Iseljavanje Srba iz Bosne i Hercegovine (Austrougarska)

Iseljavanje Srba iz Bosne i Hercegovina pod austrougarskom vlašću predstavlja istorijsko razdoblje iseljavanja Srba od 1878. do 1918. godine kada je Bosna i Hercegovina bila pod upravom Austrougarske.

Hercegovački bjegunci, slika Uroša Predića iz 1889. godine

Mapa Balkana nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, u prvom planu Bosna i Hercegovina, Srbija i Crna Gora

O iseljavanju Srba iz Bosne i Hercegovine u doba austrougarske uprave pisano je u našoj nauci samo parcijalno. Temeljnija istraživanja izostala su zbog toga što su se oni iseljavali u mnogo manjem broju od Muslimana, pa su seobe Muslimana više zaintrigirale istraživače i tako ostavljale u sjenci problematiku vezanu za iseljavanje Srba. Raspoloživa izvorna građa pokazuje da je u čitavom razdoblju austrougarske uprave kod dijela bosansko-hercegovačkih Srba bila izražena težnja za iseljavanjem, ali da je broj iseljenih ipak bio mali. Opseg i pravce njihovih seoba bitno su odredile socijalne i političke okolnosti u kojima su živjeli i prilike u susjednoj Srbiji i Crnoj Gori.

Okolnost da su Srbi bili u veoma visokom procentu kmetovi presudno je uticala na nizak stepen njihove mobilnosti, pa i na iseljavanje. Mada je kmet bio pravno slobodan i imao mogućnost da napusti selište po svojoj volji, on se teško odlučivao na iseljavanje, jer nije posedovao zemlju čijom bi prodajom obezbijedio sredstva za putovanje i za izdržavanje porodice do konačnog nastanjivanja. Zemaljska vlada u Sarajevu tvrdila je da hrišćanski seljak, koji je u pravilu kmet, postaje „jednostavno skitnica” kad napusti čifluk, dok slobodan seljak Musliman može da proda svoju zemlju i za nju stekne sredstva za odlazak i naseljavanje u Tursku.

Motivi iseljavanja

Okupacija Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske, 1878. godine

Hercegovci u zasedi

Širi prostor za iseljavanje Srba sužavale su i veoma ograničene mogućnosti njihovog naseljavanja u Srbiju i Crnu Goru. Kao nezavisne države i zemlje slobodnog seljačkog posjeda, one su stalno privlačile poglede onih koji su iz različitih motiva željeli da napuste rodna ognjišta i da u njima zasnuju nov, slobodan i spokojan život. Ali, iseljavanje u Crnu Goru nije bilo moguće iz ekonomskih razloga, jer je oskudica u obradivoj zemlji prisiljavala i same Crnogorce da se masovno iseljavaju, što je učinilo Crnu Goru jednim od najaktivnijih emigracionih žarišta na balkanskom prostoru. Uslovi za naseljavanje u Srbiju bili su povoljni nakon oslobođenja južne Srbije 1878. godine i iseljavanja Muslimana sa toga prostora. Tu teritoriju su najviše naseljavali Srbi iz Stare Srbije i Crnogorci, a manjim dijelom Srbi iz Bosne i Hercegovine. Kada je ovdje oko 1896. godine nestalo slobodne zemlje, naseljavanje je bilo praćeno velikim teškoćama, usljed čega je srpska vlada počela da sprječava dalje doseljavanje. Ovaj motiv, međutim, nije bio jedini i mjerodavan kada su bili u pitanju doseljenici iz Bosne i Hercegovine. Kada se o njima radilo, doseljavanje im je sprječavano u prvom redu iz nacionalnih razloga. Zvaničan stav srpske vlade bio je da se ne slabi srpski elemenat u Bosni i Hercegovini iseljavanjem. Isti stav imala je i prema iseljavanju Muslimana, jer je postojala opravdana bojazan da bi iseljavanje iz Bosne i Hercegovine otvorilo širok prostor za naseljavanje stranog elementa iz Monarhije, čime bi se umanjile mogućnosti za oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Otuda je preko srpske štampe vršena agitacija protiv iseljavanja, a na tome je intenzivno radilo i vođstvo srpskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini. Srpske vlasti su često vraćale sa granice iseljenike i intervenisale kod austrijskih vlasti da sprječavaju iseljavanje. Tako je povodom prelaska granice kod Užica 1902. godine 250 iseljenika iz Hercegovine ministar unutrašnjih poslova Antonić posjetio austrougarskog poslanika u Beogradu i dao mu do znanja da bi bilo poželjno da austrijske vlasti sprječavaju prelazak u Srbiju većih grupa iseljenika. I predstavnici lokalnih vlasti u Srbiji ukazivali su doseljenicima na štetnost iseljavanja i zahtijevali od njih da pismima opominju svoju rodbinu i prijatelje u starom zavičaju da se ne iseljavaju.

Ovakav stav srpske vlade i srpskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini suzbijao je pokret za iseljavanje u Srbiju i indirektno doprinio da se matica iseljeničkog pokreta bosansko-hercegovačkih Srba usmjeri početkom 20. vijeka u Ameriku.

U pozadini iseljavanja bilo u Crnu Goru, bilo u Srbiju i Ameriku stajali su različiti motivi, od kojih su osnovni politički i ekonomski. Srpski narod u Bosni i Hercegovini primio je okupaciju sa ogorčenjem i sa njom se nije mirio sve do sloma Austrougarske. Nezadovoljstvo okupacijom bilo je utoliko veće što nova uprava nije riješila osnovno socijalno pitanje – agrarno pitanje, koje je najviše pritiskalo srpski narod s obzirom na činjenicu da se njihov najveći dio nalazio u kmetskom položaju. Otuda su mnogi pojedinci, pritisnuti socijalnom bijedom i uz to praćeni nepovjerenjem i nepravdama vlasti zbog opozicionog držanja, jedini izlaz tražili i nalazili u iseljavanju.

