Википедија

Zemljotres u Lisabonu 1755.

Veliki zemljotres u Lisabonu se dogodio 1. novembra 1755. godine, oko 10:24 h ujutro.[1] Nakon zemljotresa su usledili cunami i požar, koji su skoro u potpunosti uništili Lisabon. Geolozi procenjuju da je magnituda zemljotresa iznosila 9 na magnitudnoj skali, sa epicentrom u Atlantskom okeanu, oko 200 km zapadno-jugozapadno od Rta Sao Visente.[2][3][4] U samom Lisabonu je poginulo između 10.000 i 100.000 ljudi.

Veliki zemljotres u Lisabonu 1755.
Zemljotres u Lisabonu 1755. na karti Atlantic Ocean
Zemljotres u Lisabonu 1755.
Lokacija zemljotresa u Lisabonu 1755.
Datum1 November 1755 (1755-11)
Epicentar36° N 11° W / 36° S; 11° Z / 36; -11
Oko 200 km (120 mi) zapadno-jugozapadno od rta Sent Vinsent i oko 290 km (180 mi) jugozapadno od Lisabona

Zemljotres i cunami uredi

 
Bakrorez iz 1755. koji prikazuje Lisabon u plamenu i cunami koji je preplavio brodove u luci

Zemljotres se dogodio ujutru 1. novembra 1755, na Dan Svih Svetih. Savremeni izveštaji navode da je zemljotres trajao od tri i po do šest minuta, uzrokujući pukotine širine 5 m (16 ft) u centru grada. Preživeli su požurili na otvoreni prostor dokova radi bezbednosti i posmatrali kako se more povlači, otkrivajući ravan blata prekrivenu izgubljenim teretom i ostacima brodolomima. Otprilike 40 minuta nakon zemljotresa, cunami je zahvatio luku i centar grada, jureći uz reku Taho[5] „tako brzo da je nekoliko ljudi koji su jahali na konjima ... bili primorani da galopiraju što je brže moguće do uzvišenog terena zbog straha da će biti odvučeni“. Usledila su još dva talasa. Sveće upaljene u domovima i crkvama širom grada za Dan Svih svetih su prevrnute, što je izazvalo požar koji se razvio u vatrenu oluju koja je satima gorela u gradu, potisnuvši ljude na udaljenosti do 30 m (98 ft) od požara.[6]

 
Savremeni eks-voto prikazuje spasavanje trogodišnjaka ispod srušenog zida, pod budnim pogledom Gospe od zvezde.

Lisabon nije bio jedini portugalski grad koji je pogođen katastrofom. Širom juga zemlje, posebno u Algarvu, razaranja su bila naglašena. Cunami je uništio neke obalske tvrđave u Algarvu i, na nižim nivoima, srušio nekoliko kuća. Gotovo svi priobalni gradovi i sela Algarva su teško oštećeni, osim Fara, koji je bio zaštićen peščanim obalama Ria Formoze. U Lagosu su talasi stigli do vrha gradskih zidina. Drugi gradovi u raznim portugalskim regionima, kao što su Peniše, Kaskais, Setubal, pa čak i Kovilja (koji se nalazi u blizini planinskog lanca Sera da Estrela u centralnom delu unutrašnjosti Portugalije) bili su vidljivo pogođeni zemljotresom, cunamijem ili oboje. Udarni talasi zemljotresa uništili su deo zidova zamka Kovilja i njegove velike kule i oštetili nekoliko drugih zgrada u Kova da Bejri,[7][8] kao i u Salamanci, Španija. U Setubalu su oštećeni delovi tvrđave Sao Filipe de Setubal.

