Istorija Vojvodine
Tokom istorije, teritorijom današnje Vojvodine su upravljale mnoge države: Država Skordiska, Dakija, Rimsko carstvo, Država Gota, Hunski kaganat, Kraljevstvo Gepida, Kraljevstvo Ostrogota, Kraljevstvo Langobarda, Vizantijsko carstvo, Avarski kaganat, Franačko kraljevstvo, Panonska kneževina, Kneževina Donja Panonija, Velikomoravska kneževina, Prvo i Drugo bugarsko carstvo, Samuilovo carstvo, Kraljevina Ugarska, Osmansko carstvo, Habzburška monarhija (Austrijsko carstvo, Austrougarska).
Od 1918. godine, teritorija današnje AP Vojvodine je u sastavu Kraljevine Srbije, a potom i Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Pojam i ime uredi
Prema rečniku srpskoga jezika Matice srpske reč vojvodina se može odnositi na veću administrativnu oblast kojom je upravljao vojvoda ili na istorijsku srpsku pokrajinu u okviru Austrijskog carstva sa vojvodom na čelu.[1] U srpskom jeziku se koriste još dve varijante imena Vojvodine, a to su: vojvodovina i vojvodstvo.
Ime Vojvodine potiče iz 1848. godine, kada se prostor današnje Vojvodine zvao Srpska Vojvodina (1848—1849) i Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849—1860). Od 1945. godine, u službenoj je upotrebi naziv „Vojvodina”.
Što se tiče tri geografska i istorijska regiona koji čine današnju Vojvodinu, Banat je dobio ime po vladarskoj tituli „ban”, odnosno po istorijskoj pokrajini nazvanoj Tamiški Banat, Bačka je dobila ime po gradu Baču, a Srem po antičkom gradu Sirmijumu (današnja Sremska Mitrovica).
Iako se ime Vojvodine u kontinuitetu koristi od 1848. godine, on ima dublje istorijsko poreklo. Još 1690. i 1694. godine Srbima u Habzburškoj monarhiji je bilo priznato pravo na vojvodu i zasebnu teritoriju (vojvodinu). Pravo na zasebnu teritoriju im je, doduše, ostvareno tek 1849, ali ne onako kako su hteli.
Za prostor današnje Vojvodine (ili delove ovog prostora) tokom istorije su se koristili različiti nazivi, koji su se delimično podudarali sa različitim državama ili administrativnim teritorijama organizovanim na ovom području. Jedan od najvažnijih istorijskih naziva je bio Rascija ili Raška (Rascia, Racszag, Ráczország, Ratzenland, Rezenland), koji se od 16. do 18. veka upotrebljavao za nešto širi prostor od današnje Vojvodine (Banat, Bačku, Srem, Baranju, Slavoniju). Za nešto širi prostor od današnje Vojvodine na kom su Srbi tokom 18. i uživali svoje privilegije i na kom je u 1849. osnovano Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, u srpskoj istoriografiji i nastavi istorije se obično koristi pojam Južna Ugarska (prostor južno od Pečuja, Segedina i Arada).[2] Ovaj naziv, međutim, nikada nije bio precizno definisan, nego je u različitim periodima upotrebljavano kao geografska oznaka za različita područja. Prvobitno je korišćen kao oznaka za bilo koje područje na južnim granicama Kraljevine Ugarske. U 19. veku, termin se obično odnosio na Bačku i Banat, iako je u mađarskoj literaturi Bačka nekada radije posmatrana kao deo Alfelda.[3]
Samo ime Vojvodine se tokom istorije odnosilo na različita područja. Na Majskoj skupštini iz 1848. su se pod Vojvodinom podrazumevali Banat, Bačka, Srem i Baranja. U periodu Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, naziv se odnosio na delove Srema, Bačke i Banata koji su bili u sastavu ovog vojvodstva. Po razgraničenju Kraljevine SHS sa Mađarskom i Rumunijom, pod Vojvodinom su se podrazumevali oni delovi Banata, Bačke i Baranje koji su pripali Kraljevini SHS. Kasnije je pod Vojvodinom ponovo podrazumevan i Srem. Stoga se u jednom periodu koristio i izraz Vojvodina sa Sremom.[4]
Toponimija uredi
Mnogi naučnici, i naši i tuđi, kao pod nekom hipnozom Tomašekove „turkologije”, značenje i poreklo ponekih naseljskih naziva i narodnih imena [u Vojvodini] žele da protumače pomoću nekakvog „staroturskog” jezika, ma da još ni sama turkologija nije načisto o tome šta se sve pod pojmom „turk” ima da podrazumeva. Ovaj pogrešni pravac zauzimaju, ponajviše, oni nemački i mađarski naučnici koji o slovenskim jezicima, u najviše slučajeva, nemaju ni pojma. Za njih je sve, njima nerazumljivo i neshvatljivo, a priore: „starotursko”, tako da ova njihova „turkologija” prelazi ponekad u „turkomaniju”. Na tu mogućnost da nešto može da bude i slovenskog porekla, ovi naučnici neće ni da pomišljaju.
Vladislav Pandurović[5]
Ako se pogleda karta današnje Vojvodine, može se zaključiti da je njena toponimija (skup toponima) uglavnom slovenskog porekla. U lingvistici je osporena teorija mađarskog slaviste Janoša Meliha da Slovena nije bilo u Panonskoj niziji u vreme dolaska Ugra. Tome su najviše doprineli lingvisti Knježa, Mor i Štiber.[6] Pre nego što su Ugri uspostavili svoju toponimiju, na prostoru današnje Vojvodine su već postojali slovenski toponimi. Toponimi slovenskog porekla se stoga mogu podeliti na dva sloja. Prvi, stariji sloj, čine slovenski nazivi iz perioda pre doseljavanja Ugra. Drugi, mlađi sloj, čine staromađarski nazivi nastali na osnovu ranijih slovenskih naziva (kao npr. Bajmok, Doroslovo, Ilandža, Kanjiža, Sonta itd.).[7]
Apatin, na zapadu Bačke, pominje se 1337. kao Appati. Oblik Appati se sastoji od slov. *opatъ (opat, ava) i mađarskog prisvojnog sufiksa –i . Ešenburg tvrdi da reč *opatъ (lat. abbas) može biti ili staroslovenački ili starohrvatski oblik, „jer su slovenske pozajmice iz rimokatoličke verske terminologije preuzete u mađarski jezik uglavnom od Hrvata i Slovenaca”. Uporedi npr. današnji mađarski oblik apáca i hrvatski opatica (opatkinja).[8] To naravno ne znači da su u srednjem veku Hrvati i Slovenci živeli u Apatinu.
Etimologija toponima Bača, naselja severozapadno od Bačke Palanke, poprilično je nesigurna. Skokov „Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika” objašnjava reč bač kao „stanar, planinar, glavar pastirskog stana u planini”.[9] Skok smatra da je ilirsko-tračkog porekla. Toponim Bač se u svim jezicima izgovara sa dugim a, koje je prema Skoku nastalo skraćivanjem -aha- ili -aga.[10] Za to postoje dokazi. Kod vizantijskog istoriopisca Kinama Bač se pominje kao Pagacion (Παγάτζιον). U jednom latinskom dokumentu iz 1135, bački župan se pominje kao Comes bachacsiensis. U srednjovekovnoj Ugarskoj ime se pisalo sa dva A i tako izgovaralo.[11] Gombocov i Melihov „Mađarski etimološki rečnik” izvodi etimologiju toponima od turskog (avarskog) vlastitog imena kome je pridodat mađarski sufiks.[12] Tvorba toponima od ličnih imena je inače osobenost mađarskog jezika. Prema mađarskom lingvisti Knježi, do sredine 13. veka bilo je uobičajeno da naselja dobiju imena po vlastitim imenima svojih gospodara. S druge strane, slovenski toponimi nastali od ličnih imena nikada se ne tvore bez sufiksa.[13] Niko međutim ne sumnja da je ime Bačke nastalo od toponima Bač i slovenskog prisvojnog sufiksa -sk(i/a/o).[14] Mađarski lingvista i etnolog Marijan Retei Prikel tvrdi da su Mađari od Srba preuzeli naziv za Bačku.
Bački Breg, naselje severozapadno od Sombora na granici prema Mađarskoj, pominje se 1472. kao Beryeg (Brijeg). Način pisanja toponima sa -ry- ukazuje na njegovo ijekavsko poreklo.[15]
Ime Vrbasa, naselja severozapadno od Novog Sada, izgleda da ima veze sa rečju vrba, koje se javlja i u drugim slovenskim jezicima (slč. vŕba, rus. верба). Međutim, sufiks -s predstavlja zagonetku, jer se on u slovenskim jezicima obično ne upotrebljava u tvorbi toponima. Vrbas se u prvim pisanim dokumentima pominje kao Orbatio (1213) i Vrbazi (1283). Iz toga proizlazi da u osnovi toponima Vrbas ne leži reč vrba, nego lično ime Orbatio. Verovatno je reč o nekom županu iz okoline Banče, koji je između 1213. i 1244. nosio titulu župana.[16]
Gajdobra, naselje severno od Bačke Palanke, pominje se 1265. kao Dobra. Toponim potiče od slov. prideva dobar. Nemoguće ga je dovesti u vezu sa određenim slovenskim jezikom, jer za to nedostaje jasan kriterijum. Uporedi starosl. *dobrъ, starobugarski dobrъ, sadašnji bugarski добър, srpski i hrvatski dobar, slovenački dober, češki i slovački dobrý, poljski dobry, ukrajinski i ruski добрий.[17]
Istočno od današnjeg Žablja zabeleženo je krajem 13. veka (1272/1290) selo Seble. Toponim je nastao od južnoslovenskog oblika žlěbъ i sufiksa -je.[18]
Ime Iloka je adaptacija mađarskog Ujlak „novo naselje”.[19] Ime Berkasova je adaptacija mađarske složenice koja se sastoji od reči berek ili barka (gaj) i aszó (reka) = „potok u gaju, šumska reka”. Erdevik je adaptacija mađarskog Erdövék (kraj šume). Manđelos je adaptacija Nagyolasz, mađarskog slobodnog prevoda od Franca Villa u Fruškoj gori. Maradik i Sviloš.[20]
Kanjiža, naselje na severu Banata na Tisi, pominje se 1093. kao Cnesa. Oblik Cnesa je nastao od južnoslovenskog oblika knez i pridevskog sufiksa -ja. Jotovanje je dalo oblik Kneža, koji predstavlja stariji oblik prisvojnog prideva kneževa. Prema tome, približno značenje reči Cnesa je „kneževa zemlja”.[21]
Po Ivanu Popoviću, ime grada Sombor dolazi od praslovenskog *zǫbrъ (evropski bizon).[22] Međutim, Popovićev pokušaj etimologije treba odbaciti. Naime, toponim Sombor je istorijski dokumentovan tek za vreme Turaka sredinom 16. veka. U vreme pre prodora Turaka u današnju Vojvodinu pominju se drugi oblici: 1391 Zentmihal (Sent Mihalj); 1495 Czoborzentmyhal (Coborsentmihalj).[16]
Subotica se pominje 1391. kao Zabotka. Naziv je dobila verovatno po suboti, pijačnom danu: slov. sobota + sufiks -ka (*ъkъ, -ъka, ъko).[23]
Antički narodi uredi
Prva praistorijska naselja na teritoriji Vojvodine su se pojavila pre oko 50.000 godina. Indoevropljani su naselili teritoriju današnje Vojvodine u tri migraciona talasa koji se datiraju u 4200, 3300. i 2800. godinu pre nove ere.