Severni austrougarski vojni logor kod Mostara, slikano od strane Alekander Riter fon Bensa i Adolfa Obermilera

Kao posljedicu političkog i drugog nasilja srpski narod u Bosni i Hercegovini doživljuje masovno izbjeglištvo veću u ustanku od 1875. do 1878. godine. Prema nekim podacima, izbjeglo je u toku ustanka u susjedne jugoslovenske zemlje oko 230.000 ljudi, što je iznosilo petinu ukupnog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Nakon okupacije sprovedena je repatrijacija, koja je uglavnom dovršena do kraja aprila 1879. godine. Samo do polovine decembra 1878. godine repatrirano je 84.900 izbjeglica. Znatan dio izbjeglica, koji su u ogromnoj većini bili Srbi, nije se uopšte vratio, jer nije želio da živi u starim agrarnim odnosima, koje je austrougarska uprava zadržala.

Slično se dešava Srbima, samo u manjem obimu, u toku i nakon ustanka u Hercegovini 1882. godine. Iz okruga Mostar (srezovi: Mostar, Konjic, Nevesinje, Gacko, Bileća, Trebinje, Ljubinje i Stolac) prebjeglo je od početka ustanka u Crnu Goru 2.964 ustanika i 1.465 djece, žena i staraca. Mada se među njima nalazio znatan broj Muslimana, ipak su ogromnu većinu činili Srbi. Prema zvaničnim podacima austrijskih vlasti, u Crnoj Gori se početkom septembra 1882. godine nalazilo, izbjeglih iz Hercegovine, oko 2.800 muških osoba sposobnih da nose oružje od kojih su 2.400 bili Srbi a njih 400 su bili Muslimani.

Izbjeglice u Crnoj Gori zadavale su veliku glavobolju bosansko-hercegovačkoj upravi, jer se vjerovalo da se potpuna pacifikacija ustaničke oblasti ne može ostvariti dokle god veliki broj ustanika boravi u njenom susjedstvu u Crnoj Gori. Zato se njihova reputacija nameće kao jedan od važnih preduslova za potpuno uspostavljanje reda i mira i povratak autoriteta okupacione vlasti u Hercegovini. Do aprila 1883. godine vratila se većina izbjeglica, ali ih je znatan broj i dalje ostao u Crnoj Gori. Maja 1889. godine njih je bilo, ne računajući članove porodica, 520. Među njima su se nalazila i 34 Muslimana.

I naredni značajniji politički događaji bili su praćeni povećanim iseljavanjem. Broj iseljenika, ako se izuzmu oni koji su odlazili u Ameriku i za koje se smatralo da su se povremeno iselili, naročito raste u vrijeme borbe Srba za crkveno-školsku autonomiju i nakon aneksije Bosne i Hercegovine. Tako se, prema zvaničnim podacima vlasti, 1900. godine iselilo 355 osoba, 1902. – 693 i 1909. – 395. Posebno je aneksija i aneksiona kriza izazvala nezadovoljstvo, uzbuđenje i strah za budućnost među Srbima, što se manifestovalo i porastom pokreta za iseljavanje. U jednom konfidentskom izvještaju iz marta 1909. kaže se:

Zadnjih dana politički događaji jako su uzrujali pučanstvo. Srbi kažu da oni nevjeruju da neće doći do rata, i čuje se da u Hercegovini vlada velika uzbuđenost, i čim nastane proljeće da će nastati velike seobe u Srbiji i Crnoj Gori, osobito iz Gacka i Nevesinja.

Mada se ova pretpostavka nije obistinila, ipak je aneksija motivisala širi pokret za iseljavanje u pograničnim srezovima prema Crnoj Gori. Tako se iselilo, 1909. godine, iz sreza Bileće 79 osoba i iz Gacka 255.

Demografska karta Bosne i Hercegovine po religijama 1879. godine

Čest motiv iseljavanja bio je izbjegavanje vojne obaveze. Zato se među iseljenicima nalazio veliki broj mladih ljudi, koji nisu željeli da služe u bosansko-hercegovačkoj vojsci kao sastavnom dijelu vojne sile Monarhije. Iz sreza Trebinje iselilo se od ustanka 1882. do 1903. godine 717 vojnih obveznika, i ti 127 Muslimana, koji su izbjegli u Tursku i 524, najvećim dijelom srpskih seljaka, koji su otišli u Ameriku. To su, u stvari, bili vojni bjegunci, koji su po propisima o iseljavanju smatrani neovlašćenim iseljenicima. Zato su iz straha od zakonskih kazni izbjegavali da se vraćaju. Oni koji su prelazili u Crnu Goru tražili su crnogorsko državljanstvo, odbijali povratak i izjavljivali:

Neću se bez na silu nikad vraćati.

I neki postupci lokalnih vlasti, praćeni političkim i drugim pritiscima, izazivaju nezadovoljstvo, podstičući tako iseljavanje. U žalbi nevesinjskih seljaka Zemaljskoj vladi od 17. jula 1902. godine optužuju se vlasti da stvaraju razdor između pravoslavnih i muslimana, da za starješine sela, knezove i muhtare, imenuje ljude „načeta morala”, da vrše jak pritisak na imućnije i opoziciono raspoložene ljude u Nevesinju, da žandarmerija postupa surovo i brutalno i drugo. Nesigurnost kod ljudi stvarala je i snažno razvijena konfidentska služba. Po selima tu službu su često obavljale seoske starješine, koje su seoski svijet držale pod stalnom paskom i time uvećavale njihovo nespokojstvo.

Neriješeni agrarni odnosi i poreske i druge obaveze seljaka koje je nametala moderna država stalni su izvor nezadovoljstva i glavni pokretač iseljavanja srpskog seljaštva. Nalazeći se u kmetskom položaju, seljak je opterećen obavezama i prema državi i prema zemljoposjedniku. Državi je davao desetinu, a zemljoposjedniku trećinu od svog prinosa sa zemlje. Koliko god da su te obaveze bile teške, još više je seljake opterećivao sistem njihovog ubiranja i zloupotrebe kojima je praćen. O tome govore brojne molbe i žalbe seljaka upućivane Zemaljskoj vladi. Seljaci su posebno nezadovoljni načinom i visinom procjene desetine, plaćanjem desetine u novcu, procjenom trećine na osnovu desetine, zloupotrebama i korupcijom procjenitelja desetine i drugo. O tome seljaci sela sreza Bosanski Novi – Vodičevo Gornje, Vodičevo Donje, Prusci, Velika Žuljevica, Kuljani i Dobrljin – kažu u svojoj žalbi upućenoj Zemaljskoj vladi 19. avgusta 1900. godine sljedeće:

Od kako je Austrija zaposjela Bosnu i Hercegovinu još uvijek nam se trećina ne olakša. Mi je moramo plaćati i to po stotinu puta gore nego što smo je plaćali i to po stotinu puta gore nego što smo je plaćali za otomanske vlade. Naša je dužnost da plaćamo trećinu, ali ako je volja spahiji on naplati trećinu po desetini pa se onda od trećine stvori polovina. Spahiji je dozvoljeno da ide sa desetarom, pa ga primora da piše onoliko desetine koliko on (spahija) želi. Ako slučajno desetar po pravdi napiše desetinu, onda mu spahija prijeti sa Zenicom i Crnom kućom. Desetina se uzima nepravedno. Desetar meće ondje gdje je 10 tovara, 15 tovara. Mjeri nam se nekakvim kantarom u koji mi ništa ne znamo. U račun se uzmije sirovo žito, pa što je najgore, evo kako se procjenjuje: Desetar izabere iz 1.000 snopova najveći, pa onda želi da se po onome snopu izaberu i druga dva. Nije nama teško što mi dajemo desetinu, ali samo neka nam se pravo određuje. Osim toga mi kad plaćamo desetinu onda naše 2 oke idu za 1 carsku. Mi prodamo šljive po dva novčića u našoj čaršiji a vlast ih računa po 4 ili po 5 novčića. A zar se ne bi desetina u prirodi mogla davati? Pa još što je najgore mi nemožemo raditi kad mi hoćemo nego mi moramo ljetinu držati na istom mjestu na kome je i rodila dok ne dođe volja desetaru i spahiji da našu muku procjene, međutim dok njima dođe volja dotlje naša ljetina, koja je na nesigurnim mjestima gnjije i propada. Da navodimo nevolje i nepravde nijesmo ih kadri za mnogo dana navesti. Ali ipak velimo sve na jednu stranu a trećina sama na drugu stranu, pa je ona ipak teža. Ovakve trećine ne možemo podnositi. Mi smo nevoljno prinuđeni, da plačemo zajedno sa našom dječicom i da se svakako patimo. Nevolja i nepravda tjera nas iz naših krajeva, da se selimo ili da u vodu poskačemo.

Sličan sadržaj imala je već spomenuta žalba nevesinjskih seljaka. U njoj su podneseni i zahtjevi za promjenu sistema ubiranja desetine i trećine i za otklanjanje zloupotreba pri procjeni tih davanja.

Opterećen prekomjerno desetinom i trećinom, kmet je dolazio u težak, a često i bezizlazan ekonomski položaj, pa je nerijetko tražio spas u iseljavanju. Izvještavajući Zemaljsku vladu o pokretu za iseljavanje Srba u srezu Sanski Most, Okružna oblast u Bihaću ističe da su kmetovi nezadovoljni visokom procjenom desetine, na osnovu koje se određivala begovima trećina, zbog čega su neki prisiljeni da kupuju žito da bi podmirili trećinu. Osim toga žalili su se na ubiranje poreza odmah nakon žetve, jer ih je to prisiljavaloda prodaju svoje proizvode u vrijeme kada su najjeftiniji. Otuda su, da bi podmirili desetinu i trećinu, morali da prodaju veću količinu svojih proizvoda, tako da im nije „ništa preostajalo za život”.

Davanje trećine seljaci doživljavaju kao veliku socijalnu nepravdu i kao veliki teret koji sputava njihov prosperitet u svakom pogledu. Njihov socijalni ideal je slobodan posjed, a da bi ga ostvarili, bili su spremni ići i u daleku tuđinu. U srezu Prijedor neki seljaci su izjavljivali:

Selimo se u Rusiju, jer nećemo više Turčina da hranimo.

U prodor robno-novčanih odnosa na selo povećavao je socijalne probleme seljaka. Seljaku je bio potreban novac za plaćanje desetine, koja je od okupacije umjesto u naturi davana u novcu. Usljed nedostatka novca ovakav način plaćanja desetine seljacima nikako nije odgovarao, pa su stalno zahtjevali da desetinu podmiruju u naturi, onako kako je to činjeno u vrijeme turske uprave. Kako, međutim, vlasti u tom pogledu nisu popuštale, seljaci su često morali da se uz visoke kamate zadužuju kod trgovca i lihvara da bi došli do novca potrebnog za plaćanje desetine. Uz to su svoje proizvode prodali jeftino, a skupo plaćali industrijsku robu neophodno za domaćinstvo. Mogućnosti dodatne zarade bile su veoma ograničene zbog nerazvijene industrije. Sve je to siromašilo seljake i dovodilo ih u zavistan položaj prema lihvarima i trgovcima. Seljaci iz Knežpolja koji su odlučili da se isele žalili su se na trgovce govoreći:

Trgovac nas oguli.

U takvim socijalnim uslovima u kojima je živio srpski seljak mogla se pojaviti i agitacija kao jedan od motiva iseljavanja. Austrijske vlasti su tom motivu često pridavale preveliki značaj, najviše zbog toga da bi umanjile vlastitu odgovornost za iseljavanje. Neosporno je da je iseljavanja bilo i pod uticajem agituje pojedinaca, koji su iz opozicije prema vlasti ili iz drugih razloga podsticali iseljavanje, ali je sigurno i to da bi njen domet bio daleko manji da je srpski narod u Bosni i Hercegovini živio u povoljnijim političkim i ekonomskim uslovima.

Vođeni svim spomenutim motivima, Srbi iz Bosne i Hercegovine iseljavaju se u Crnu Goru, Srbiju i Ameriku.

Iseljavanje u Crnu Goru, Srbiju i u druge evropske i prekookeanske zemlje

Mapa etničke strukture stanovništva u Bosni i Hercegovine pod austrougarskom vlašću nakon popisa sprovedenog 1895. godine, Srbi označeni plavom bojom

Mapa etničke strukture stanovništva u Bosni i Hercegovine pod austrougarskom vlašću nakon popisa sprovedenog 1910. godine, Srbi označeni žutom bojom

Iseljavanje u Crnu Goru

U Crnu Goru su iseljavali, ako se izuzmu izbjeglice u većem broju u ustanku 1882. godine u Hercegovini i u toku aneksione krize, uglavnom rijetki pojedinci ili manje grupe. Tako se, prema zvaničnim podacima iselilo u Crnu Goru 1885. godine 7 porodica sa 16 članova, 1890. godine 10 osoba, 1891. godine godine 3 osobe, 1908. godine 2 osobe, 1911. godine 2 osobe takođe. Za vrijeme aneksione krize izbjeglo je iz Hercegovine 358 osoba. Jedan dio tih izbjeglica trajno je ostao u Crnoj Gori, jer su se plašili kaznenog postupka po povratku. Neki su tvrdili u jednom pismu da su izgubili „sva dobra” i da im povratka „nema nikako”, te da im je kralj obećao prilikom dolaska u Nikšić „po malo zemlje i redovnu godišnju pomoć”.