Na ostrvu Madeira značajna oštećenja pretrpeli su Funšal i mnoga manja naselja. Skoro sve luke na Azorskom arhipelagu pretrpele su najveći deo svog uništenja od cunamija, a more je prodrlo oko 150 m (490 ft) u unutrašnjost. Sadašnji i bivši portugalski gradovi u severnoj Africi takođe su pogođeni zemljotresom. Pogođena su mesta kao što su Seuta (koju je Portugalija ustupila Španiji 1668. godine) i Mazagan, gde je cunami snažno pogodio obalska utvrđenja oba grada, u nekim slučajevima prešavši preko njih i poplavivši područje luke. U Španiji, cunami je zahvatio andaluzijsku obalu Atlantika, skoro uništivši grad Kadiz.

Animacija iz 2016. od NOAA
 
Izračunato vreme putovanja (u satima) za talase cunamija od 1. novembra 1755

Potresi od zemljotresa osetili su se širom Evrope[9][10] sve do Finske i severne Afrike, a prema nekim izvorima čak i na Grenlandu[11] i na Karibima.[12] Cunamiji visoki čak 20 m (66 ft) zahvatili su obalu Severne Afrike i pogodili Martinik i Barbados preko Atlantskog okeana. Cunami od three-metre (ten-foot) pogodio je Kornvol na južnoj britanskoj obali. Golvej, na zapadnoj obali Irske, takođe je pogođen, što je rezultiralo delimičnim uništenjem dela gradskog zida „Španskog luka”. U okrugu Kler, ostrvo Oginiš je nastalo kada je nisko ležeća veza sa kopnom bila isprana. U Kinsejlu, nekoliko plovila se vrtelo u luci, a voda se izlila na pijacu.[12]

Godine 2015. utvrđeno je da su talasi cunamija možda stigli do obale Brazila, tada kolonije Portugala. Pisma koje su brazilske vlasti poslale u vreme zemljotresa opisuju štetu i razaranja izazvana ogromnim talasima.[13]

Iako su se seizmolozi i geolozi uvek slagali da je epicentar bio u Atlantiku zapadno od Iberijskog poluostrva, njegova tačna lokacija bila je predmet značajnih debata. Rane hipoteze su predlagale greben Gorindž, oko 320 km (200 mi) jugozapadno od Lisabona, sve dok simulacije nisu pokazale da je lokacija morala biti bliža obali Portugalije da bi se uskladila sa uočenim efektima cunamija. Istraživanje seizmičke refleksije okeanskog dna duž Azorsko-Gibraltarskog transformacionog raseda iz 1992. godine otkrilo je natisni rased dužine 50 km-long (31 mi) jugozapadno od rta Sent Vinsenta, sa proklizavanjem od više od 1 km (0,62 mi). Ova struktura je možda stvorila primarni tektonski događaj.[14]

