Ilija Paranos
Ilija Paranos (Šabac, 1902 — Trst, 1945) bio je srpski i jugoslovenski pravnik, policajac i fudbalski sudija, a za vreme nemačke okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu je bio šef Specijalne policije Uprave grada Beograda.
| Ilija Paranos | |
|---|---|
 Ilija Paranos | |
| Lični podaci | |
| Nadimak | Milka |
| Datum rođenja | 1902. |
| Mesto rođenja | Šabac, Kraljevina Srbija |
| Datum smrti | 1945. (42/43 god.) |
| Mesto smrti | Trst, Kraljevina Italija |
| Obrazovanje | Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu |
| Vojna karijera | |
| Vojska | Specijalna policija Uprave grada Beograda |
| Učešće u ratovima | Drugi svetski rat |
Biografija
urediPoreklo
urediStarinom potiče iz hercegovačke porodice, jer se njegov pradeda Risto Paranos iz rodnog Starog Slanog kod Trebinja najpre odselio u Sarajevo, potom Dubrovnik gde upoznaje braću Krsmanoviće i sa njima otpočinje trgovački ortakluk, da bi zatim otišao za Šamac, Brčko i naposletku Beograd. Risto Paranos je razvio trgovinu šljivama, trgujući u Srbiji, Austrougarskoj, Italiji, pa čak i Americi, te je stekao statusa jednog od najbogatijih Srba svog doba. Zahvaljujući trgovini, Ristov sin Rista R. Paranos je uspeo da 1879. godine predloži i omogući izbor svog poslovnog partnera Gerharda Jensena za prvog počasnog konzula Kraljevine Srbije u Sjedinjenim Državama.[1] Bogatstvo Paranosovih je dobilo i mesto u srpskoj književnosti, tačnije pripoveci Laze Lazarevića Prvi put s ocem na jutrenje:
Nisi ti neki tunjez, kao što ima ljudi. Ne dam ja samih tvojih ruku za sav kapital Paranosov, pa da je još onoliki!
Obrazovanje i međuratna karijera
urediIlija Paranos je rođen 1902. godine u Šapcu, kao sin Ane i Koste Paranosa. Završio je studije na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu i počeo da radi kao pisar uprave grada Beograda. Brzo je napredovao i postao jedan od najpoznatijih policajaca, a početkom tridesetih godina je postao pilot i komesar Vazdušnog pristaništa Beograd (aerodrom u Zemunu).
Napredovao je i postao šef Centralne prijavnice Uprave grada Beograda, što mu je omogućila da često bude pratilac kneza Pavla Karađorđevića i predsednika Ministarskog saveta dr Milana Stojadinovića na njihovim putovanjima u inostranstvo. Za vreme Stojadinovićeve posete Hermanu Geringu 1936. godine, Paranos je imao prilike da se upozna sa oficirima Gestapoa, što će imati važnu ulogu u onome kako će se na njega gledati u predstojećem ratu.
U međuratnom Beogradu, Paranos je bio angažovan i u sportskim društvima, pa je bio i fudbalski sudija. Tako je upoznao Milutina Ivkovića - Milutinca, fudbalera SK Jugoslavija i FK BASK, dermatologa i simpatizera Komunističke partije.
Šef Specijalne policije Uprave grada Beograda
uredi
Po nemačkoj okupaciji Srbije u Drugom svetskom ratu 1941. godine, Paranos je potpisao Apel srpskom narodu. Jula 1941. godine, Paranos je predvodio akciju uništavanja Kolubarske partizanske čete.
Postao je šef Specijalne policije Uprave grada Beograda u septembru 1941. godine, nakon formiranja Vlade narodnog spasa Milana Nedića.[2] Zadatak Specijalne policije je primapno bio da vodi antikomunističku, odnosno borbu sa partizanskim pokretom, a potom da asistira nemačkim okupacionim vlastima u suzbijanju snaga Jugoslovenske vojske u Otadžbini.
Kada je 9. novembra 1941. godine od strane Specijalne policije uhapšen pukovnik Jovan Trišić, vršilac dužnosti komandanta žandarmerije, zbog povezanosti i pružanja pomoći pukovniku Dragoljubu Mihailoviću, saslušavao ga je lično Ilija Paranos.
Njegov predratni prijatelj Milutin Ivković - Milutinac je nekoliko puta hapšen od Gestapoa, zbog povezanosti sa partizanima. Prema pojedinim navodima, uvek ga je spašavao Paranos, koji ga je molio da napusti zemlju i ode za lekara u jedan od zarobljeničkih logora gde su se nalazili jugoslovenski oficiri od kapitulacije u Aprilskom ratu. Paranos je uspeo da spase Fridriha i Ružu Pops, Milutinčevog tasta i taštu, koji su bili jevrejskog porekla i kao takvi na meti nacista, ali su uprkos hapšenjima od Gestapoa uspeli da prežive rat.[3][4] Ipak, Milutinac je na kraju uhapšen 24. maja 1943. godine od strane Gestapoa i zatvoren u logor na Banjici, a streljan sledećeg jutra u Jajincima. Pretpostavlja se da je hapšenje i egzekucija Milutinca u svega par sati, što je retko praktikovano na taj način, zapravo bila lična osveta upravnika Banjičkog logora Svetozara Toze Vujkovića, koji je računao da će, kao predratni načelnik Četvrtog antikomunističkog odseka, biti ratni šef Specijalne policije, ali je na to mesto došao Paranos.
Pred kraj rata, Paranos je stupio u kontakt sa armijskim generalom Dragoljubom Mihailovićem, načelnikom Štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske i pokušao da sa njim uspostavi nekakvu saradnju. Ovoj saradnji se izričito protivio major Aleksandar Mihajlović Vili, komandant grupe beogradskih korpusa Jugoslovenskoj vojsci u Otadžbini, koji je Paranosa nazvao “najvećim inkvizitorom naših ljudi”.
Emigracija i smrt
urediPoložaj šefa Specijalne policije je napustio 4. oktobra 1944. godine i neposrednu uoči oslobođenja Beograda, napustio je Beograd zajedno sa ostalim pripadnicima aparata Vlade narodnog spasa i otišao u Beč. Vratio se u Postojnu i tu biva zarobljen od italijanskih partizana, koji ga predaju zapadnim saveznicima. Fridrih Pops je po oslobođenju 1944. godine, obavestio nove vlasti da mu je Paranos spasao život, ali to nije uzeto u obzir i on je okarakterisan kao ratni zločinac.[4] Deportovan je u logor Santa Čezare, da bi bio isporučen novim jugoslovenskim komunističkim vlastima. Prilikom pokušaja da bude isporučen, iskočio je kroz prozor voza i poginuo.
Prikazi u filmovima i serijama
urediLik Ilije Paranosa u seriji Banjica iz 1984. godine, tumačio je glumac Miodrag Lončar. U seriji Otpisani, kao šef Specijalne policije se pojavljuje lik pod imenom Krsta Mišić, koga je igrao Vasa Pantelić.
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Vučinić, Branko. „Odnosi dva naroda i dve države”. Danas.
- ^ Matinov, Zlatoje (2018). NDH i Nedićeva Srbija - sličnosti i razlike (PDF). 2018.: Savez antifašista Srbije. str. 66. ISBN 978-86-6389-078-7.
- ^ Znameniti Jevreji Srbije (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Srbije. 2011. str. 186—187. ISBN 978-86-915145-0-1.
- ^ a b „U sjeni Montevidea: Čovjek koji je spasio Fridriha Popsa”. Arhivirano iz originala 11. 06. 2021. g. Pristupljeno 11. 06. 2021.