Iseljavanje u Srbiju

Manastir Tvrdoš (posvećen Uspeniju Presvete Bogorodice, kod Trebinja, obnovljen 1514. godine, u njemu je stolovao od 1639. do 1651. godine mitropolit zahumski Vasilije Jovanović (Sveti Vasilije Ostroški). U akciji Svete lige (osnovane 1684. godine kada su Austrougarska, Poljska i Mletačka republika, najzad uz podršku pape, rešile da potisnu Turke iz Evrope) ova srpska svetinja predstavljala je važeće uporište i nadu Srbima da se bliži trenutak potpunog oslobođenja.

Za razliku od Crne Gore, iseljavanje u Srbiju je bilo mnogo intenzivnije, ali nikada nije dobilo šire razmjere. Ono se većim dijelom obavljalo u manjim talasima. Prvi takav talas nastupa u istočnoj Hercegovini, posebno u nevesinjskom srezu, 1889. godine, kada se iselilo u Srbiju 112 osoba. Prema izvještajima vlasti, iseljavanje je nastupilo pod uticajem crnogorskih iseljenika u Srbiju koji su predstavili na „pretjeran i zamamljiv način srpsko gostoprimstvo i planirane akcije pomoći”. Isti izvori kažu da se ovaj pokret za iseljavanje smirio već sljedeće godine, kada su od crnogorskih iseljenika stigle „deprimirajuće vijesti” o „malo zavidnoj sudbini Crnogoraca u Srbiji”. Sljedeći širi pokret iseljavanja u Srbiju zahvatio je opet istočnu Hercegovinu 1902. godine. Ovaj pokret, izazvan u prvom redu ekonomskim razlozima, dobio je široke razmjere, ali je, zahvaljujući uticaju srpske opozicije u Bosni i Hercegovini i srpske vlade, te mjerama austro-ugarskih vlasti, koje nisu željele iseljavanje iz političkih razloga, sveden u uske okvire. Po zvaničnom iskazu Zemaljske vlade, do kraja avgusta 1902. godine iselilo se iz srezova Nevesinje, Gacko i Ljubinje ukupno 129 lica.

Prema raspoloživim izvorima, nešto veće iseljavanje u Srbiju zabilježeno je još 1906. i 1907. godine, kada se iselilo 155, odnosno 140 lica. Nakon Balkanskih ratova povećano je interesovanje za naseljavanje dijela Makedonije koji je pripao Srbiji, ali srpska vlada, kako je izvještavala Okružna oblast Banja Luka, nije davala tamo posjede bosanskim Srbima, jer nije željela da time slabi srpski elemenat u Bosni i Hercegovini.

Iseljavanje u druge evropske zemlje

Teški ekonomski uslovi i skučene mogućnosti naseljavanja u Srbiju i Crnu Goru u dva maha su, kako pokazuje raspoloživa izvorna građa, pomjerile interesovanje seljaka iz Bosne i Hercegovine za iseljavanje u Bugarsku i Rusiju. To je bez sumnje bio izuzetak, nametnut silom prilika. Sreski ured u Trebinju izvjestio je početkom oktobra da su „signalizirane tendencije iseljavanja u Bugarsku” smirile, a da u srezovima Bileća, Nevesinje i Stolac nisu prešle „stadijum dogovaranja”, što je pokazao rezultat od samo 3 iseljene porodice sa 11 članova. Pokret za iseljavanje u Rusiju bio je mnogo širi. Njime su zahvaćeni 1900. godine srezovi Bosanski Novi, Dubica i Prijedor. U pokretu su učestvovali najvećim dijelom kmetovi pritisnuti ekonomskom bijedom i podstaknuti vijestima u mogućnost besplatnog dobijanja zemlje u Rusiji. U Rusiju su se uputile 272 osobe, pretežno iz Knežpolja. Pošto nisu imali sredstva za putni trošak, većina ovih iseljenika vraćena je odmah iz Beograda i Zemuna. Oni mnogobrojni, koji su imali nešto više novaca, uspjeli su dalje da odmaknu, ali ne i da dospiju u Rusiju, jer za tako dalek put nisu im dosegla sredstva. Tako je jedna grupa od 33 iseljenika pritvorena u Varšavi, a zatim vraćena, pošto nije imala trošak za dalje putovanje u Rusiju. Ovi iseljenici su izjavili austrougarskom generalnom konzulu u Varšavi da su se odlučili na seobu zato što su u svom zavičaju morali zemljoposjednicima da daju trećinu, nakon čega im nije preostajalo za život gotovo ništa. Razlog zbog koga su se odlučili da se sele u Rusiju je bio taj što im je to savjetovao predsjednik opštine Bosanski Novi.

Povratak brojnih iseljenika i nevolje na koje su nailazili snažno su uticali na smirivanje ovog pokreta za iseljavanje. Tome je doprinijela i srpska opozicija, čiji su pripadnici direktno odvaraćali pojedince koji su se odlučili na seobu. U tu akciju uključio se i ruski konzulat u Sarajevu, opovrgavajući vijesti o davanju zemlje u Sibiru stranim doseljenicima. Imajući u vidu širinu pokreta i teškoće oko zbrinjavanja povratnika, i vlasti su odlučnije gonile agitatore. Sve je to omogućilo da se pokret zaustavi krajem 1900. godine.