Reference uredi

  1. ^ Between History and Periodicity: Printed and Hand-Written News in 18th-Century Portugal
  2. ^ Fonseca, Joao F. B. D. (2020). „A Reassessment of the Magnitude of the 1755 Lisbon Earthquake”. Bulletin of the Seismological Society of America. GeoScienceWorld. 110 (1): 1—17. Bibcode:2020BuSSA.110....1F. S2CID 213399185. doi:10.1785/0120190198. 
  3. ^ „Magnitude of Great Lisbon Earthquake may have been lower than previous estimates”. ScienceDaily (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-11-01. 
  4. ^ „The Lisbon Earthquake”. VolcanoCafe (na jeziku: engleski). 2016-05-06. Pristupljeno 2020-05-23. 
  5. ^ Viana-Baptista MA, Soares PM. Tsunami propagation along Tagus estuary (Lisbon, Portugal) preliminary results. Science of Tsunami Hazards 2006; 24(5):329 Science of Tsunami Hazards (PDF). 24 (5): 329. 2006 https://web.archive.org/web/20081011111854/http://www.sthjournal.org/245/baptista.pdf. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 10. 2008. g. Pristupljeno 14. 01. 2023.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)Online PDF]. 27 May 2009.
  6. ^ „'This Gulf Of Fire' Examines The Lisbon, Portugal, Earthquake In 1755”. NPR. 2. 11. 2015. 
  7. ^ „Muralhas da Cidade da Covilhã | www.visitportugal.com”. www.visitportugal.com. Pristupljeno 22. 5. 2021. 
  8. ^ „O terramoto de 1755 ao redor da Gardunha”. Jornal do Fundão. Pristupljeno 22. 5. 2021. 
  9. ^ Robertson, John; Webb, Philip Carteret; Adee, Swithin; Hodgson, John; Cranbrook; Pringle, John; Mills, Henry; Birch, Thomas; Thomlinson, Mr; Philips, Richard; Crusius, Lewis; Blair, John; Parker, Viscount; Huxham, John; Borlase, William; Swanzey; Arderon, William; Barber, Thomas; Harrison, John; Cowper, Spencer; Gardener, Robert; Colquhoun, James; Nicola, L.; Brocklesby, Richard; HEN TOM; Steplin, Joseph; Hondt, De; Allamond, Mons (1755), „An Extraordinary and Surprising Agitation of the Waters, though without Any Perceptible Motion of the Earth, Having Been Observed in Various Parts of This Island, Both Maritime and Inland, on the Same Day, and Chiefly about the Time, That the More Violent Commotions of Both Earth and Waters so Extensively Affected Many Very Distant Parts of the Globe; the Following Accounts, Relating to the Former, Have Been Transmitted to the Society; in Which are Specified the Times and Places when and Where They Happened”, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series I, 49: 351—398, Bibcode:1755RSPT...49..351R, JSTOR 104951, doi:10.1098/rstl.1755.0059   
  10. ^ Histoire de ma vie, Book 2, Ch. XXVI; Casanova himself noted feeling the shocks when he was imprisoned in "The Leads" in Venice and specifically states they were the same ones that destroyed Lisbon
  11. ^ Brockhaus' Konversations-Lexikon. 14th ed., Leipzig, Berlin and Vienna 1894; Vol. 6, p. 248
  12. ^ a b Lyell, Charles. Principles of Geology. 1830. Vol. 1, chapter 25, p. 439 Online electronic edition. Arhivirano 20 jul 2008 na sajtu Wayback Machine 21 May 2009.
  13. ^ Losekann, Marcos (18. 10. 2015). „Documentos mostram que tsunami atingiu costa brasileira século XVIII”. Fantástico (na jeziku: portugalski). Rede Globo. Pristupljeno 27. 10. 2015. 
  14. ^ Zitellini N. et al., The tectonic source of the 1755 Lisbon earthquake and tsunami. Anali di Geofisica 1999; 42(1): 49. Online PDF. Arhivirano 11 oktobar 2007 na sajtu Wayback Machine 27 May 2009.