Pre rimskog osvajanja u prvom veku pre nove ere, teritoriju današnje Vojvodine su naseljavali indoevropski narodi ilirskog (Panonci, Amantini, Breuci), tračkog (Agatirzi, Geti, Dačani) i keltskog (Skordisci, Boji, Eravisci) porekla.
Ilirski narodi su živeli u Sremu i Bačkoj, a trački narodi u Banatu. Od trećeg veka pre nove ere, na područje današnje Vojvodine se naseljavaju Kelti, koji ratuju protiv Dačana. Sredinom prvog veka pre nove ere, došlo je do velike bitke između Kelta i Dačana, koje je predvodio Burebista. Bitka se odigrala na donjoj Tisi, a poraženi Kelti su, posle bitke, napustili ove krajeve.
Po ilirskim Panoncima nazvana je kasnija rimska provincija Panonija, a po tračkim Dačanima provincija Dakija.
Rimska uprava uredi
.jpg)
Rimljani su ovladali delom teritorije današnje Vojvodine (Sremom) u prvom veku pre nove ere, dok su Banat zauzeli u 2. veku, posle pobede nad Dačanima. Srem je pripao rimskoj provinciji Panoniji, a Banat provinciji Dakiji. Bačka se nije nalazila u sastavu Rimskog carstva, a u njoj je od 1. veka stanovao sarmatski (iranski) narod poznat kao Jazigi.
Šeste godine nove ere, ilirska plemena sa ovog područja su podigla veliki ustanak protiv rimske vlasti. Vođe ovog ustanka bili su Baton i Pines. Borba je trajala tri godine i Iliri su na kraju savladani.
Sirmijum (današnja Sremska Mitrovica) je bio veoma važan rimski grad. Bio je to ekonomski centar rimske pokrajine Panonije i jedan od četiri glavna grada Rimskog carstva. U Sirmijumu ili njegovoj okolini rođeno je šest rimskih careva: Trajan Decije (249—251), Aurelijan (270—275), Prob (276—282), Maksimijan (286—305), Konstancije II (337—361) i Gracijan (367—383). Ovi carevi su najverovatnije po poreklu bili romanizovani Iliri.
Od 103. godine, Srem je deo nove rimske provincije nazvane Donja Panonija, a od 296. godine deo provincije Panonija Sekunda (Panonija Druga). Panonija Sekunda je bila deo većih rimskih administrativnih jedinica poznatih kao Panonska dijeceza i Prefektura Ilirik, a svim ovim teritorijama upravljalo se iz Sirmijuma.
Pored Sirmijuma (Sirmium), u Sremu su postojali i drugi rimski gradovi, kao: Taurunum (Zemun), Burgenae (Novi Banovci), Rittium (Surduk), Acumincum (Stari Slankamen), Ad Herculem (Čortanovci), Cusum (Petrovaradin), Malata (Banoštor), Bononia (Banoštor ili Beočin), Bassiana (Donji Petrovci), Graio (Sremska Rača), itd. Na području Bačke nalazio se rimski Onagrinum (Begeč).
Seobe naroda uredi
U trećem veku, germanski Goti i iranski Sarmati isterali su Rimljane sa teritorije Banata i naselili se se na tom području. Od sarmatskih plemena koja su stanovala na ovom području, poznati su Jazigi, Roksolani i Limigani.
Krajem vladavine Konstantina Velikog negde u Potisju je izbio ustanak Limiganata zvanih još i „sarmatski robovi” (Sarmatae servi). Svojim su ustankom izazvali pažnju rimskih pisaca, koji su za međuetničke i međudruštvene odnose „varvara” marili samo ukoliko su se ticali Carstva.[24] Srpski arheolog Đorđe Janković događaj poredi s Prvim srpskim ustankom 1804–1813.[25] Naime, Goti koji su živeli s leve strane Dunava, napali su rimske priobalne provincije, ali su bili odbijeni. Potom su napali Sarmate. Sarmati su u nevolji pozvali cara Konstantina u pomoć i naoružali svoje robove. Konstantinov istoimeni sin je porazio Gote aprila 332, ali to nije spasilo Sarmate. Naime, sarmatski robovi su se digli protiv svojih gospodara i proterali ih. Sarmati su se razbežali na sve strane. Oko 300.000 ih je prebeglo u Rimsko carstvo. Car Konstantin je tom prilikom lično intervenisao na Dunavu.[26]
Oko 370. godine, Goti su pokorili Jazige, kojima se kasnije, u vreme hunskog osvajanja, gubi svaki trag.
Pošto su 375. godine upali u Evropu, Huni su osvojili gotsku državu i zauzeli Banat, stavivši pod svoju vlast plemena Gota i Sarmata.
Spasavajući se pred Hunima, jedan deo Gota, do tada naseljenih po severnom Banatu, probio se preko Dunava i naselio u Trakiji.
Podelom Rimskog carstva 395, područje oko Sirmijuma je pripalo Istočnom rimskom carstvu (Vizantiji).
Na prelasku iz 4. u 5. vek, Goti su vladali Sirmijumom, koji se 426. godine ponovo našao u rukama Istočnog rimskog carstva. U jednom od svojih pohoda, Huni su uništili Sirmijum 446. godine. Nakon toga su Ostrogoti zauzeli grad i područje.
Posle smrti hunskog vođe Atile, antihunska koalicija germanskih naroda predvođena Gepidima i njihovim kraljem Ardarikom, u odlučujućoj bici na reci Nedao u južnom Banatu srušila je moć hunske države. Preživeli hunski ratnici našli su tada spas u bekstvu prema obalama Crnog mora.
Posle pobede nad Hunima, Gepidi na ovom području su uspostavili svoju državu koja je u početku obuhvatala Banat i Transilvaniju, a kasnije takođe Bačku i Srem.
Posle propasti Huna, Sirmijum i Srem su ponovo pod vlašću Vizantije, ali kasnije prelaze u ruke Ostrogota i Gepida.
Za vreme vizantijske uprave, na teritoriji Srema je postojala vizantijska pokrajina Panonija, čiji je administrativni centar bio Sirmijum.
Pod gepidskim kraljevima Thraustilom i Kunimundom, Sirmijum je bio središte gepidske države, a kralj Kunimund je u njemu kovao zlatnike.
Godine 557. u Panonskoj niziji se pojavljuju Avari, koji su u savezu sa Langobardima porazili Gepide. Pošto su Langobardi napustili svoju zemlju i otišli u Italiju, Avari zauzimaju i teritorije koje su do tada držali Langobardi. Posle poraza Gepida, Sirmijum ponovo kontrolišu Vizantinci, ali ga osvajaju Avari 582. godine. Sledeće, 583. godine, u Sirmijumu izbija požar koji uništava grad. Posle toga, na području Srema pominje se bugarski poglavar Kuver, koji je vladao Sremom kao avarski vazal u 7. veku, dok se u 8. veku pominje avarski plemić Buta-ul, koji vlada Banatom i Bačkom. 796. godine, Franci nanose konačan poraz Avarima, kada je Pipin II, sin franačkog vladara Karla Velikog, prodro do avarske prestonice na Tisi i uspeo da savlada otpor Avara i zapleni neprocenjivo avarsko blago, koje su oni dovlačili sa svojih pljačkaških pohoda.
Sloveni uredi
Slovenska plemena su naselila teritoriju današnje Vojvodine tokom 6. i 7. veka, pre prelaska Dunava i Save i naseljavanja na Balkansko poluostrvo. Preci ovih Slovena prvobitno su živeli negde između Huna i Gepida, a posle pada gepidske države, krenuli su sa Avarima prema zapadu i jugu. Prvi Sloveni na ovom području pomagali su Avarima u borbi tokom osvajanja Sirmijuma.
Na osnovu mađarskog toponomastičkog materijala mađarski lingvista Knježa je zaključio da Sloveni u vreme doseljavanja Mađara u Panonsku niziju nisu imali ni ruski, ni poljski karakter, nego su pokazivali jezičke specifičnosti, koje su karakteristične samo za Južne Slovene, Čehe i Slovake. Za dalju diferencijaciju ovih Slovena, odnosno dokle se s jedne strane protezao slovački, s druge strane južnoslovenski jezički prostor i da li je ovaj imao bugarski, srpski, hrvatski ili slovenački karakter raspoloživi toponomastički materijal nije u dovoljnoj meri pouzdan, jer s jedne strane fonetsko-fonološke razlike između slovenskih jezika u 10—11. veku su bile male, a s druge strane sam glasovni razvoj mađarskog je potpuno izbrisao ove razlike.[27] Staromađarska reč tót kojoj u savremenom mađarskom odgovara reč szláv odnosila se u srednjem veku na sve slovenske narode u Ugarskoj, izuzimajući Ruse koji su se doselili u Ugarsku posle 11. veka i južnoslovenske doseljenike iz 14—15. veka. Njih su Mađari označavali posebnim plemenskim imenima: Orosz (Rus), Rác (Srbin), Horvát (Hrvat).[28] Mogućnost da su Sloveni južno od Moriša imali južnoslovenski karakter nije isključena.[29] Što se tiče oblasti između Drave i Save, na osnovu brojnih toponima i hidronima ovde se može dokazati neprekinuti kontinuitet Slovena od 6. veka do današnjeg dana. To, međutim, ne znači da je današnje slovensko stanovništvo poreklom od Slovena iz 6. veka. Današnje srpsko stanovništvo se u prostor međurečja Drave i Save tek u 18. veku.[30]
Među naučnicima postoji jedan broj onih koji među slovenskom masom pronalaze pretke današnjih Srba, koji su, koristeći slabost Vizantije, do 8. veka postepeno naselili Balkansko poluostrvo. Na području današnje Vojvodine živela su Slovenska plemena Bodrići (Bodriči), Severani, Braničevci i Timočani. U Topografiji Ugarske (Topographia Magni regni Hungarie) iz 1750. godine kaže se da su Bodrići po mišljenju nekih nazvani kasnije Srbi (Serbulijani, Serbli i Serblii). Srpski istoričar Konstantin Nikolajević ih smatra srpskim plemenom i navodi da su još 552. godine «Srblji-Bodrice i Slovenci» opustošili Ilirik „ugovorivši sa Gepidima slobodan prolaz kroz njihovu zemlju i prevoz preko Dunava”.
Krajem 8. veka izbio je rat između Franaka i Avara tokom kog je područje današnje Vojvodine opustelo. U 9. veku, posle propasti Avara, javljaju se i prvi oblici slovenske državnosti na ovom području. Prve slovenske države koje su upravljale teritorijom današnje Vojvodine bile su Bugarsko carstvo, Velika Moravska i Ljudevitova Panonska Kneževina. Za vreme bugarske uprave (9. vek), bugarski vojvoda Salan je vladao na teritoriji Bačke, a sedište njegovog vojvodstva je bio grad Titel. Drugi bugarski vojvoda, koji je vladao Banatom, zvao se Glad. Gladov potomak je bio banatski vojvoda Ahtum, poslednji vladar koji se suprotstavio uspostavljanju neposredne vlasti Kraljevine Ugarske u 11. veku. Ahtum je bio pravoslavni hrišćanin.