Etnička mapa Austrougarske nakon sprovedenog popisa iz 1910. godine

Iseljavanje u druge prekookeanske zemlje

Iseljavanje u Ameriku

Malo vremena nakon stišavanja ovog pokreta, nastupa snažan pokret seobe u Ameriku, koji se u većem obimu ispoljava već u jesen 1902. godine. Za razliku od iseljavanja u Srbiju i Crnu Goru, čiji je cilj bio trajno napuštanje zavičaja čitavih porodica, odlazak u Ameriku, motivisan dobrom i brzom zaradom, obuhvatio je pojedince, koji su računali na povratak. Zbog toga je administrativna procedura oko njihovog odlaska bila drugačija od procedure primjenjivane pri trajnom iseljavanju. U prvom slučaju vlasti su samo izdavale pasoše, a u drugom slučaju sertifikate, kojima se odobrava iseljavanje. Pošto vojni obveznici nisu mogli dobiti pasoše, ilegalno su odlazili, a od vlasti su smatrani vojnim bjeguncima.

Prvi slučajevi odlaska u Ameriku registrovani su devedesetih godina, a već početkom 20. vijeka ta pojava postaje masovna u Hercegovini i u Bosanskoj Krajini. Prema zvaničnoj statistici izdato je bilo, 1902. i 1903. godine, 1.135 pasoša.

Iseljavanje iz Hercegovine u Ameriku vršeno je preko dalmatinskih luka, posebno Dubrovnika. S obzirom na visoke troškove puta, u prebacivanje iseljenika uključivale su se različite brodarske kompanije i pojedinci, koji su u tome našli veoma unosan posao. Na tome je u Dubrovniku radio brodski agent Božo Banac. On je pribavljao uz naknadu lažne pasoše onima koji su ilegalno odlazili i objezbeđivao im vozne karte uz obavjezu kasnijeg vraćanja s provizijom. Pasoše je nabavljao uz polog od 36 kruna. Izdavani su na lažna imena uz navođenje da iseljenici putuju u Trst poslovno. Odatle su putovali preko njegovog agenta u Avru. Iseljenici koji su putovali u Bančevu aranžmanu plaćali su po karti više 16 kruna od legalnih iseljenika. On je čak napravio ugovor sa bjeguncima iz Bileće u kom se obavjezao da će im pružiti pomoć, a oni su založili svojim imetkom da će mu izdatke nadoknaditi zarađenim novcem u Americi. Banac se bavio i podsticajem iseljavanja preko svojih agenata, tako da su vlasti mislile da on stoji iza cijelog pokreta za iseljavanje u istočnoj Hercegovini. Prema izvještaju sreskog ureda u Gacku firma Banca je vrbovala iseljenike preko svojih ljudi uz naknadu od 10 do 20 kruna po osobi. Ona je imala u pojedinim mjestima u Hercegovini, pa i u Gacku, „subagente”. Jedan od njih, Risto Bilić, vrbovao je po jednom iskazu od 1898. godine do 1908. oko 300 ljudi. Ta je pojava imala tako široke razmjere da je dala povod sreskom uredu da zaključi „da ni jednom jedinom trgovcu u Gacku i Avtovcu nisu čiste ruke” u pogledu iseljavanja u Ameriku i da pretpostavi da i srpska štedionica u Gacku daje zajmove za iseljavanje. Takvim i sličnim poslovima bavile su se i druge firme i pojedinci. Jedan vojni bjegunac izjavio je sreskom uredu u Gacku 1911. godine da je od trgovačke firme vinom „Sarić” iz Dubrovnika, u kojoj je služio, dobio brodsku kartu za Ameriku i 125 kruna, s tim da u roku od 2 godine vrati firmi 600 kruna, o čemu je zaključen i ugovor. Vojni bjegunac Đuro Gudelj iz sreza Trebinje pisao je svom ocu da je sa nekoliko svojih drugova dobio predujam iz jedne kase u Trstu, čije ime nije naveo. Vlasti su pretpostavile da se radi o filijali velike firme za iseljavanje „Majer et Comp.” iz Hamburga, za koju se znalo da pomaže iseljenike, bez obzira imaju li ili ne pasoše.

Ilegalni iseljenici često su dobijali pasoše od turskog konzulata u Dubrovniku. Namjesnik u Zadru je kazao da su ti pasoši naplaćivani 20 kruna, dok je jedan bjegunac iz Ljubinja izjavio da je svoj pasoš za Ameriku pribavio od spomenutog konzulata za 30 kruna.

Vojni bjegunci iz Hercegovine u znatnom broju su prelazili u Crnu Goru i tamo dobijali pasoše za Ameriku. To je zadavalo veliku glavobolju civilnim i vojnim vlastima u Bosni i Hercegovini, koje su zbog toga morale da pooštravaju kontrole granica prema Crnoj Gori. Osim toga, austrougarska diplomatija je vršila pritisak na Cetinje da crnogorske vlasti uskrate izdavanje pasoša vojnim bjeguncima i drugim građanima Bosne i Hercegovine.

Iseljenici iz Bosanske Krajine odlaze u prekookeanske zemlje uglavnom preko Hrvatske. I ovdje su po vješto razrađenoj proceduri kompanije i pojedinci vrbovali i prebacivali iseljenike i na tome dobro zarađivali. Kako je to izgledalo sasvim dobro pokazuje jedan izvještaj sreskog ureda u Bosanskoj Dubici. Prema tvom izvještaju krajem 1912. i početkom 1913. godine mnogi su ljudi tražili radne knjižice uz napomenu da žele da rade na izgradnji željezničke pruge u Lici i u različitim industrijskim preduzećima. Sreski ured je udovoljio tim zahtjevima, pogotovo što je 1912. godine bila loša žetva, pa su brojni pojedinci bili prisiljeni da traže zaradu. Međutim, u to vrijeme je u Bosanskoj Dubici postojalo zastupništvo austrijskog brodarskog akcionarskog društva „Austro-Amerikana” koje se bavilo prevozom iseljenika iz Austro-Ugarske u Ameriku. Zastupništvo je predvodio Milan Misaljević. Prema propisima, on je bio obavezan da sa svakim putnikom zaključi ugovor i da jedan primjerak ugovora dostavi sreskom uredu, ali to ipak nije činio. Istragom vlasti pokazalo se da je sa teritorije sreza u Ameriku otišlo oko 400 ljudi, i to većinom sa radnim knjižicama i „običnim propusnicama”, vrlo često stranim. Da bi zaustavilo ovakav nezakonit odlazak, sreski ured obustavio je izdavanje radnih knjižica. Ali, dolaskom u zastupništvo Sime Pribićevića, ljudi su opet počeli „na čete odlaziti” i to tako što su prelazili u Hrvatsku, gdje ih je na stanici preuzimao Pribićević i predavao putničkom birou u Zagrebu. Dalja istraga ustanovila je da su Pribićević i Misaljević otpremali ljude u Ameriku bez provere da li oni imaju ili ne uredne putne dokumente. Misaljević je to činio više iz „gluposti” i nepoznavanja propisa, a Pribićević potpuno namjerno, pribavljajući sam pasoše i vodeći ljude tajno na stanicu. U izvještaju se dalje navodi da je sreski načelnik putovao u januaru 1913. godine u Zagreb, da bi od tamošnje policije saznao o prebacivanju ljudi iz Bosne u Ameriku. Rečeno mu je da mnogi ljudi iz Bosne idu u Ameriku, ali da hrvatska policija to ne može ni na kakav način spriječiti, jer za to nema nikakav razlog. Što se tiče putovanja bez pasoša, dobio je objašnjenje da su američke vlasti odustale od strogih propisa o useljavanju zbog toga što u Americi radi Balkanskih ratova vlada oskudica radne snage.