Литература uredi

  • National Geophysical Data Center / World Data Service (NGDC/WDS) (1972), Significant Earthquake Information (Data Set), National Geophysical Data Center, NOAA, doi:10.7289/V5TD9V7K 
  • Benjamin, Walter. "The Lisbon Earthquake." In Selected Writings vol. 2. Belknap. 1999. ISBN 0-674-94586-7.. The often abstruse critic Benjamin gave a series of radio broadcasts for children in the early 1930s; this one, from 1931, discusses the Lisbon earthquake and summarizes some of its impact on European thought.
  • Braun, Theodore E. D., and John B. Radner, eds. The Lisbon Earthquake of 1755: Representations and Reactions (SVEC 2005:02). . Oxford: Voltaire Foundation. 2005. ISBN 0-7294-0857-4.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć). Recent scholarly essays on the earthquake and its representations in art, with a focus on Voltaire. (In English and French.)
  • Brooks, Charles B. Disaster at Lisbon: The Great Earthquake of 1755. Long Beach: Shangton Longley Press, 1994. (No apparent ISBN.) A narrative history.
  • Chase, J. "The Great Earthquake at Lisbon (1755)". Colliers Magazine, 1920.
  • Dynes, Russell Rowe. "The dialogue between Voltaire and Rousseau on the Lisbon earthquake: The emergence of a social science view." University of Delaware, Disaster Research Center, 1999.
  • Fonseca, J. D. 1755, O Terramoto de Lisboa, The Lisbon Earthquake. Argumentum, Lisbon, 2004.
  • Gunn, A.M. (2008). Encyclopedia of Disasters. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-34002-4. .
  • Hamacher, Werner. "The Quaking of Presentation." In Premises: Essays on Philosophy and Literature from Kant to Celan, pp. 261–293. Stanford University Press. 1999. ISBN 0-8047-3620-0..
  • Kendrick, T.D. The Lisbon Earthquake. Philadelphia and New York: J. B. Lippincott, 1957.
  • Molesky, Mark. This Gulf of Fire: The Destruction of Lisbon, or Apocalypse in the Age of Science and Reason. New York: Knopf, 2015.
  • Neiman, Susan. Evil in Modern Thought: An Alternative History of Modern Philosophy. Princeton University Press, 2002. This book centers on philosophical reaction to the earthquake, arguing that the earthquake was responsible for modern conceptions of evil.
  • Paice, Edward (2008). Wrath of God: The Great Lisbon Earthquake of 1755. London: Quercus. ISBN 978-1-84724-623-3. 
  • Pereira, A.S. "The Opportunity of a Disaster: The Economic Impact of the 1755 Lisbon Earthquake". Discussion Paper 06/03, Centre for Historical Economics and Related Research at York, York University, 2006.
  • Quenet, Grégory. Les tremblements de terre en France aux XVIIe et XVIIIe siècles. La naissance d'un risque. Seyssel: Champ Vallon, 2005.
  • Ray, Gene. "Ray, Gene (2004). „Reading the Lisbon Earthquake: Adorno, Lyotard, and the Contemporary Sublime”. The Yale Journal of Criticism. 17: 1—18. doi:10.1353/yale.2004.0007. Reading the Lisbon Earthquake: Adorno, Lyotard, and the Contemporary Sublime]." Yale Journal of Criticism 17.1 (2004) pp. 1–18.
  • Seco e Pinto, P.S. (Editor). Earthquake Geotechnical Engineering: Proceedings of the Second International Conference, Lisbon, Portugal, 21–25 June 1999. ISBN 90-5809-116-3
  • Shrady, Nicholas. The Last Day: Wrath, Ruin & Reason in The Great Lisbon Earthquake of 1755, Penguin. 2008. ISBN 978-0-14-311460-4.
  • Weinrich, Harald. "Literaturgeschichte eines Weltereignisses: Das Erdbeben von Lissabon." In Literatur für Leser, pp. 64–76. Stuttgart: Kohlhammer Verlag. 1971. ISBN 3-17-087225-7.. In German. Cited by Hamacher as a broad survey of philosophical and literary reactions to the Lisbon earthquake.
  • Fonseca, Joao F. B. D. (2020), „A Reassessment of the Magnitude of the 1755 Lisbon Earthquake”, Bulletin of the Seismological Society of America, 110 (1): 1—17, Bibcode:2020BuSSA.110....1F, S2CID 213399185, doi:10.1785/0120190198 
  • Martínez-Loriente, Sara; Sallarès, Valentí; Gràcia, Eulàlia (2021). „The Horseshoe Abyssal plain Thrust could be the source of the 1755 Lisbon earthquake and tsunami”. Communications Earth & Environment. 2 (1): 145. Bibcode:2021ComEE...2..145M. S2CID 236146392. doi:10.1038/s43247-021-00216-5. 
  • Wilke, Jürgen, The Lisbon Earthquake (1755), EGO – European History Online, Mainz: Institute of European History, 2017, retrieved: March 17, 2021 (pdf).

Spoljašnje veze uredi

 
Zemljotres u Lisabonu 1755. na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Земљотрес_у_Лисабону_1755.&oldid=27556385”