, koje su postale sporne zbog degradacije zemljišta i protivljenja domaćeg stanovništva ovoj praksi.

Geografija uredi

 
Bakarni kanjon

Lanac se proteže od severa ka jugoistoku. Pored kanjona  na severoistočnim padinama postoje i oni kojepresaju  reke vlažnih zapadnih padina,  naročito u Bakarnom kanjonu.

Lokacija uredi

Lanac se pruža  paralelno s pacifičkom obalom Meksika, južno od granice Arizona-Sonora, jugoistočno preko istočne Sonore, zapadne Čivave (Chihuahua), Sinaloe (Sinaloa), Duranga (Durango), Zakatekasa (Zacatecas), Najarita (Nayarit), Haliska (Jalisco), Aguaskalijentesa (Aguascalientes) do Guanajuata (Guanajuato), gde se nakon prelaska 1,250 km.spaja sa Sijera Madre del Sur i transverzalom vulkana Eje u centralnom Meksiku.[1]

Regije uredi

 
Veliki kanjon

Sijera Tarahumara (Sierra Tarahumara) ili Tarahumara je naziv za region Sijera Madre koji počinje na granici Durango i proteže se na sever. Ovo ime potiče od urođenika Tarahumare. Ovo je pejzaž strmih planina formiranih od visoke visoravni koja je presečena kanjonima, uključujući Kanjon bakra, većim i, mestimično, dubljim od Velikog kanjona. Ova visoravan ima prosečnu nadmorsku visinu od 2.250 m sa većinom erodiranih kanjona na zapadnoj padini, zbog većeg sadržaja vlage.[2][3][4]

Najveća uzvišenja javljaju se u planinskom lancu Tarahumara. Tačna visina najviših vrhova nije poznata, ali su opsezi prilično precizni za potrebe utvrđivanja njihove približne  visine. Najviša tačka je verovatno Cero Moxinora   (Cerro Mohinora). Procene za visinu planine počinju oko 3.040 m i idu do 3.300 m. Međutim, Cero Barajas(Cerro Barajas), bi mogao biti visok 3.300 m, mada drugi izvori navode visinu od 3.170 m. Nadmorska visina Cero Gordo (Cerro Gordo), je verovatno između 3.350 m i 3.340 m.

Južni kraj planina može se nazivati Sijera Huičola (Sierra Huichola).  U ovom predelu, Sijera Madre počinje da ustupa mesto Basenskoj i planinskoj oblasti. Podružnice ovog područja uključuju Sijera de Alica (Sierra de Alica) i Sijera Pajaritos (Sierra Pajaritos), oba u Najaritu(Nayarit).

Vode uredi

Planine deluju kao izvor vode, u inače sušnom okruženju, zbog povećanih padavina u planinskom lancu. Kao takve, reke koje imaju izvore u planinama pružaju vodu za navodnjavanje  okolnog zemljišta. Potreba za vodom za navodnjavanjem podstakla je izgradnju brana, što je izvor zabrinutosti za životnu sredinu u tom području.

Severni kraj lanca je sušniji; otuda je i reka Jakui (Yaqui River), koja odvodi to područje, važan izvor navodnjavanja u državi Sonora. Jakui se sliva u Kalifornijski zaliv, kao i reka Humaja (Humaya River) u Sinaloi i reka Fuerte (Fuerte River) dalje na jug. Rio Grande de Santijago(Río Grande de Santiago) odvodi 100.000 km² od južnih padina Sijera Madre. Duž sušnijih istočnih padina planina, reka Nazas (Nazas River) i reka Aguanaval (Aguanaval River) odvode planine u pravcu zatvorenog bazena. Ove planine obezbeđuju 90% vode koja se koristi za navodnjavanje unutar sliva. Severno od ovog sistema nalazi se reka Končos (Conchos River) koja se uliva u Rio Grande.[2][4][3]

Geologija uredi

Zapadni Sijera Madre je visoki plato vulkanske stene koji je erodirao u oblastima otkrivajući temelj sastavljen od plutonskih i sedimentnih stena ispod dve grupe ekstruzivnih vulkana. Donja od ovih grupa je niz vulkanskih stena formiranih tokovima lave. Površina platoa sastoji se od druge serije vulkanskih ignimbrita, pokrivenih uglavnom organskim tlom bogatim glinom. Neke intruzije  u tom području nataložile su žile ruda koje su komercijalno isplative.