Ovaj izvještaj upotpunjuje iskaz visokog funkcionera Zemaljske vlade u Sarajevu Frangeša, koji je takođe putovao u Zagreb u maju 1913. godine da bi se informisao o iseljavanju iz Bosne preko Hrvatske. On je saznao da je od 1. januara do 28. marta 1913. godine otpremljeno preko iseljeničkog biroa u Zagrebu oko 500 bosanskih iseljenika sa urednim putnim ispravama. Iseljenici bez pasoša, kojih je bilo oko 1.500, odlazili su u inostranstvo zaobilazeći Zagreb. Oni su napuštali voz na posljednoj stanici pred Zagrebom, odlazili pješice do stanice Zaprešić, a odatle nastavljali putovanje vozom u inostranstvo.

Jedan dio ilegalnih iseljenika odlazio je i preko Mađarske. Komanda osmog korpusa u Pragu izvještavala je sredinom oktobra 1913. godine da u posljednje vrijeme „čitave čete” iseljenika iz Bosne, Hrvatske i Albanije pristižu na željezničku stanicu stanicu u Egeru, odakle preko Bremena putuju u Ameriku. Među njima su bili brojni vojni obveznici, koje je policija u Egeru zaustavila i vraćala u Bosnu.

Ovu masovnu ilegalnu emigraciju u Ameriku vlasti su nastojale da suzbiju različitim administrativnim mjerama. Zemaljska vlada u Sarajevu zahtjevala je od austrijske i mađarske vlade da lučke vlasti u Dalmaciji, Rijeci i Trstu sprečavaju ukrcavanje u brodove osoba koje nemaju uredne putne isprave. Izlazeći u susret tom zahtjevu, mađarski ministar i predsjednik izdali su nalog da se bosanski iseljenici bez pasoša zadržavaju u Rijeci i predaju bosansko-hercegovačkim vlastima. U Eger su upućena dva „državna tajna policajca” sa zadatkom da zaustave neovlašćene iseljenike. Vlasti u Kotoru otkrivale su vojne bjegunce koji su se skrivali u unutrašnjosti brodova.

Sve te mjere, međutim, nisu dale očekivane rezultate, jer su dubinski razlozi iseljavanja bili ekonomske i političke prirode, a oni nisu otklanjani, dok su administrativne mjere izigravane od uhodane mašinerije materijalno zainteresovanih za iseljavanje.

Koliki je bio ukupan broj Srba iz Bosne i Hercegovine koji su selili u Ameriku za sada je na osnovu raspoložive građe nemoguće tačno utvrditi. Prema zvaničnim podacima izdato je za Ameriku od 1902. do 1913. godine 17.432 pasoša. Po godinama, najviše ih je izdato 1907. (6.116), 1906. (3.553), i 1912. (1.865), a najmanje 1909. (26) odnosno 1910. (23). Iako su ti pasoši pripadali u ogromnoj većini Srbima, ipak njihov broj ne može biti mjerodavan za utvrđivanje broja iseljenih Srba, jedno s toga što su se iseljavali ilegalno, a drugo što su mnogi odustajali ili su vraćani zbog nedostatka sredstava za put. Tome treba dodati i one koji su sa sertifikatom trajno iselili. Njihov broj je mnogo manji od onih koji su se sa pasošima uputili u Ameriku s namjerom da tamo privremeno borave. Vlasti su takvih iseljenika registrovale od 1903. do, zaključno sa 1912. godinom, 586. Treba napomenuti da se veliki broj privremeno iseljenih ili duže zadržao ili trajno nastanio u Americi. To pokazuju podaci o iseljenicima koji su se nalazili u Americi pred izbijanje Prvog svjetskog rata. Ti su podaci najcjelovitiji u jednom popisu, rađenom iz vojno-političkih razloga za potrebe austrougarske administracije.

Popis je završen septembra 1915. godine, a podstaknut je vijestima austrougarskih diplomatskih predstavništava u Sjevernoj Americi o sve češćim pojavama odlaska dobrovoljaca srpske nacionalnosti u Srbiju. Poslanstvo u Vašingtonu izvještavalo je početkom 1915. godine da se u tom pravcu vrši živa agitacija, čija je posljedica nastanak jakog dobrovoljačkog pokreta na čelu sa profesorom Mihajlom Pupinom. Poslanik je smatrao da je to u suprotnosti s proklamacijom predsjednika Vilsona o neutralnosti SADa u ratu, pa je u tom smislu intervenisao kod američke vlade, ali je ta intervencija ostala bez rezultata. Konzulat u Pitsburgu javio je da je u Njujork doputovao artiljerijski kapetan Miodrag Stefanović, koji se predstavio kao delegat srpske vlade, koji je ovlašćen da za srpsku armiju kupi 200.000 opanaka. On obilazi srpske kolonije i drži govore o nasiljima austrijske vojske, tvrdeći pri tome da se Austrougarska nalazi u fazi raspadanja i da je došlo vrijeme da se sruši.