U 11. veku, na teritoriji Srema je vladao Sermon, vazal makedonskog (bugarskog) cara Samuila. Sermon je kovao svoje zlatnike na području današnje Sremske Mitrovice. Padom Samuilove države, srpskih zemalja, Dalmacije i Bosne 1018, kao i Srema pod vlast Vizantinaca 1019, između Ugarske i Vizantije je uspostavljena zajednička granica, koja je išla Dunavom, ostavljajući Vizantiji gradove Braničevo, Beograd i Srem.[31] Prema Skiličinoj priči, posle potčinjavanja „Bugarske”, kako su Vizantinci zvali Samuilovu državu, vizantijskom caru Vasiliju II pokorila su se „i susedna plemena Hrvata” (τα όμορα έθνη των Χορβατών) pod dvojicom braće.[32] Vrlo je moguće da su ova „plemena Hrvata” u stvari srpska plemena, s obzirom da vizantijski pisci nisu pravili razliku između Srba i Hrvata.[33] Od zemalja koje su pripadale Samuilovom carstvu, jedino, nastavlja Skilica, Sermon, gospodar Srema, nije bio spreman da se pokori.[a] Uklonio ga je s puta vizantijski vojskovođa Konstantin Diogen i velikim obećanjima nagovorio njegovu suprugu da se preda sa gradom.[34]
Za vreme vizantijske uprave na teritoriji Srema je postojala vizantijska pokrajina nazvana Tema Sirmijum.
Ugarska uprava i srednjovekovni Srbi uredi
Ugarsko osvajanje Srednjeg Podunavlja uredi
Područje današnje Vojvodine Ugri su osvojili između 10. i 12. veka. Podatke o tome pruža spis „Dela Mađara” anonimnog pisca. Po dolasku u Srednje Podunavlje, na čelu sa Arpadom, sukobili su se sa bugarskim vojvodama Salanom, Menumorutom i Gladom. Prvi je upravljao oblašću između Tise i Srednjeg Dunava sa središtem koje se nalazilo ili u Titelu ili Tisaalparu; drugi oblašću istočno od Tise, severno od reke Moriš i južno od reke Samoš s centrom u Bihoru; a treći oblašću južno od prethodnog do današnje Oršave, verovatno sa sedištem u Marošvaru (Čanad).[35] Posle niza pohoda Ugri su ovladali njihovim oblastima. Dok je Salanova oblast direktno priključena posedima Arpadovaca, poslednja dvojica su verovatno sačuvali bar neki deo svojih privilegija kao ugarski vazali.[36]
Arheološka građa pak ukazuje na uglavnom mirnu koegzistenciju Ugra i starijeg stanovništva, čiji najveći udeo su činili Sloveni.[37]
.jpg)
Izbivši na Savu i Dunav, Ugri su se sukobili sa srpskim knezom Časlavom. Prema Barskom rodoslovu, spisu iz druge polovine 12. veka, u znak osvete za prethodni pretrpljeni poraz Ugri su napali srpskog kneza „u Sremu”, zarobili ga (950—960?) i „vezanih ruku i nogu, bacili u Savu”.[38][b]
Dok se Bačka nalazi pod ugarskom vlašću od 10. veka, posle ugarske pobede nad vojvodom Salanom, dotle su se u Banatu i Sremu smenjivale ugarska, bugarska i vizantijska vlast. U Banatu se ugarska vlast ustaljuje u 11. veku, posle poraza vojvode Ahtuma, a u Sremu u 12. veku, kada ga Ugarska osvaja od Vizantije.
Stanovništvo srednjovekovne Ugarske bilo je etnički mešovito i uključivalo je Mađare, Slovene, Kumane, Sase, Sekelje, Jase, Vlahe, itd. Mađari su u početku činili vladajući sloj ugarskog društva, dok su kmetovi bili uglavnom Sloveni.
Dinastičke borbe Arpadovaca uredi
U vezi s događajima s kraja 11. veka koji su u Ugarskoj obeleženi dinastičkim borbama Arpadovaca, Mađarska ilustrovana hronika pominje trojicu ličnosti, koje Radonić samo na osnovu imena identifikuje sa Srbima: prvog poznatog župana Bačke Vida, nekog Radovana i Vidovog rođaka Iliju.[41] Naime, za vreme ugarskog kralja Solomona Ugri su iz Slankamena napali Beograd i osvojili ga nakon opsade 1072—1073. Stanovništvo Beograda se uglavnom (magna multitudine populi) predalo hercegu Gejzi, „jer je znalo da je on Bogu veran i da se velikodušno brine za zarobljenike i ranjenike”.[v] Broj onih koji se predao kralju bio je mali, zato što se u međuvremenu saznalo „da je on strog i svagda prijemčiv za najgore savete župana Vida, koji je i Bogu i ljudima bio mrzak”.[g] Kada je kralj Solomon video da se većina predala hercegu Gejzi, a nekolicina njemu, veoma se rasrdio. Raspodela plena do koje je došlo posle osvajanja Beograda na imanju bačkog župana Vida u selu Busiji (in villam Buzias, in praedium Vyd) bila je, kako tvrdi pisac „Ilustrovane hronike”, „uzrok zala i seme razdora” između kralja i hercega. Naime, herceg je bio protiv kraljeve zamisli da se blago i roblje podele. Ne obazirući se na njega, kralj je „u dogovoru sa Vidom, episkopom Franekom, Radovanom, Bugarovim sinom i Ilijom, Vidovim rođakom (Vyd et Franek Episcopi, et Radoan filii Bugar, et Ilia generis Vyd) podelio [plen] na četiri dela, a četvrti deo dodelio hercegu... zbog čega je herceg bio vrlo nezadovoljan”.[42]
I u vezi s dinastičkim borbama u 12. veku, ovaj put između Kolomana i Almoša, Mađarska ilustrovana hronika pominje trojicu velikaša, čija imena podsećaju jako na srpska: Uroš, Vukan i Pavle. Međutim, ne zna se ni gde su živeli, ni kakvu su tačno funkciju obavljali.
Za vreme vladavine ugarskog kralja Bele II Slepog (1131–1141), na politiku Ugarske je umnogome uticala njegova supruga kraljica Jelena, ćerka raškog velikog župana Uroša I. Jelena je Beli rodila četvoricu sinova: Gejzu, Ladislava, Stefana i Almoša. Uz dozvolu svog muža i barona (habito consilio Regis et Baronum), održala je opštu skupštinu (congregationem generalem) kod Arada.[d] Na skupštini se pojavila sa sinovima i zauzela mesto pored kralja. Okupljenima se obratila rečima: „Vernici, plemići, starci i mladi, bogati i siromašni, čujte svi! Budući da je svakom od vas Bog dao prirodni vid, hoću da čujem, zašto je gospodin naš kralj lišen svojih očiju i pod čijim nagovorom je to učinjeno? Otkrijte mi odmah počinioce i na licu mesta nas pošteno osvetite — njihovom smrću. Jer, vidite, Bog je kralju mesto dva oka dao četiri.”
Kako je ovo izgovorila, sav narod pohrli na one barone, pod čijim nagovorom je kralj bio oslepljen, i neke od njih veže a neke pak obezglavi.[43]
I za vreme ugarskog kralja Geze II (1141—1161) Srbi su uticali na politiku Ugarske. Naime, pre Gejzinog punoletstva, Ugarskom je stvarno upravljao kraljev ujak Beloš, sin srpskog velikog župana Uroša I i brat Jelene, kraljeve majke.[44] U Ugarsku je došao još pre smrti kralja Bele II. Dobio je titulu hercega ili vojvode (dux), koju su nosili samo članovi vladajuće dinastije. Povereno mu je vaspitanje mladog sestrića Gejze. Međutim, njegova uloga će postati značajnija posle smrti kralja Bele II a u vreme maloletstva Gejze II. Po Kalićevoj on bi mogao da se svrsta „među velike evropske državnike 12. veka”, jer je objedinjujući nekoliko funkcija (srpskog vladara, hrvatsko-dalmatinskog bana, ugarskog palatina) „praktično vladao u dvema zemljama [tj. Srbiji i Ugarskoj] u komninsko doba”. U novijoj mađarskoj istoriografiji se njegovo doba zove i „doba vlade bana Beloša”[45] Posle smrti Gejze II (31. maja 1162) među njegovom braćom Ladislavom i Stefanom izbio je spor oko vlasti. Prema Rahevinu, Beloš je u ovom sporu podržavao Stefana.[46] Beloš je značajan i po tome što je u Sremu, u mestu Kamen na padinama Fruške gore, osnovao katolički manastir. Po tom manastiru je mesto nazvano Banmonoštor (Banov manastir), a daljim uprošćavanjem nastao je oblik Banoštor.[47]
Vizantijsko-ugarski ratovi oko Srednjeg Podunavlja uredi
Vizantijsko-ugarski savez, koji je bio zaključen za vreme Vasilija II i Stefana I početkom 11. veka i faktički bio uperen protiv Samuilove države, verovatno je prestao da važi najkasnije u petoj ili šestoj deceniji 11. veka. Od tada pa do kraja devete decenije 11. veka Ugarska je vodila ekspanzionističku politiku usmerenu na severozapadne vizantijske teritorije među kojima je bio i Srem.
Vizantijsko-ugarske borbe oko Srema su se prenele i u 12. vek. U proleće 1164. vizantijska vojska je prešla Savu, prošla Srem i stigla u Bač, gde je naišla na srdačan doček lokalnog pravoslavnog stanovništva.[48] U to vreme je znatan procenat stanovništva na ovim područjima bio pravoslavne veroispovesti. Crkveni organi koji su sledili vizantijski obred bili su aktivni u Sremskoj Mitrovici i Baču. Upravo ta je činjenica išla u prilog vojno-teritorijalnim poduhvatima vizantijskog cara u ovim krajevima.[49]
Godine 1167. vizantijska vojska je kod današnje Sremske Mitrovice odnela odlučujuću pobedu nad ugarskom vojskom predvođenom županom Dionizijem.[50] Prema savremeniku događaja, Jovanu Kinamu, u ovoj bici su na vizantijskoj strani učestvovali, između ostalog, i Srbi: „Najzad, u poslednjem redu nalazio se strateg Andronik [Kontostefan] sa mnogim drugim ljudima na glasu (kakvi se obično uvek nalaze uz cara dok ide u rat) i italijanskim plaćenicima, kao i Srbima, koji su ga pozadi sledili naoružani kopljima i opremljeni duguljastim štitovima”.[51]
Ugarske županije na području Vojvodine u 13. veku uredi
U 13. veku, na području današnje Vojvodine nalazile su se sledeće ugarske županije: sremska i vukovska (u Sremu), bačka i bodroška (u Bačkoj), kao i kovinska, krašovska, tamiška i čanadska (u Banatu).