Predeo je oblikovan nakon postavljanja stena. Reke su usekle doline na visoravni, prateći nabore u stenama. Stene su se odlomile sa padina, formirajući kamenite strane. Matična stena je pokrivena glinovitim tlom, osim u erodiranim oblastima, gde voda odnosi naslage ostavljajući kamenu površinu.

Strukture uredi

 
Magma

Smatra se da su Sijera planine debelo jezgro prekriveno vulkanima koje je nagriženo brojnim rekama. Neki smatraju da osnova planina ima brojne intruzije koje je napravila mafična magma. Na njihovoj površini, planine su sačinjene od ignimbritnog sloja velikih razmera, koji je urezan rijekama koje se formiraju iz kišnih padavina u planinama. Površina platoa gotovo je isključivo iz druge serije tokova zbog čega je stena, koja je najvidljivija, ignimbrita sa slojevima toka lave. Regija ima generalno pružanje u pravcu  severozapad- jugoistok.[5][6][7]

Klima uredi

Klima se znatno razlikuje između severnog i južnog kraja ovog dugog planinskog lanca. Do sezonskih varijacija dolazi i zbog prisustva velikih količina tople vode koja isporučuje topli vlažni vazduh sa svake strane područja. Ovaj region prolazi kroz sezonsku raznolikost sa dve vlažne sezone, uključujući letnji monsun i dve sušne sezone koje se javljaju svake godine.

Temperatura, pritisak i vetar uredi

Promene vazdušnog pritiska u severozapadnom Meksiku i jugozapadu Sjedinjenih Država glavni su uzroci sezonskih promena u Siera Madre. Područje visokog pritiska koje se zimi nalazi nad planinama, počinje da se kreće severno od planina u Novi Meksiko tokom meseca juna. Visok pritisak počinje da se ruši i kreće ka jugu tokom septembra ili oktobra; međutim, poremećaj se obično odvija sporijim tempom od kretanja prema severu. Ovaj pojas visokog pritiska povezan je sa mehanikom koja formira Bermudski anticiklon.[5][8]

Klima u planinama je blaga. Letnje temperature održavaju konstantan nivo. Maksimalne temperature su obično u julu oko 31 °C, sa prosečnim temperaturama od oko 16 °C tokom ovog istog perioda. Prosečne godišnje temperature su između 13–18 °C iznad 1.800 metara. U višim planinama mogu se javiti temperature ispod granice smrzavanja, a snežne padavine se javljaju u određeno doba godine.[9][7]

 
Meksički zaliv

Tokom letnjeg monsuna, obrasci vetra podležu velikim promenama.U maju kroz planine ima vrlo malo strujanja vetra većih razmera, većina cirkuliše oko planina, premda je kopneni tok prisutan. Kako se visoki pritisak pomera prema severu, vazduh se izvlači iz Meksičkog zaliva, dovodeći istočne vetrove uvis u planine. Na istočnoj padini planine, dnevni vetrovi u usponu teku do grebena, gde se tok pridružuje zapadnim vetrovima. Planine uzrokuju konvekciju tokom sledeće monsunske sezone,tokom koje noćni vetrovi na niskim nivoima u atmosferi pomeraju vlagu preko noći. Nakon pada visokog pritiska, obrasci vetra se vraćaju onima pre sezone monsuna.[9][10][11]

Ekologija uredi

Planine stvaraju raznolike postavke za biljke i životinje stvaranjem različitih uslova u okruženju. Šume hrasta i borova u Zapadnim Sijera Madre nalaze se na nadmorskim visinama od 1.500–3.000 m u čitavom planinskom lancu,ali šume u planinama se razlikuju prema nadmorskoj visini i mestu. Ova ekoregija je poznata po velikom biodiverzitetu i velikom broju endemskih vrsta, kao i po tome što omogućava nekim vrstama da prošire svoju rasprostranjenost.[11][12]

Flora uredi

Dominantne biljke variraju duž planinskog lanca, a stanište koje predstavljaju varira od raštrkanih šuma do lišćarskih i četinarskih šuma.