Radeći saglasno ovom principu, austrijska vlada je dozvolila i oslobodila carine na odeću i sav vuneni materijal upućen iz Engleske za bosanske izbeglice. Međutim, u mađarskoj polovini Monarhije sasvim je drugačije postupljeno. U svojoj slepoj mržnji prema Slovenima, čija eventualna sloboda ugrožava opstanak mađarske dominacije, Mađari su, izgleda, potpuno zaboravili na taj princip. Neću kazati da nisu primili tradiciju civilizovanih nacija, ali oni ne poštuju ni najosnovnije principe humanosti. Već su moji čitaoci upoznati kako su u ovo doba mađarski oficiri i službenici ravnodušno posmatrali nabijanja na kolac i druga turska zverstva, koja su slučajno posmatrali engleski putnici. Međutim, moji čitaoci ne znaju nešto drugo. Onog dana kad su nova turska zverstva, od kojih sam već neka prikazao, dovela nove grupe bosanske raje preko mađarske granice, preko Novoga i dalje, ono malo stoke što su ovi izbegli beskućnici uspeli povesti, mađarski službenici su zaplenili pod izgovorom da je to raja pokrala od Turaka! I suprotno primeru u austrijskom delu Monarhije i uprkos najhitnijih predstavki i preklinjanja mađarska vlada opet nastoji da izvuče i poslednji novčić od ovih golih i napuštenih prosjaka na račun neke zaštitne tarife!

— Ser Artur Evans, Bosna pod mađarskom lupom

Bojazan od širenja dobrovoljačkog pokreta i jačanja akcija među iseljenicima na prikupljanju pomoći Srbiji upućuju bosansko-hercegovačku upravu na uspostavljanje efikasnije kontrole nad njima i suzbijanje njihovog neprijateljskog rada protiv Monarhije. Zbog toga je Zemaljska vlada naredila da se popišu svi muškarci pravoslavne vjere iz Bosne i Hercegovine koji borave u Americi. Popis je pokazao da ih je ukupno bilo 11.157. Na bazi ovog popisa štampan je spisak imena koji je imao da se dostavi svim diplomatskim predstavništvima u Americi i organima sigurnosti u Bosni i Hercegovini. Na spisku se našlo ukupno 9.086 imena, nešto manje od spomenutog popisa. Kako je nastala ta razlika nema podataka. Ali, bez obzira na tu razliku, sigurno je da su navedene brojke približno jednake ukupnom broju Srba iz Bosne i Hercegovine u Americi pred izbijanje Prvog svjetskog rata. S obzirom na činjenicu da su se mnogi vraćali nakon kraćeg ili dužeg boravka, ukupan broj bosansko-hercegovačkih Srba koji su se selili u Ameriku morao je biti veći od broja onih koji su se zatekli tamo pred sam rat. Taj broj mogao bi da se kreće, prema izdatim pasošima i nekim drugim podacima, do 20.000.

Isto tako za sada se ne može utvrditi ni tačan broj bosansko-hercegovačkih Srba koji su se iselili u Srbiju i Crnu Goru. Austrijske vlasti počinju da vode statistiku iseljavanja tek od 1883. godine. U zvaničnim izvještajima Zemaljske vlade o upravi Bosne i Hercegovine uopšte se ne spominje iseljavanje Srba do te godine, iako se zna da su se iseljavali u većem broju odmah iza okupacije i nakon ustanka u Hercegovini 1882. godine. Prema istim izvještajima iselile su se, od 1883. do 1913. godine, 3.374 osobe. U tu brojku uračunati su iseljenici u Srbiju i Crnu Goru, kojih je bilo najviše, kao i oni koji su se iselili u Ameriku s namjerom da tamo ostanu trajno. Svi iseljenici razvrstani su u dvije kategorije. Jednu, mnogo veću, činili su ovlašćeni, a drugu, manju, neovlašćeni. Prvi su se iseljavali uz odobrenje vlasti, a drugi ilegalno. O prvima su vlasti vodile preciznu evidenciju, dok podaci o broju drugih nisu uvijek pouzdani niti su prikupljani za sve godine. Ako se to ima u vidu, navedena brojka morala bi bila veća, ali se ona ne može utvrditi zbog nedostatka odgovarajuće izvorne građe. Dodaju li se tome i iseljenici od 1878. do 1883. godine, za koje takođe nema tačnih podataka, onda bi se moglo pretpostaviti da je broj iseljenih Srba do Prvog svjetskog rata, uračunavajući tu i iseljenike u Ameriku, koje su vlasti smatrale privremeno iseljenim, iznosio oko 30.000. Pejanović, međutim, procjenjuje da se od 1878. do 1918. godine iselilo samo iz političkih razloga 30.000 do 40.000, što treba uzjeti sa rezervom, jer raspoloživa izvorna građa ukazuje na to da je ta procjena ipak pretjerana.

Prema socijalnoj strukturi, osnovnu masu iseljenika su činili kmetovi i siromašni slobodni seljaci. U 1889. godini iz sreza Nevesinje se iselilo 12 porodica kmetova sa 82 osobe. U sreskom uredu Nevesinje izjavili su da se sele zbog „velikog siromaštva i loše godine”. Sve porodice srpskih iseljenika 1900. godine, kojih je bilo 101 sa 262 muške i 235 ženskih osoba, bile su u kmetskom odnosu. Često se dešavalo da ovaj siromašni svijet nije mogao da dobije dozvolu za iseljavanje zbog nedostatka sredstava za put. Pri izdvajanju odobrenja za iseljavanje, vlasti su tražile dokaz o posjedovanju tih sredstava i onima koji ga nisu imali uskraćivano im je odobrenje. Ta je praksa uvedena da bi se umanjio broj slučajeva povratka iseljenika, čije je zbrinjavanje zadavalo ozbiljne poteškoće. Zbog toga se dešavalo da se u pojedinim godinama odbije mnogo više zahtjeva nego što se izda odobrenja. Tako je na primer od 1. januara do 30. septembra 1900. godine odbijeno 528 zahtjeva, dok su izdata samo 74 odobrenja. Pa i oni koji su dobijali odobrenje raspolagali su minimalnim novčanim sredstvima, često mnogo manjim od muslimanskih iseljenika. Prosječna gotovina srpskih iseljenika iznosila je po osobi 1911. godine 122 krune, a 1912. godine 86 kruna, a muslimanskih 273, odnosno 411 kruna. Iseljavanje ovako siromašnog svijeta vlasti ne suzbijaju, jer u tome vide mogućnost oslobađanja od elementa sklonog socijalnim nemirima. Sreski ured u Nevesinju odobrava iseljavanje već spomenutim kmetskim porodicama pošto je „očigledno korisno osloboditi se osiromašenih i nezadovoljnih familija”. Zemaljska vlada je smatrala da se ne treba suprostavnjati pokretu za iseljavanje seljaka iz Knežpolja, jer je to siromašan i nemiran elemenat.