Sremska zemlja uredi
Između 1282. i 1316. godine, srpski kralj Stefan Dragutin (koji je pre toga bio kralj Raške) je imao državu koja je obuhvatala delove današnje zapadne Srbije (Mačvu, Podrinje), današnje Šumadije, današnje istočne Srbije (Braničevo, Kučevo), deo današnje Vojvodine (severna Mačva) i deo današnje Bosne i Hercegovine (Usora i Soli). Ova država se kod arhiepiskopa Danila II (Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih) pominje kao sremska zemlja (срѣмьска землѩ), država sremske zemlje i sremska država.[52] Anonimni putopisac koji je 1308. godine putovao kroz srpske zemlje zove je Kraljevinom Srbijom (lat. Regnum Servie).[53] Mlađi savremenici kralja Dragutina i kasniji istoričari poznaju je kao „Zemlju kralja Stefana” (ital. terra del Re Stefano).[54] Prema Anonimovom „Opisu istočne Evrope” iz 1308, Dragutinova oblast (Servia) obuhvatala je Bosnu, Mačvu i Marku (verovatno krajevi Kučeva i Braničeva) a nazvana je „po prilikama u kojima se nalazi narod, jer su skoro svi u ropskom položaju”.[53][đ]
Dragutinove rezidencije su se nalazile u gradovima Debrcu (u Mačvi, između Beograda i Šapca) i Beogradu. U to vreme, imenom Srem su nazivane dve teritorije: Ovostrani Srem (današnji Srem) i Onostrani Srem (današnja Mačva). Dragutinova Sremska zemlja je u stvari obuhvatala Onostrani Srem, odnosno Mačvu. U delu literature se navodi da je Stefan Dragutin takođe vladao i Ovostranim Sremom, ali drugi deo literature pominje, ali drugi izvori pominju drugog lokalnog vladara, Ugrina Čaka, pod čijom je vlašću bio Gornji Srem. Rezidencije Ugrina Čaka nalazile su se u gradovima Iloku i Požegi. Pored Gornjeg Srema, Ugrin Čak je takođe vladao Slavonijom, kao i južnim delovima Bačke, a pri kraju svoje vladavine i delovima Banata. Usled kolapsa centralne vlasti u Ugarskoj u ovo doba, Stefan Dragutin i Ugrin Čak su bili faktički nezavisni vladari. Stefan Dragutin je umro 1316. godine, a posle njegove smrti, Sremskom kraljevinom je vladao njegov sin, kralj Vladislav II (1316—1325). Vladislava II je porazio kralj Srbije Stefan Dečanski 1324. godine, i posle toga područje njegove Sremske kraljevine postaje predmet sporenja između Srbije i Ugarske. Ugrin Čak je umro 1311. godine, a teritorije kojima je vladao posle njegove smrti dolaze pod upravu ugarskog kralja.
Srpski despoti uredi
Iako su Srbi na teritoriji Vojvodine bili deo starosedelačkog slovenskog stanovništva (posebno u Sremu), veći broj Srba počinje da se naseljava na ovo područje počevši od četrnaestog veka. Neposredno pred otomansko osvajanje ovih prostora, Srbi su činili znatan deo stanovništva današnje Vojvodine.
U prvoj polovini petnaestog veka, neki gradovi i mesta na teritoriji današnje Vojvodine (i panonskog dela Beograda) bili su u posedu srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića. U posedu Stefana Lazarevića bila su sledeća mesta: Zemun, Slankamen (danas Stari Slankamen), Kupinik (danas Kupinovo), Mitrovica (danas Sremska Mitrovica), Bečej (danas Novi Bečej), Veliki Bečkerek (danas Zrenjanin) i Apatin. Ova mesta su takođe bila u posedu Đurđa Brankovića, koji je, pored navedenih gradova, u posedu imao i sledeća mesta: Stari Bečej (danas Bečej), Kulpin, Čurug, Sveti Petar, Perlek, Peser, Petrovo Selo (danas Bačko Petrovo Selo), Arač, Vršac, itd.
Posle osmanskog osvajanja Srbije (1459. godine), srpski despoti su nastavili da vladaju na teritoriji današnje Vojvodine (uglavnom u Sremu), tada pod upravom Ugarske, kao vazali ugarskih kraljeva. Rezidencija srpskih despota nalazila se u gradu Kupiniku (današnje Kupinovo) u Sremu, a ostala važna mesta u njihovom posedu su uključivala Slankamen, Berkasovo, Bečkerek, itd. Imena srpskih despota u Sremu su sledeća: Vuk Grgurević (1471—1485), Đorđe Branković (1486—1496), Jovan Branković (1496—1502), Ivaniš Berislavić (1504—1514) i Stevan Berislavić (1520—1535). Poslednji titularni despoti Srbije, Radič Božić (1527—1528) i Pavle Bakić (1537) nisu vladali na teritoriji današnje Vojvodine, već su imali posede na teritoriji današnje Rumunije i Mađarske. Prema narodnoj tradiciji, (nezvanični) srpski despot bio je i Stefan Štiljanović (1537—1540), čija se rezidencija nalazila u gradu Moroviću u Sremu. Činjenica da su despoti Srbije vladali prostorom današnje Vojvodine, kao i prisustvo većinskog srpskog stanovništva na ovom području, razlog su što se u mnogim istorijskim izvorima i mapama nastalim između petnaestog i osamnaestog veka teritorija današnje Vojvodine pominje pod imenom Rascija (Raška, Srbija) i Mala Raška (Mala Srbija).
Verske prilike uredi
Duhovni život na prostoru današnje Vojvodine u srednjem veku bio je pod uticajem nekoliko verskih centara. U Sremu se još u periodu poznog Rimskog carstva nalazilo sedište sremske episkopije. Obnovili su je Bugari posle prelaska na hrišćanstvo 865. Sremskom episkopijom jedno vreme je upravljao jedan od dvojice svete braće, Metodije. U njegovo vreme episkopija je obuhvatala Gornju i Donju Panoniju, Gornju Meziju i Gornju Dakiju. Solunska braća su propovedali hrišćanstvo na narodnom jeziku Slovena.
U Samuilovoj državi Sremska episkopija je uključena u sastav Ohridske patrijaršije. Padom Samuilove države, Ohdridska patrijaršija je degradirana na rang arhiepiskopije. Od 29 episkopija koje su joj priključene, sremska (επισκοπον της Θραμου), beogradska (επισκοπον της Βελεγραδων) i braničevska (επισκοπον της Βρανιτξης) imale su jurisdikciju i nad područjem današnje Vojvodine.
U hrišćanskoj crkvi je dugo postojalo, ali do konačnog raskola je došlo 1054. godine. Uzima se da je od tog perioda katolicizam potiskivao pravoslavlje na području današnje Vojvodine. Međutim, početkom 13. veka pravoslavlje je i dalje bilo dominantno u Kaločkoj nadbiskupiji.
Kada je krajem 11. Ugarska učvrstila vlast nad Sremom, katoličkoj crkvi je omogućeno da vrši svoj uticaj na ovom prostoru. Oblast južno od Save, takođe zvana Sremom, ostala je još neko vreme pod vlašću Vizantije i zadržala svoju raniju pravoslavnu crkvenu organizaciju. Verovatno oko 1230. i ta episkopija je potpala pod uticaj katoličke crkve. Godine 1232. papa je tražio potčinjavanje i beogradske i braničevske episkopije svetoj stolici u Rimu. Time je nestala pravoslavna crkvena organizacija u Sremu, ali ne i samo pravoslavlje.
Postoji tvrdnja i da je i drugi arhiepiskop samostalne srpske crkve, posle Svetog Save, Arsenije I Sremac bio poreklom iz Srema, iz sela Dabar pored Slankamena, čija lokacija nije tačno utvrđena.
Uzima se da je pravoslavnu crkvene organizaciju na prostoru srednjovekovnog Srema obnovio sremski kralj Dragutin. Narodna tradicija smatra Dragutina osnivačem fruškogorskih manastira Velike Remete i Bešenova.
U pismu pape Klimenta IV (1342—1352) iz 1344. piše da je u manastiru sv. Dimitrija u Sremskoj Mitrovici, koji se tada nalazio pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije („ibi ponebatur abbas per patriarcham Graecorum”), „od njegovog prvobitnog osnivanja, bilo predviđeno da služe Grci, Ugri i Sloveni” („in quo ex primaria institutione ipsius Graeci, Ungari, et Sclavi servire debebant”), ali odvojeno, svako za sebe („cuilibet nationum huiusmodi fuerunt inibi distinctae ac depostiae mansiones”). Avinjonski papa Grigorije XI je franjevcima iz 1372. dao dozvolu da osnuju manastir na posedu kneza Nikole Gorjanskog, „podno sela Čevreg (verovatno današnji Čerević)... koje se, kako se tvrdi, nalazi na granici sa raškim šizmaticima [tj. pravoslavcima] i koje je većinom naseljeno Hristovim [tj. katoličkim] vernicima” (infra villam suam de Chewregh... que quidem villa, ut asseritur, in confinibus schismaticorum Rassie sita existit, et multis Christi fidelibus est populata).[56]
Pred naletom Turaka pravoslavno stanovništvo iz Bosne, Srbije, Bugarske i Vlaške je u prvoj polovini 15. veka počelo da prelazi u Ugarsku. Papa Martin V 17. jula 1421. piše bosanskim franjevcima da je obavešten da „u Kraljevini Ugarskoj, u graničnom pojasu prema predelima Bosne, Raške, Bugarske i Vlaške ... ima mnoštvo šizmatika [tj. pravoslavaca] pomešanih sa katolicima” („infra regnum Hungariae prope metas eiusdem versus Bosnae, Rasciae, Bulgariae et Valachiae partes ... plures schismatici misti cum catholicis sint”) među kojima ima i onih „koji su [iz pravoslavlja — prim. prev.] prevedeni na katoličku veru” („et illi, qui ex eisdem schismaticis ... ad fidem catholicam conversi sint”).[57]
Na granicama Kraljevine [Ugarske] ima mnogo mesta, u kojima Rašani [tj. Srbi], Ruteni [tj. Rusini], Vlasi [tj. Rumuni] i drugi šizmatici [tj. pravoslavci] borave na zemljištu hrišćana [tj. katolika]. Živeći do sada u skladu sa svojim [pravoslavnim] obredom, navikli su da ne plaćaju uopšte nikakvu [crkvenu] desetinu na to isto zemljište. Međutim, gospoda prelati [tj. crkvene starešine] ih nastoje naterati na plaćanje desetine. Pošto se desetina, namenjena za Hristovu baštinu, obično traži od Hristovih vernika [tj. katolika] a ne od drugih šizmatika — posebno ne od onih, koji na poziv i radi bezbednosti Kraljevskog Veličanstva i vojvoda, barona i ostalih činovnika koji drže granice [Ugarske] Kraljevine, nastanjuju pomenuta mesta — zato je naređeno i zaključeno da se odsad pa nadalje od Rašana, Rutena, Vlaha i drugih šizmatika, na kojem god zemljištu hrišćana boravili, ne traži uopšte nikakva desetina.
Četrdeset i peti zakonski članak iz 1495. koji oslobađa Srbe i druge pravoslavne naroda od crkvenog desetka katoličkoj crkvi.