Nadmorska visina i širina planinskog lanca su glavni faktori koji određuju dominantne biljke. Hrastovi dominiraju donjim delovima planina, gde sastojine rastu do oko 1.000 m. Neke vrste hrasta čak se nastavljaju u okolne ekosisteme. Na zapadnim padinama lanca takođe se javlja oblačna šuma, uglavnom na padinama srednjih kota sa malo izlaganja vetru ili suncu na južnom kraju venca. Na višim nadmorskim visinama borovi počinju da rastu pored hrastova, a borovi počinju da dominiraju nad hrastovima na višim nadmorskim visinama. Na visokim uzvišenjima i na severu, mešovite šume četinara postaju dominantan ekosistem. Ove šume se sastoje uglavnom od bora i jele, koje počinju da rastu na ovim uzvišenjima. Na nekim planinskim vrhovima postoje i travnjaci, okruženi šumom koja se javlja u tim krajevima.[13][10]

Biljke u tom području obično imaju velike reakcije na klimatske promene sa svakom sezonom. Sezona monsuna je najveći od ovih efekata, sa pupoljcima listova koji slede samo nekoliko meseci nakon što kiša započne. Sezona cvetanja se dešava u mesecima koji prethode letnjem monsunu. Ovo je samo vrhunac sezone cvetanja, sa biljkama koje cvetaju tokom cele godine. Zbog ranog cvetanja, plod je zreo, a seme se rasipa na početku kiša. Postoje i područja u kojima biljke slabo reaguju na godišnja doba, posebno ona područja koja imaju vlažne uslove, uzrokovane nadmorskim visinama. Ove biljke mogu održavati lišće tokom vremena kada su druga područja u sušnoj sezoni, tokom koje većina listopadnog drveća nema lišće.

Fauna uredi

Planine su često prolaz za vrste omogućavajući veću raznolikost u tom području, kombinovanjem vrsta iz različitih regiona. Životinje koje se tipično vezuju za suva i planinska staništa, dele planine sa vrstama povezanim sa staništima južnije.[14]

Postoje mnoge vrste sisara mesoždera i svaštojeda koji su poreklom sa ovog područja, iako je nekoliko istrebljeno ili pripada ugroženim vrstama. Rasprostranjenost meksičkog vuka u planinama ograničena je na podnožje Duranga ili je životinja možda istrebljena;populacija crnog medveda je mala, a potvrđeno je da je meksički grizli, koji je ovde nekada živeo,  izumro.Jaguari i oceloti su takođe sada retki. S druge strane, planinski lav i mačka se češće sreću. Na istočnim padinama, širom planina žive američki jazavac, kojot i siva lisica. Domaći kopitari uključuju jelena belog repa, jelena mazge i pekarije s ovratnikom.Glodari i lagomorfi obuhvataju zečeve, koji žive u šumama zapadnih padina, veverice sa litica, stenovitu vevericu, meksičku lisičju vevericu i razne vrste miševa. U planinama, stanište imaju i rakun, tvor sa svinjastim nosem i tvor sa kapuljačom. Belonosi rakun živi na zapadnim padinama, a mačka s prstenastim repom živi na čitavom prostoru. Mnoge vrste slepih miševa takođe žive u planinama.[15][16]

Na ovom i okolnom području obitavaju  razne vrste guštera. Žaba Tarahumara živi u hrastovim i borovim šumama, preferirajući tekuće vode od stajaćih. U južnom delu planine Sonora, kraljevska zmija nastanjuje područje od pustinje Čihuahua ka planinama. Ostale zmije i žabe žive u planinama, a mnoge vrste žive na zapadnim padinama.[17]

Ptice su česte u planinama, neke ih koriste kao migratorni put, a druge su nastanjene kao domaće vrste. Ptice selice često koriste područje na zapadu za prezimljavanje  i migriraju na sever duž zapadnih padina. U severnim kanjonima, ptice se mogu podeliti prema različitim staništima, ili tačnije, prema različitim tipovima šuma, što dovodi do podele prema nadmorskoj visini. Neke od ovih visinskih razlika mogu čak proširiti domet nekih vrsta, omogućavajući tropskim vrstama da koriste planinske doline za migraciju. Vrste ptica, koje su endemske za  Zapadni Sijera Madre, uključuju čupavu soju, podvrste „sivih ušiju“, crvenu ušicu, uhovu kecalu, papagaja sa debeljušcima, a ranije je obuhvatao i carskog detlića, koji je verovatno izumro.[16][15]

U rekama i potocima ovog lanca žive neke od najjužnijih populacija pastrmke u Severnoj Americi. Ove populacije su verovatno autohtone, iako to nije opšte prihvaćen stav. Invazivne ribe se takmiče sa autohtonim vrstama, što izaziva zabrinutost istraživača, zajedno sa zabrinutošću zbog uticaja seče šuma na ove vrste.[17][18]

Ljudi i istorija uredi

U planinama živi nekoliko autohtonih naroda koje govore utoaztečkim jezicima, uključujući Tarahumaru u centralnom delu lanca, Huičol (Huichol) u južnom delu lanca i Tepehuance (Tepehuanes) na istočnim padinama.[18]