Žarišta iseljavanja u Ameriku, istočna Hercegovina i Bosanska Krajina, najbolje pokazuju da se iseljavao socijalno najugroženiji elemenat. To su oblasti, kao što je poznato, oskudne sa obradivom zemljom, a uz to du bile i prenaseljene. Osim toga, u Bosanskoj Krajini bili su posebno zaoštreni agrarni odnosi. Sve je to uslovilo snažan iseljenički pokret u Ameriku, pretežno u SAD. Pred Prvi svjetski rat u Americi je bilo preko 1.000 iseljenika iz jednog sreza (Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac), dok ih je iz više srezova poticalo od 400 do blizu 1.000 iseljenika (uglavnom iz Bileće), koji je ponegdje dostizao i brojku od preko 50%.

Iseljenici u Ameriku bili su velikim dijelom kmetovi. Oni su uzimali zajam od poslovnih ljudi da bi se otkupili, a zatim su, da bi dug vratili, slali svoje sinove ili sami odlazili u Ameriku. Tako su isplaćivali dug i postajali slobodni seljaci. To je odgovaralo i zemljoposjednicima, jer su iseljenici bili dobre platiše, što pokazuje i relativno visok priliv iseljeničkog novca. Prema statističkim podacima u trebinjski kraj je godišnje pristizalo je 200.000 do 300.000 kruna, dok je u srez Bosansku Krupu pristiglo za prvih deset mjeseci 1903. godine 170.000 kruna.

Ovim novcem se mijenjala socijalna struktura sela, ali on je korišćen i kao dopunski prihod za podmirivanje drugih potreba. To je bila, svakako, pozitivna strana ovog iseljavanja. Tome treba dodati i uticaj povratnika na okolinu u pogledu bolje obrade zemlje, racionalnijeg ulaganja novca, više kulture stanovanja i drugo.

S druge strane, ove pozitivne posljedice potirali su gori efekti iseljavanja koje je uočavala i austrijska uprava. U Ameriku se iselio najvitalniji dio muškog stanovništva i u najboljoj starosnoj dobi. Po godinama starosti najviše je iseljenika bilo od 20 do 40 godina, dok su samo rijetki pojedinci prelazili 50 godina. Odliv takve radne snage dovodio je do zanemarivanja i opadanja poljoprivredne proizvodnje. To se ujedno odrazilo na depopulaciju pojedinih sredina jače zahvaćenih iseljavanjem. U političkom pogledu iseljavanje je predstavljalo vinil za odliv iz zemlje nezadovoljnih, što je potpomagalo stabilizaciju uprave i slabilo opoziciju.

Vidi još

• Bosna i Hercegovina pod austrougarskom vlašću
• Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine
• Aneksija Bosne i Hercegovine
• Bosansko-hercegovački sabor
• Velike seobe Srba
• Istorija Bosne i Hercegovine
• Istorija Republike Srpske

Literatura

• Arhiv Bosne i Hercegovine
• Fejfalik, Dr Angerer (1916). Ein neuer aktueller Wer zug Lösung der bosnischen Agrarfrage. Beč—Lajpcig.  (jezik: nemački)
• Mikić, Dr Đorđe (1984). Pitanje iseljavanja Hercegovinaca u Srbiju 1902. godine. Banja Luka: Istorijski zbornik, br. 5. 
• Kraljačić, Tomislav (1988). Stav srpske vlade prema iseljavanju Muslimana iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji 19. vijeka. Sarajevo: Ekmečićev zbornik, Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, godina XXXIX. 
• Memorandum über die, im Falle einer Occupation der bosnischen Ländergebiete, in Bezug auf die ersten administrativen und judiciellen, dann polizeilishen Einrichtungen dringlichen Vorbereitungen. Beč: Haus-HOF-und Staatsarchiv Wien, PA XXXVIII. 1938. str. 224.  (jezik: nemački)
• Ekmečić, Dr Milorad (1974). Internacionalni i interkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine. Sarajevo: Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, godina XX. 
• Pejanović, Đorđe (1955). Stanovništvo Bosne i Hercegovine. Beograd: Srpska akademija nauka, Posebna izdanja, knj. CCXXIX, Odjeljenje društvenih nauka, Nova serija, knj. 12. 
• Vorlage des gemeinsamen Ministeriums an die Delegation des Reichsrates. Beč: Politisches Archiv des Auswärtigen Amts Bonn, Turkei, I. A.B., Bd. 4. 1879.  (jezik: nemački)
• Dželetović, Danilo (1883). Pitanje hercegovačkih izbjeglica u Crnoj Gori za vrijeme i poslije ustanka 1882. godine. Mostar: Hercegovina, časopis za kulturno i istorijsko nasljeđe, br. 3. 
• Kraljačić, Tomislav (1983). Mjere Kalajevog režima na pacifikaciji ustaničke oblasti, Naučni skup 100 godina ustanka u Hercegovini 1882. godine. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, Knjiga LXIV, Odjeljenje društvenih nauka, Knjiga 11. 
• Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1910. Beč. 1910.  (jezik: nemački)
• Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1910. Beč. 1911.  (jezik: nemački)
• Kapidžić, Dr Hamdija (1967). Ekonomska emigracija iz Bosne i Hercegovine u Sjevernu Ameriku početkom XX vijeka. Sarajevo: Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, godina VII, knj. VII. 
• Istorijski arhiv Crne Gore, Cetinje
• Kapidžić, Dr Hamdija (1968). Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom (članci i rasprave). Sarajevo. 
• Die Auswanderung aus Bosnien-Hercegovina. Wien. 1879—1897.  (jezik: nemački)
• Namensliste der vor Kriegsausbruch 1914 in Amerika weilenden b.-h. Landesangehörigen orientalisch-orthodoxer Konfession (jezik: nemački)
• Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog rata 1914—1918. (I izd.). Beograd—Sarajevo.