U pismima katoličkih duhovnih i svetovnih velikodostojnika iz treće i četvrte decenije 15. veka koja se odnose na misionarski rad Reda male braće (tj. franjevaca) u Ugarskoj Srbi se izričito pominju kao većinsko stanovništvo u predelima između Save i Dunava. Požeški župan Ladislav piše 25. februara 1437. iz Đakova da „veći deo gore pomenutih predela Srema nastanjuju Rašani” (maiorem partem predictarum parcium Syrmie Rascianos inhabitare). Dodaje da je rasprostranjenost srpskog življa na tom prostoru takva da „premda, pak, neki gradovi i sela nose hrišćanski [tj. katolički] naziv, u većini njih (in quamplurimis) žive Rašani pomešani sa hrišćanima”. Naveo je i da su „kod hrišćanskih [tj. katoličkih] vernika neka sela i gradovi dugi niz godina bili zaraženi sektama bosanskih jeretika i husita, koje je gore pomenuti otac Jakov, uz posredovanje Božje milosti, a po nalogu vrhovnog gospodara pontifika, iskorenio i kao pobožni otac vratio veri rimske crkve”. Na kraju je ukazao da „i s druge strane Dunava [tj. na bačkoj strani] približno na udaljenosti od jedne milje žive Rašani i bosanski jeretici pomešani sa hrišćanima” (ex altera parte Danubii quasi per spacium unius miliaris vel circa mixtim Rasciani et Boznenses heretici cum christianis moram faciunt personalem).[58] Episkop sremski Jakov obaveštava pismom od 15. marta 1437. papu Evgenija IV o zaslugama inkvizitora Jakova iz Marke u iskorenjivanju sektaša u sremskoj episkopiji, „koja se nalazi na granici samog [Ugarskog] kraljevstva u blizini raških šizmatika i protivnika katoličke vere”. U svom drugom pismu od 18. jula 1437. episkop sremski Jakov je napisao da je „prečasni i pobožni muž gospodin fra Jakov iz Marke ... u različitim krajevima kraljevstva, a naročito u gore pomenutim sremskim krajevima, gde se Bosanci i Rašani, neprijatelji katoličke vere, žive pomešani zajedno između Save i Dunava” vratio katoličkoj veri patarene i husite, „a Božji narod svojim propovedima učvrstio u katoličkoj veri”.[59] Mačvanski ban Ladislav Morovićki pismom od 18. jula 1438. uglavnom ponavlja ono što je napisao požeški župan Ladislav.[60]
Odnos katoličke crkve u Ugarskoj prema pravoslavcima je bio podozriv. Katoličko sveštenstvo se bojalo da će prilivom velikog broja pravoslavnog stanovništva izgubiti uticaj nad pastvom a time posede na prostoru današnje Vojvodine. Stoga se često sukobljavala sa predstavnicima Srba. Tako je kaločki nadbiskup Petar Varda na optužbe despota Jovana Brankovića da mu je opustošio posed i oterao stoku odgovorio: „Pošto je Bog stvorio ovo [tj. Ugarsko] Kraljevstvo kao hrišćansko [tj. katoličko], a ne kao šizmatičko [tj. pravoslavno], sigurno nije u vašoj moći da ga učinite [svojim] ribnjakom. Hrišćansko stanovništvo pod hrišćanskim vladarem u hrišćanskom kraljevstvu treba da se drži hrišćanskog zakona i hrišćanskog obreda”.
Katolička crkva se osim rečju služila i nasilnim metodama kako bi povratila svoj uticaj na području današnje Vojvodine. Međutim, ugarski kralj Matija Korvin je branio Srbe pred sveštenstvom i papom. Tako je, na podsticaj kraljevog izaslanika, papa Sikst IV 1477, inače vatreni zagovornik opšteg krstaškog rata protiv Turaka, poručio ugarskom sveštenstvu, između ostalog, da ni na koji način ne uznemirava pravoslavno stanovništvo. Na ugarskom državnom saboru u Budimu iz 1481. je odlučeno, između ostalog, da se od Srba i drugih pravoslavnih naroda ne uzima crkvena desetina, što je potvrđeno i na saboru iz vremena ugarskog kralja Vladislava II (1495).[61] Četrdeset i peti zakonski članak iz 1495. takođe oslobađa Srbe i ostale pravoslavne narode od crkvenog desetka katoličkoj crkvi.
Prema jednoj povelji sačuvanoj u kasnijem prepisu, beogradski pravoslavni mitropolit je za vreme ugarskog kralja Matije Korvina bio crkveni poglavar svih pravoslavnih u Ugarskoj. U to vreme pravoslavne crkve postojale su u Beogradu, Srpskom Kovinu, Kupinovu i Slankamenu. Za vreme poslednjih Brankovića osnovana je beogradsko-sremska mitropolija sa sedištem u manastiru Krušedolu zadužbini mitropolita Maksima Brankovića (1513—1516).
Car Jovan Nenad i Radoslav Čelnik uredi
Ubrzo posle Mohačke bitke (1526. godine) i vojnog poraza koji je Ugarskoj nanelo Osmansko carstvo, na istorijsku scenu izlazi samozvani srpski car, Jovan Nenad. Uz pomoć vojske prvobitno sastavljene od srpskih plaćenika, Jovan Nenad uspostavlja svoju vlast u Bačkoj, severnom Banatu i delu Srema i stvara jednu prolaznu nezavisnu državu, čiji je glavni grad bila Subotica.
Na vrhuncu moći, Jovan Nenad se u Subotici krunisao za srpskog cara. Ova srpska država bila je kratkog veka. Ugarski plemići su se udružili protiv Jovana Nenada i porazili njegovu vojsku u leto 1527. godine, a car Jovan Nenad je ubijen. Tokom vremena, car Jovan Nenad je postao legendarna figura za Srbe. Mnogi istoričari ga smatraju začetnikom današnje Vojvodine, a u Subotici mu je podignut spomenik sa natpisom: „Tvoja je misao pobedila” (ovo se tumači kao misao srpske samostalnosti u današnjoj Vojvodini u odnosu na Ugarsku/Mađarsku). Posle propasti careve države, Bačka i delovi Banata kojima je upravljao dolaze za kratko vreme ponovo pod ugarsku upravu, da bi ubrzo došli pod direktnu otomansku upravu.
Posle ubistva cara Jovana Nenada, njegove vojvode Radoslav Čelnik (dotadašnji vrhovni komandant njegove armije) i Subota Vrlić premestili su se sa više hiljada vojnika iz Bačke u Srem, kojim je tada upravljalo Osmansko carstvo. Postali su martolosi u sremskim gradovima i Beogradu.[62]
Prema narodnoj tradiciji, Čelnik (vojvoda Rajko) uzeo je za sebe titulu sremskog vojvode i vladao Sremom od 1527. do 1530. godine kao osmanski vazal, a rezidencija mu se nalazila u gradu Slankamenu.[63] Pošto je Čelnik raskinuo svoj savez sa Turcima i premestio se na habzburšku teritoriju, Srem dolazi pod direktnu osmansku upravu posle 1530. godine.
Osmanska uprava uredi
Građanski rat između Ferdinanda i Zapolje uredi
Posle Mohačke bitke 1526, između austrijskog nadvojvode Ferdinanda Habzburškog i erdeljskoga vojvode Jovana Zapolje je izbio rat oko ugarskog prestola, koji je podelio i međusobno suprotstavio Srbe. Ferdinand je imao mnogo pristalica u redovima Srba šajkaša, vojnika i plemića, a Zapolja je uživao podršku Srba u Banatu. Zapolja je Srbima pod svojom vlašću postavio despota – Radiča Božića. Tako su Srbi imali dvojicu despota: Radiča Božića, Zapoljinog pristalicu, i Stefana Berislavića, Ferdinandovog pristalicu. Radič Božić nije dugo ostao na svojoj funkciji. Umro je teško bolestan i u dubokoj starosti 1528. Stefan Berislavić je 1529. predao Turcima tvrđave Bač i Feleđhazu. Ferdinand ga ja zbog toga optužio za izdaju i naredio njegovo hapšenje. Na kraju ga je ubio bosanski beg Husrev 1535. Poslednji srpski despot, Pavle Bakić, poginuo je u bici kod Gorjana 1537. Njegovom smrću ugasila se titula srpskog despota.[64]
Uspostavljanje turske uprave uredi
Prostor današnje Vojvodine Turci su osvajali postepeno.[64] Padom Beograda 1521. jedan deo Srema je došao pod vlast smederevskog sandžakbega. Posle Mohačke bitke Turci su osvojili istočnu Slavoniju i ceo Srem. Na osvojenoj teritoriji obrazovan je sandžak sa sedištem u Osijeku. Osvajanjem srednje Slavonije, došlo je do razdvajanja ovog sandžaka na sremski deo sa sedištem u Sremskoj Mitrovici i slavonski deo sa sedištem u Požegi.[65] Osvajanje Bačke je priveo kraju budimski beglerbeg Hadim Ali-paša, rodom iz Bosne, osvojivši Segedin 1552. Na teritoriji Bačke je obrazovan novi sandžak sa sedištem u Segedinu.[66] Do pada Budima 1541. sve turske provincije u Evropi ulazile su u sastav Rumelijskog ejaleta. Posle pada Budima 1541. obrazovan je Budimski ejalet, koji je obuhvatio i Sremski i Segedinski sandžak. Segedinski sandžak je od samog početka pripadao Budimskom ejaletu.[67]
Celokupna teritorija današnje Vojvodine potpala je pod osmansku vlast posle osvajanja Banata 1552.[68] Banat je u ime Osmanskog carstva osvojio islamizovani Srbin Mehmed paša Sokolović. U njegovoj vojsci bilo je tada 8.000 janičara i 100.000 akindžija, među kojima i 20.000 Srba. Uoči pohoda, Mehmed paša Sokolović je izdao proglas Srbima u Banatu, napisan ćirilicom na srpskom jeziku, kojim je Srbima obećao povlastice, znatna oslobođenja od nameta i poreza i punu zaštitu imovine i života. Mehmed paša je 15. septembra opseo Bečej i osvojio ga 19. septembra 1551. Nakon toga je krenuo na Bečkerek, koji je opseo 24. septembra i osvojio odmah sutradan.[69] Nakon osvajanja Temišvara 1552, koji je tada velikim delom bio naseljen Srbima, obrazovan je Temišvarski ejalet, kome je pripojen ceo Banat.[70] Prvi temišvarski beglerbeg je postao Kasim-beg (1552—1554), koji je do tada bio budimski beglerbeg (1548—1552). Temišvarski ejalet je obuhvatao sandžake: temišvarski, čanadski, bečkerečki, novomoldavski, lipovski, đulski i jenopoljski. Za upravnika Bečkerečkog sandžaka Mehmed paša je postavio Malkoč-bega Karaosmanović-Malkočevića.[71]
Etničke i socijalne promene uredi
Po padu najvećeg dela Ugarske pod osmansku vlast, dešavaju se masovne migracije iz jezgra srednjovekovnih srpskih zemalja. Osmanske vlasti ukidaju razne poreske povlastice u sandžacima Smederevo, Zvornik i Aladža-Hisar (Kruševac) od kojih je najznačajnija ukidanje povlašćenog statusa Vlaha. Istovremeno, ovakve povlastice se uvode na prostoru Budimskog i Temišvarskog ejaleta. Taj mehanizam izaziva migracije toliko masovne, da je trima sandžacima na prostoru srednjovekovne srpske države pretilo potpuno raseljavanje.
Posle zauzeća od agaranskoga roda ugarske zemlje, kada car turski Sulejman pobedi kralja mađarskog Lauša i popleni i porobi zemlju mađarsku, tada Turci obladahu mnogim stranama, a najviše rodom našim srpskim, kao u Srbiji, Bosni, Slavoniji i Dalmaciji, odakle dođoše mnogi hrišćani, naši Srbi u ovu zemlju mađarsku, idući za Turcima, svojim spahijama, po zapovesti turskog cara koji je tada vladao, i napuniše do samoga Janoka (Đera) varoši i sela i naselja svoja stvoriše, crkve i domove sebi podigoše.