Praistorija uredi

Poznato je da su arhaične kulture naseljavale Sijera Madre kao i okolne  teritorije, ali se malo zna o toj kulturi, iako se ona razlikuje između severnog i južnog područja. Agrarna kultura Čalčivites (agrarian Chalchihuites Culture) započela je formiranjem poljoprivrednih zajednica oko prvog veka nove ere, a  zadržala je oblik male zajednice do 300. godine nove ere, kada je uz pojavu novih poljoprivrednih tehnika došlo do velikog rasta stanovništva sve do 500. godine nove ere. Ova kultura je počela da propada u devetom veku. Mogolonska kultura je opisana u severnom podnožju. Lokacije beleže pojavu kulture oko 900. godine nove ere, a njeno napuštanje otprilike 1000–1100 godine nove ere. Tokom perioda, za koji se procenjuje da je došlo do propadanja Mogolona, kultura Rio Sonora započela je poljoprivredni razvoj duž Rio Sonore i reka koje se u nju ulivaju. Ova kultura proizvodila je grnčariju i živela u jamama, sve od 1150. do 1200. god. kada su počeli da grade stanove na površini. Izgradnja ovih kuća završena je oko 1550 nove ere.[19]

Reference uredi

  1. ^ a b „CPD; Mexico regional overview”. 2012-04-15. Arhivirano iz originala 15. 04. 2012. g. Pristupljeno 2021-05-18. 
  2. ^ a b (PDF) http://yaquivalley.stanford.edu/pdf/Evaluating%20GW%20Use%20in%20Yaqui%20(Addams%202005).pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  3. ^ a b Benke, Arthur C.; Cushing, Colbert E. (6. 9. 2011). Rivers of North America. Elsevier. ISBN 9780080454184. 
  4. ^ a b (PDF). 2015-09-20 https://web.archive.org/web/20150920151737/http://etd.lsu.edu/docs/available/etd-04262011-150353/unrestricted/Ruben_Cisneros_THESIS_FINAL_DRAFT_GRAD_SCHOOL.pdf. Arhivirano iz originala 20. 09. 2015. g. Pristupljeno 2021-05-18.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  5. ^ a b (PDF) https://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/outreach/Report-to-the-Nation-Monsoon_aug04.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  6. ^ (PDF) [ahs.info/hsj/460/hysj_46_03_0465.pdf ahs.info/hsj/460/hysj_46_03_0465.pdf] Proverite vrednost parametra |url= (pomoć).  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  7. ^ a b (PDF) https://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNABM228.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  8. ^ (PDF) https://www.fs.fed.us/rm/pubs_other/rmrs_2003_heyerdahl_e001.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  9. ^ a b (PDF) https://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/outreach/Report-to-the-Nation-Monsoon_aug04.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  10. ^ a b DeBano, Leonard F. (oktobar 1999). Biodiversity and the Management of the Madrean Archipelago: The Sky Islands of Southwestern United States and Northwestern Mexico (na jeziku: engleski). DIANE Publishing. ISBN 978-0-7881-8386-7. 
  11. ^ a b „Southern North America: Western Mexico into the southwestern United States | Ecoregions | WWF”. 
  12. ^ „Alamos Vegetation”. www.desertmuseum.org. Pristupljeno 2021-05-20. 
  13. ^ DeBano, Leonard F. (oktobar 1999). Biodiversity and the Management of the Madrean Archipelago: The Sky Islands of Southwestern United States and Northwestern Mexico (na jeziku: engleski). DIANE Publishing. ISBN 978-0-7881-8386-7. 
  14. ^ „Fauna”. Check List. 8 (6): 1122—1133. 11. 1. 2012. doi:10.15560/8.6.1122  . 
  15. ^ a b (PDF) https://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v056n01/p0021-p0032.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  16. ^ a b „Search Results - USGS Publications Warehouse”. pubs.er.usgs.gov. Pristupljeno 2021-05-20. 
  17. ^ a b https://tmm.utexas.edu/.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  18. ^ a b Mexico and the United States (na jeziku: engleski). Marshall Cavendish. oktobar 2002. ISBN 9780761474029. Pristupljeno 2021-05-20. 
  19. ^ Lister, Robert H. (Robert Hill) (1958). Archaeological excavations in the northern Sierra Madre Occidental, Chihuahua and Sonora, Mexico, with reports by Paul C. Mangelsdorf and Kate Peck Kent. University of Connecticut Libraries. Boulder, University of Colorado Press. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Западни_Сијера_Мадре&oldid=26883608”