Letopis manastira Grabovca iz 1593. Zapis se odnosi na naseljavanje Srednjeg Podunavlja opustelog od turskih osvajanja.[72]
Tokom tri decenije osvajanja i uspostavljanja osmanske vlasti, od osvajanja Beograda 1521. do osvajanja Banata 1552, teritorija današnje Vojvodine je beležila velike ljudske i materijalne gubitke. Napadima glavnine turske vojske obično su prethodili razorni upadi lakih turskih konjaničkih odreda. Naročito su opusteli oni krajevi gde je prolazila glavnina turske vojske. Stariji sloj stanovništva, i slovenski i neslovenski, većinom je iščezao. Ako nije izginuo u sukobu sa Turcima, onda se raselio bežeći pred njima.[68] Turske vlasti su radi popunjavanja opustelih krajeva prisilno naseljavale Srbe sa Balkana. Međutim, čak ni ta nova srpska naselja nisu bila pošteđena ratnih tegoba. Turska vojska je na pohodu na nemačke zemlje i Poljsku zimovala i na teritoriji današnje Vojvodine. Troškove zimovanja snosilo je zavisno srpsko stanovništvo. Tako je prilikom jednog zimovanja u srpskim krajevima za vreme Dugog rata (1593/1591—1606) turska vojska u kojoj je bilo i Tatara, Persijanaca, Čerkeza i drugih stepskih naroda, čija privreda se zasnivala na pljački, napravila nezapamćenu pustoš (1598). O tome je ostavio zapis jedan svetogorski monah koji se u to vreme zadesio u tim krajevima dok je skupljao milostinju: „sela i gradove palešte, crkvi mnogija opusteše, svetije ikoni (obložene srebrom) pokraše, i sveta mesta oskrniše i iskopaše. I togda, v ljutoje zimnoje vreme svlačiše (ljude) i nagije na zemlji bijahu; ini že (druge) nagije svezani za opaši (repove) konjske vlečahu, ovi že s sječeni ini že streljani. I ne be mesta idježe mrtvi ne ležaše: brda, doline, vrti, polja, vse bjahu isplnjeni togda mrtvih tjeles!”.[73]
Tokom osmanske vladavine, veći deo stanovništva Vojvodine činili su Srbi, koji su pretežno živeli u selima, dok je gradove nastanjivalo etnički i verski mešovito stanovništvo, koje je uključivalo Srbe, muslimane (Turci, islamizovani Srbi, Arapi), Rome, Grke, Cincare, Jevreje itd. Severne delove regiona (okolinu Subotice) nastanjivali su Bunjevci, koji su se, posle Mohačke bitke, u nekoliko faza nastanjivali na ovom području. Neki islamizovani Srbi bili su, tokom osmanske uprave, i na visokim administrativnim položajima, kao na primer Malkoč-beg Karaosmanović, koji je bio prvi osmanski upravnik Bečkereka ili Hasan paša Predojević, koji je bio upravitelj Segedinskog sandžaka 1592. godine.
Duhovni život uredi
Posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, koje je izdejstvovao Mehmed paša Sokolović, pravoslavni Srbi sa područja Vojvodine došli su pod njenu jurisdikciju, a poglavar patrijaršije imao je tada titulu „patrijarha Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana”. Sedišta pravoslavnih episkopija organizovanih na području današnje Vojvodine nalazila su se tada u Krušedolu (Srem), zatim Segedinu (Bačka), kao i tri sedišta episkopija na području Banata, u Vršcu, Bečkereku i Temišvaru.
Neki gradovi Vojvodine imali su u osmanskom periodu većinsko srpsko stanovništvo, neki većinsko muslimansko, a neki stanovništvo mešovitog sastava. Po podacima iz 1545. godine, najveći grad u Osmanskom carstvu sa većinskim srpskim stanovništvom bili su Sremski Karlovci, koji su tada imali 547 hrišćanskih domova. Važno muslimansko naselje bila je Sremska Mitrovica, u kojoj je po podacima iz 1572. godine bilo 598 muslimanskih i 18 hrišćanskih domova. U to vreme u Mitrovici se nalazilo 17 džamija i nijedna hrišćanska crkva. Bečkerek (današnji Zrenjanin) bio je tada jedno od najznačajnijih naselja u Banatu, a zbog zasluga koje su mu lokalni bečkerečki Srbi učinili prilikom osvajanja Banata, Mehmed paša Sokolović pretvorio je ovaj grad u svoju zadužbinu (vakuf), a njegove stanovnike oslobodio od svih vojnih nameta. U gradu Somboru bilo je u osmansko doba 14 muslimanskih bogomolja, od kojih su pet bile džamije, a ostale mahalski mesdžidi.
Katolicizam, nekad dominantna religija, sada je skoro nestalo. Uoči osmanskog perioda, katolicizam je predstavljalo dominantnu religiju u Bačkoj, severozapadnom Sremu i severnom Banatu, dok je srpsko pravoslavno stanovništvo dominiralo u južnom i istočnom Sremu, južnom Banatu (uključujući i jug današnjeg rumunskog Banata, sve do Oršave i Mehadije) i delu Pomorišja (na prostoru današnje Rumunije). Pred Turcima je izbeglo ne samo visoko katoličko sveštenstvo, nego i niže, seosko. Dubrovački trgovci iz Temišvara su 1582. obavestili papu Grgura XIII da „od Dunava do Erdelja nema nijednog oca sem fratra Dominika Đurđevića”. Sremski, pečujski, kaločki i čanadski biskup nisu mogli da se vrate u svoje dijeceze, koje su promenile etnički sastav. Naime, ne samo što se smanjio broj katolika, nego je jedan njihov deo čak zaboravio svoj jezik i počeo da govori srpskim jezikom. Stoga je brigu nad katolicima u Sremu, Bačkoj i Banatu preuzeo smederevsko-beogradski, a u Baranji bosanski biskup.[74]
U svim naseljima mogle su se videti džamije, a u značajnijim gradovima su se nalazile zgrade sedišta vlasti, kupatila, turske škole i druge javne zgrade, dok su se u glavnoj ulici (čaršiji) nalazile glavne trgovačke i zanatske radnje.
Administrativna podela uredi
Osmansko carstvo bilo je podeljeno na provincije (pašaluke), koje su se delile u manje upravne jedinice — sandžake. Na teritoriji Banata postojala je turska provincija pod imenom Temišvarski pašaluk, dok su se na teritoriji Srema i Bačke nalazili Sremski sandžak i Segedinski sandžak. Oba sandžaka su u početku bila u sastavu Budimskog pašaluka, da bi Segedinski sandžak kasnije bio uključen u Jegarski pašaluk. U drugoj polovini 16. veka, istočni deo Banata je, za kratko vreme, bio pod upravom osmanske vazalne kneževine Transilvanije, koja je na ovom području organizovala administrativnu pokrajinu poznatu kao Lugoška i karansebeška banovina.
Banatski ustanak uredi
Srbi u Banatu su podigli veliki ustanak protiv turske vlasti 1594. godine, a carevina im se osvetila spaljivanjem moštiju Svetog Save – najveće srpske relikvije, koju su poštovali čak i muslimani srpskog porekla. Ovo je bio jedan od najvećih ustanaka u srpskoj istoriji, a svakako najveći pre Prvog srpskog ustanka koji je predvodio Karađorđe.
Iseljavanje muslimana uredi
Posle austrijskog osvajanja Vojvodine, gotovo celokupno muslimansko stanovništvo se iselilo sa ovih prostora, a neki od njih su se posle toga naselili u Bosni i Hercegovini, uglavnom u njenim severnim delovima i dolini reke Bosne, gde su bili poznati kao „Unđurovci” (izbeglice iz Ugarske). Njihova znatnija naselja imala su urije (opštinske utrine), kao u Vojvodini. Austrijanci su na području Vojvodine uništili i gotovo sve tragove islamske kulture, a prva džamija u Vojvodini nakon austrijskog osvajanja sagrađena je tek 2008. godine u Subotici, posle gotovo 3. veka.
Habzburška uprava uredi
Posle Karlovačkog (1699) i Požarevačkog mira (1718), celokupna teritorija današnje Vojvodine dolazi pod austrijsku (habzburšku) vlast. Granicom iz 1699. godine, Habzburzima je pripala Bačka i severozapadni deo Srema, dok su Banat i jugoistočni Srem ostali pod osmanskom upravom do 1718. godine, kada i oni dolaze pod austrijsku upravu. Veći deo Srema i delovi Bačke uključeni su tada u vojnu granicu (uključujući slavonsku, podunavsku i potisku sekciju vojne granice), a drugi delovi su došli pod civilnu (županijsku) vlast u okviru habzburške Ugarske. Za razliku od teritorija pod civilnom upravom, vojnom granicom upravljalo se direktno iz Beča.
Banat (poznat u ovo doba kao Tamiški Banat) je bio zasebna austrijska pokrajina između 1718. i 1778. godine. Pokrajina je bila pod vojnom upravom do 1751. godine, kada je u severnim delovima Tamiškog Banata uspostavljena civilna administracija, dok se južni delovi izdvajaju iz pokrajine i priključuju vojnoj granici (Banatska vojna granica). Posle ukidanja ove pokrajine severni delovi Banata postaju deo habzburške Ugarske, dok južni delovi ostaju u sastavu vojne granice do njenog ukidanja 1873. godine. Od 1744. godine, severni delovi Srema dolaze pod civilnu upravu i postaju deo habzburške pokrajine poznate kao Kraljevina Slavonija, u kojoj je po podacima iz 1790. godine živelo 46,8% Srba, 45,7% Hrvata, 6,8% Mađara i 0,7% Nemaca. Jugoistočni delovi Srema ostaju u sastavu vojne granice do 1882. godine. Veći deo vojne granice u Bačkoj ukida se i stavlja pod civilnu upravu 1750. godine, a u sastavu vojne granice ostaje jedino jugoistočni deo Bačke, poznat kao Šajkaška. Da bi umanjile nezadovoljstvo Srba zbog ukidanja Tamiškog Banata i dela vojne granice, austrijske vlasti formiraju u bačkom i banatskom Potisju dva autonomna distrikta kao oblike lokalne srpske autonomije: Potiski krunski dištrikt sa sedištem u Bečeju, koji je postojao od 1751. do 1848. godine i Velikokikindski privilegovani dištrikt sa sedištem u Velikoj Kikindi, koji je postojao od 1774. do 1876. godine.
Iz ovog perioda su poznate i dve velike seobe Srba u Austrijsku carevinu (1690. i 1739. godine), kojima je pojačana brojnost srpskog stanovništva na području Vojvodine, Kumanije i u predelima oko Balatona. Srbi su tada priznati za jednu od nacija Habzburške monarhije (Natio Rasciana) i priznato im je pravo na jedno posebno vojvodstvo, odnosno teritorijalnu autonomiju. Ovo pravo je, međutim, ostvareno tek u revoluciji 1848—1849. godine.
Za vreme austrijske uprave, Srbi sa područja Vojvodine su ostvarili crkvenu samostalnost u okviru Karlovačke mitropolije, koja je 1848. godine uzdignuta u rang patrijaršije. Jurisdikcija mitropolije je zahvatala područje od Jadranskog mora do Bukovine i od Dunava i Save do Gornje Ugarske, a karlovački mitropolit je imao crkvenu vlast nad pravoslavnim Srbima, Rumunima, Grcima i Cincarima, koji su živeli u granicama Habzburške monarhije.
Tokom Rakocijevog ustanka (između 1703. i 1711. godine), Vojvodina je bila poprište krvavog rata između mađarskih ustanika i Srba, koji su se uglavnom borili na strani Habzburške monarhije. Vođa mađarskih ustanika Ferenc Rakoci je u početku pokušao da pridobije Srbe. Avgusta 1703. im je pisao da će ako stanu na njegovu stranu „od oca na sina, s kolena na koleno, biti u takvoj slobodi da nigde nikom neće davati danak”. Pretio im je da će „bez ikakvog milosrđa klati i seći” ukoliko pređu na stranu Habzburgovaca.[75] Ovaj proglas služio je pojedinim mađarskim ustaničkim komandantima kao osnova za postizanje sporazuma sa Srbima na teritoriji njihovog delovanja.[76] Međutim, srpski narod predvođen patrijarhom Arsenijem Crnojevićem je uprkos obećanjima i pretnjama ustanika, na kraju pristao uz Habzburge. Bilo je doduše i Srba koji su pristali uz Rakocija, ali je njihov broj bio mali. Među takvima je bio i katana Obrad Lalić iz Sente, koga su sunarodnici zarobili i dali „izstreljati iz pušaka ostalim svim na egzenpl”.[77] Mađarski ustanici su ponovo pokušali da se približe Srbima početkom 1704. Šandor Karolji zapovednik ustaničkih odreda u oblasti između Dunava i Drave primio je 13. januara u Šimegu na obali Blatnog jezera predstavnike Srba iz Bačke, Baranje i Srema. Međutim, sporazum koji je verovatno tada postignut pao je u vodu kada su Rakocijevi ustanici posekli predstavnike. Na to se nadovezao 1. februara i pokolj nad Srbima u Pečuju za koji su opet bili odgovorni ustanici.[78] U znak odmazde Srbi su izvršili pokolj nad stanovništvom Šikloša i Pečuja, koje nije imalo aktivnog udela u Rakocijevoj pobuni.
Za vreme Rakocijevog ustanka su naročito stradali Srbi u Bačkoj. Rakocijevi ustanici su spaljivali srpska sela, a Srbe terali u progonstvo. Darvaš, glavni zapovednik vojnih odreda koji su se borili protiv Srba u Bačkoj, je zapisao: „Sva velika mesta Rascije i s ove i s one strane Dunava i Tise popalili smo”. Procenjuje se da je tokom ustanka nastradalo više desetina hiljada Srba.[79] Pominje se i brojka od oko 100.000 ubijenih Srba. Uz to je došlo do promene staništa. Srpsko stanovništvo iz oblasti severno od Moriša i u Erdelju iselilo se u Potisko-pomorišku granicu.[79]
Tokom austrijske vladavine, na teritoriju Vojvodine su se, pored Srba, naselili i mnogi kolonisti, najviše Nemci i Mađari, ali takođe i Slovaci, Hrvati, Rusini, Rumuni i drugi. Zbog ove kolonizacije Srbi su izgubili apsolutnu etničku većinu na ovom području, a Vojvodina je postala jedno od etnički najmešovitijih regiona Evrope. Međutim, bilo je i odseljavanja iz Vojvodine; posle ukidanja potisko-pomoriške vojne granice, Srbi iz bačkog Potisja su se 1752. godine odselili u Rusiju (uglavnom na područje Nove Srbije i Slavenosrbije), a na područje Potisja se doseljavaju Mađari. Naročito mnogo Mađara se doselilo posle 1867. godine, kada je Ugarska dobila autonomiju u okviru Habzburškog carstva. Srbi su, međutim, i dalje ostali pojedinačno najbrojnija etnička grupa u Vojvodini, sve do druge polovine dvadesetog veka, kada su ponovo postali apsolutna većina.
Između šesnaestog i devetnaestog veka, Vojvodina je bila kulturno središte srpskog naroda. Posebno značajni kulturni centri bili su Sremski Karlovci, Novi Sad i fruškogorski manastiri. U prvoj polovini devetnaestog veka Novi Sad je bio najveći srpski grad (Oko 1820. godine, Novi Sad je imao oko 20.000 stanovnika, od kojih su dve trećine bili Srbi, a današnji najveći srpski grad, Beograd, nije dostigao približan broj stanovnika pre 1853. godine).
Revolucije i Srpska Vojvodina uredi
Do 1848. godine habzburška Kraljevina Ugarska bila je potpuno feudalna teritorija u kojoj su vlastelini i plemići bili jedini vlasnici zemlje, zapovedali i sudili. Tadašnja aristokratija u Ugarskoj govorila je u kući nemački, a u inostranstvu francuski, smatrajući narodne jezike, pa i sam mađarski, „paorskim”. Posle francuske revolucije, počela je u krugovima mađarske aristokratije sazrevati misao da bi mađarski jezik trebalo uvesti kao službeni jezik i to ne samo na području uže Ugarske, nego ga nametnuti kao zvanični jezik i u Kraljevini Hrvatskoj. Trebalo je preko mađarskog jezika afirmisati ne samo nacionalnu, nego i državnu misao.
Kada je u februaru 1848. godine buknula revolucija u Parizu, ona je brzo odjeknula, proširujući se i po ostatku Evrope. Već 13. marta buknula je revolucija u Beču, a dva dana kasnije, 15. marta, i u Pešti. Mađari su već 17. marta formirali revolucionarnu vladu, na čelu sa grofom Lajošem Baćanjijem, u koju su ušli svi istaknuti mađarski nacionalni prvaci. Mađarski jezik uveden je tada kao službeni u sve uprave u Ugarskoj, a hrvatski je dozvoljen samo u Hrvatskoj, i to samo u lokalnoj samoupravi.
Dana 3. aprila delegacija vojvođanskih Srba krenula je u Požun, da novoj mađarskoj vladi dostavi zahteve Srba za ravnopravnim položajem u Ugarskoj. Dana 9. aprila srpska delegacija sastala se sa Lajošem Košutom, a ovaj susret smatra se presudnim za tadašnje pogoršanje srpsko-mađarskih odnosa. Košut je tada rekao srpskoj delegaciji da u Ugarskoj postoji samo jedan politički narod, mađarski, i da su svi ostali stanovnici zemlje članovi ovog političkog naroda. Ako bi, mislio je on, u političkom smislu priznali Srbe za narod, onda bi oni trebalo da imaju i svoju vladu. Kada je na ovo član srpske delegacije, Đorđe Stratimirović, odgovorio da se Srbi nikako ne mogu zadovoljiti shvatanjem da u Ugarskoj postoji samo jedan narod, i da će Srbi, ako im se ne priznaju prava, morati da traže ovo priznanje na drugom mestu, Košut je rekao da ova izjava znači isto što i veleizdaja, te je ljutito izjavio da sada samo mač može rešavati spor između Srba i Mađara, na šta je Stratimirović odgovorio da Srbin nikad nije bio kukavica.
Posle neuspelih pregovora, došlo je do nemira u vojvođanskim gradovima, kojom prilikom su Srbi spalili matične knjige vođene na mađarskom jeziku. Što je mađarska vlada bila nepopustljivija prema umerenim srpskim zahtevima, to su ovi zahtevi postajali radikalniji. U prvim srpskim zahtevima ne spominju se ni vojvoda ni vojvodina ni autonomija, ali će to veoma brzo postati glavne tačke srpskih zahteva. Mitropolit Rajačić je pod pritiskom naroda sazvao za 1. maj Veliku narodnu skupštinu u Sremskim Karlovcima (Majska skupština), na kojoj se skupilo oko 10-15.000 ljudi. Na skupštini je tada proglašena autonomna Srpska Vojvodina, koja se sastojala od Srema, Bačke, Banata i Baranje. Za vojvodu je izabran Stevan Šupljikac, a mitropolit, Josif Rajačić je proglašen za srpskog patrijarha. Izabran je Narodni odbor kao privremena vlada Srpske Vojvodine. Austrijski car Ferdinand I, kome su Srbi uputili delegaciju pod vođstvom patrijarha Rajačića, nije priznao odluke Majske skupštine, nego je uputio Srbe na saradnju sa Mađarima. Srbi su pokušali da se nagode sa drugim narodima. Glavni odbor je 17. maja pozvao Rumune („Proglasom narodu Vlaškom”) na saradnju, a 22. maja i Mađare, Slovake, Nemce i Bunjevce.[80]
Mađarska vlada je ceo ovaj pokret srpskog naroda proglasila buntovničkim i rešila da ga slomi vojnički. Srbi su pružili energičan otpor i u današnjoj Vojvodini je besneo pravi rat. Vojvođanskim Srbima došli su u pomoć dobrovoljci iz Kneževine Srbije, na čelu sa vojvodom Stevanom Knićaninom. Nepopustljivost mađarske vlade iskoristilo je srpsko vođstvo, na čelu sa patrijarhom Rajačićem. Kad je austrijski car proglasio Mađare za buntovnike, srpske trupe iz Vojvodine uključile su se u carsku vojsku i učestvovale su u gušenju revolucije u Ugarskoj.
Prvi srpski vojni logor u Banatu je podignut kod Perleza. Komandant logora je bio narodni pukovnik Jovan Drakulić, koji je pre Revolucije bio penzionisani austrijski potporučnik. Posada logora je brojala 5.000 graničara i 300 dobrovoljaca iz Kneževine Srbije, jedan top od šest funti i dva topa od tri funti. Među graničarima bilo je i naoružanih dečaka i učesnika „Bitke naroda” kod Lajpciga 1813.[81] Logor kod Perleza je napao mađarski pukovnik Ernest Kiš u jutarnjim časovima 2. septembra 1848. sa brojno nadmoćnim snagama (5 bataljona regularne pešadije, 6 eskadrona husara i 16 topova) i uništio ga.[82] Među poginulima na srpskoj strani bio je komandant dobrovoljaca iz Srbije kapetan Janča Mihailović. Pukovnika Drakulića je poraz pogodio, ali ne i skroz dotukao. Skupljao je razbežale vojnike s namerom da podigne novi logor. Time se međutim nije iskupio za izdaju, koju su mu njegovi sunarodnici pripisali zbog katastrofe kod Perleza. Čak je i patrijarh Rajačić verovao u navodnu Drakulićevu izdaju. Vojni sud u Zemunu je vodio istragu protiv Drakulića, koji je istražnom zatvoru proveo više od 96 dana. Patrijarh Rajačić ga je pomilovao na njegovu molbu januara 1849, ali mu izgleda nije poverovao da je nevin.[83]
Krajem 1848. u Habzburškoj monarhiji je došlo do promene na prestolu. Ferdinand, koji je bio popustljiv prema Mađarima, smenjen je, a na njegovo mesto doveden njegov nećak Franc Jozef, iza koga je stajala tvrdolinijaška struja.[84] Novi car je posebnim patentom od 15. decembra priznao odluke Majske skupštine u vezi sa izborom srpskog vojvode i patrijarha, ali je zaobišao srpske zahteve za Vojvodinom.[85] Istog dana je preminuo vojvoda Stevan Šupljikac, čije mesto je ostalo upražnjeno.[86]
Dana 4. marta 1849. u Olomucu je donesen Oktroisani ustav Habzburške monarhije ( Martovski ustav), čijim 72 paragrafom je nagovešteno formiranje Srpske Vojvodine, ali ne u skladu sa odlukama Majske skupštine. Naime, Vojvodina po ovom Ustavu ne bi bila krunovina, nego bi bila priključena ili ujedinjenoj Hrvatskoj (Hrvatska, Slavonija, Dalmacija i Primorje sa Rijekom), ili Ugarskoj ili Transilvaniji. Štaviše, Vojna granica se ne bi nalazila u sastavu Vojvodine, nego bi imala specijalni status. Nisu čak ni precizirane granice takve Vojvodine.[87]
Vojska Srpske Vojvodine kontrolisala je u početku Srem, kao i južne delove Banata i Bačke, da bi u toku ofanzive u januaru 1849. godine pod svoju kontrolu stavila veći deo teritorije proklamovanih granica Srpske Vojvodine, sa izuzetkom Subotice i Baranje. Pod kontrolom vojske Srpske Vojvodine bio je tada i centralni Banat sa gradom Temišvarom, koji se nije nalazio u okviru proklamovanih granica Srpske Vojvodine. Administrativni centar Srpske Vojvodine bili su, u početku, Sremski Karlovci, da bi upravno sedište kasnije bilo premešteno u Zemun, Veliki Bečkerek i Temišvar.
Najsevernija tačka do koje je doprla srpska vojska je bio Sombor. Napredovanje srpske vojske na sever je zaustavljeno kod Kaponje (između Sombora i Subotice) 5. marta 1849. Ovde se malobrojna srpska vojska (između 3.500 i 4.000 vojnika) sukobila sa gotovo pet puta brojnijom mađarskom (oko 15.000 vojnika). Tokom povlačenja srpske vojske svi topovi su gurnuti u potok, sem jednog od 16 funti koga su zvali „Čiča”. Njegov tobdžija je odbio da ga gurne. On i još jedan vojnik su ga branili do smrti vičući: „Ne dam Čiču dok ne umrem”.[88] Nedugo potom je sa mađarske strane usledila opšta ofanziva generala Mora Percela u kojoj je srpski pokret u Bačkoj i Banatu gotovo uništen. Srbi su gubili mesto za mestom. U Bačkoj su do kraja marta izgubili Sombor, Staru Kanjižu i Sentu, a u Banatu Đalu i Srpski Krstur. Početkom aprila pao je i Srbobran. Na levoj obali Dunava Srbima je ostala još samo Titelska visoravan. Na ovom položaju Srbi će se održati do kraja rata.[89]
Mađarski general Mor Percel je međutim bio svestan da pobeda nije konačna. Stoga je 20. maja tražio od svog načelnika štaba Jožefa Kolmana „uputstvo kako da se ponaša u odnosu na Srbe”.[90]
Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat uredi
Posle poraza mađarske revolucije, carskim patentom od 18. novembra 1849. od delova Banata, Bačke i Srema (Bačko-bodroška, Torontalska, Tamiška i Krašovsko-severinska županija i delovi Sremske županije) formirana je posebna krunovina pod nazivom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (nem. Wojwodschaft Serbien und Tamisch Banat) sa sedištem u Temišvaru. Srem je podeljen između Trojedne kraljevine i Vojvodine: rumski i iločki srez su priključeni Vojvodini.[91] Titula vojvode pripala je austrijskom caru. Vojvodstvom su upravljali građanski i vojni guverneri: general Majerhofer (1849—1851), grof Koronini (1851—1859), baron Šokčević (1859—1860), grof Bigo de Sen-Kanten (1860) i grof Menzdorf-Pulji (1860). Nijedan od njih nije bio Srbin, niti je zastupao srpske interese. Službeni jezik Vojvodstva Srbije je bio nemački.[92]
Za razliku od Srpske Vojvodine proglašene 1848. godine, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat nije obuhvatalo južne delove Srema, Banata i Bačke, naseljene brojnim srpskim stanovništvom, koji su ostavljeni u sastavu vojne granice, a pokrajini su priključeni istočni delovi Banata naseljeni rumunskim stanovništvom, tako da je stanovništvo ove pokrajine bilo mešovitog sastava. Srbi su bili nezadovoljni ovakvim Vojvodstvom, a naročito su bili pogođeni patrijarh Josif Rajačić i konzervativni krugovi zajedno sa svojom politikom oslonca na Beč, te je njihov ugled naglo opadao.
Prema popisu iz 1850—1851, od 1.426.221 stanovnika u Vojvodstvu 397.459 njih su bili Rumuni, 335.080 Nemci, 321.110 Srbi, 221.845 Mađari, a ostalo su bili Bunjevci, Slovaci, Cigani i Grci.[93] Prema popisu iz 1860. godine, u Vojvodstvu je živelo 1.525.523 stanovnika, od kojih 432.523 Srba, 414.490 Rumuna, 396.156 Nemaca, 256.164 Mađara, itd.[94]
Lokalni organi bili su u svemu potčinjeni Ministru unutrašnjih poslova u Beču. Svi viši činovnici bili su Nemci ili ponemčeni Česi. Srbi su u administraciji imali više činovnika nego ranije, ali njihovo učešće nije bilo onoliko koliko su želeli. Od 1849. godine, porez plaćaju svi, a postoji i jednakost pred sudovima, feudalni aparat je zamenjen građansko-administrativnim. Započinje industrijalizacija, a vladaju načela slobodne privrede.
Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat su u početku bili podeljeni na tri okruga: Bačko-torontalski, Temišvarsko-krašovski i Sremski. Godine 1850. podeljeno je na pet okruga: Lugoški, Temišvarski, Bečkerečki, Somborski i Novosadski, a okruzi su se delili dalje na srezove i opštine.
Vojna granica je u početku bila pod upravom hrvatskog bana Jelačića. Dana 31. decembra 1849. je od Petrovaradinske regimente, Šajkaškog bataljona, tri banatske regimente i vojnih komuniteta osnovana Banatsko-srpska zemaljska vojnička uprava sa sedištem u Temišvaru, a za njenog komandanta je postavljen feldmaršal Johan Koronini.[95]
Nezadovoljni ovakvim Vojvodstvom Srbi zvali su ga Bahovim Vojvodstvom. Austrijskim porazom u ratu sa Pijemontom, Bahov kruti birokratsko-policijski režim je izgubio autoritet. U Vojvodini su nezadovoljni građani skidali table sa nemačkim natpisima i carskim orlovima. Na zidovima ulica mogli su da se vide razni plakati i boje srpskih i mađarskih nacionalnih zastava. U znak protesta protiv germanizacije ljudi su se oblačili u narodne nošnje. U kafanama se vodilo srpsko kolo i mađarski čardaš.
U ovom periodu je došlo do preokreta u srpsko-mađarskim odnosima. Lajoš Košut, nekada nepopustljiv prema srpskim zahtevima, sada je u emigraciji u svojim „Memoarima” iz 1856. izneo je ideju o Dunavskoj konfederaciji, u kojoj bi živeli zajedno i uživali ista prava Mađari, Srbi, Hrvati i Rumuni. S druge strane, srpski seljaci su bili razočarani politikom Beča, jer su posle ukidanja feudalizma očekivali da će postati vlasnici zemlje. Zato su se okrenuli Mađarima od kojih su očekivali više. Mađarofilski stav zauzeo je i najveći broj srpskih trgovaca, zanatlija, inteligencije i plemstva. U tome ih je podržavao i srpski knez Mihailo Obrenović koji je pružio utočište istaknutim mađarskim emigrantima. Vladalo je uverenje da će stav mađarskih liberala i demokrata prema nemađarskim narodima posle lošeg iskustva iz revolucije 1848–49. biti sada popustljiviji. Likujući nad umirućim režimom, Srbi i Mađari su jednom prilikom vikali na sav glas: „Živeo Košut! Živeo Garibaldi!”. Verovalo se da će se i patrijarh Rajačić, inače tradicionalno odan dvoru, kao i 1848, prikloniti raspoloženju svog naroda. Međutim, crkveni krugovi su ostali čvrsto privrženi dvoru. Na taj način je između naroda i crkve došlo do razmimoilaženja koje će vremenom postajati sve dublje i dublje.[96]
Zahtevima konzervativnih mađarskih magnata za vaspostavljanje narušenog integriteta krune Sv. Stefana Franc Josif je na kraju i izašao u susret. Dana 20. oktobra 1860. objavio je Oktobarsku diplomu u kojoj je bila izostavljena titula Velikog vojvode Vojvodstva Srbije: time je na posredan način Vojvodstvu najavljen kraj. Ne želeći da kod Srba izađe na loš glas, kao inicijator ukidanja Vojvodstva, vladar se trudio da to ukidanje opravda željom samih njenih stanovnika: Mađara, Nemaca i Bunjevaca. Stoga je i poslao feldmaršala-lajtnanta grofa Aleksandra Mensdorfa Puljija da ispita raspoloženje među tim narodima. Patrijarh Rajačić je zbog toga oštro protestovao, osporavajući Mađarima, Nemcima i Bunjevcima pravo da odlučuju o sudbini Vojvodstva.[97] Njegov protest bio je, razume se, uzaludan. Dana 27. decembra, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat ukinuto je i zvanično. Veći deo njegove teritorije (Banat i Bačka) je priključen habzburškoj Ugarskoj, sa izuzetkom Srema koji je priključen Kraljevini Slavoniji. Srbi i Rumuni sa teritorije vojvodstva protivili su se tada ukidanju pokrajine, dok su Nemci i Mađari podržali njeno ukidanje.
Blagoveštenski sabor uredi
Vojvodstvo to znači biće politično naroda srpskog s ove strane.
Svetozar Miletić na Blagoveštenskom saboru[98]
Nakon ukidanja Vojvodstva, Srbi u Banatu i Bačkoj su svoje poslanike slali u Ugarski sabor, a oni u Sremu u Hrvatski sabor.[99]
Na Blagoveštenskom saboru koji se okupio posle ukidanja Vojvodstva, učestvovalo je 75 poslanika iz redova sveštenstva, građanstva i plemstva. Na njemu su učestvovale tri struje:
- Konzervativna, koju su oličavali patrijarh Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković. Ova stranka, oslonjena na carski dvor, pozivala se na carske privilegije kao temelje srpskog istorijskog prava, na carska obećanja i na vekovne zasluge Srba za monarhiju i kuću Habzburga.[100]
- Drugu struju su činili liberalni političari koji su rešenje srpskog nacionalnog pitanja videli u saradnji sa Ugarskim saborom. Ova struja je zapostavljala privilegije kao plod preživelog istorijskog prava nastalog u doba feudalizma i sledila je savremenije političke principe. Težnje svog naroda želela je da ostvari ustavnim putem, uz pomoć Ugarskog sabora, na osnovu prirodnog i nacionalnog prava kroz savez naprednih mađarskih i srpskih društvenih snaga. Ideje ove grupe koju je predvodio Svetozar Miletić, imale su revolucionarni prizvuk, pa je ova koncepcija unapred bila osuđena na propast.[101]
- Treća struja težila je da izbegne uticaj bečkog dvora i Ugarskog sabora. Rešenje srpskog nacionalnog pitanja bilo bi u obnovi Vojvodstva, koje bi se državnopravnim ugovorom ujedinilo sa Trojednom kraljevinom. Ovu grupu su predvodili Jovan Subotić i Đorđe Stratimirović.[100]
Na saboru je prevagnulo mišljenje nabrojnije liberalnije struje. Sabor je usvojio njenih 16 tačaka, koje su uključivale zahtev za stvaranje autonomne srpske oblasti. Ta oblast koja bi se zvala Vojvodovina srpska, obuhvatala bi predele većinski naseljene Srbima: Srem, donju Bačku, deo Banata i Vojnu granicu. Na čelu Vojvodovine nalazio bi se vojvoda, a službeni jezik bio bi srpski. Vojvodovina bi imala svoja obeležja (grb i zastavu), kao i nezavisno sudstvo.
Zahteve Blagoveštenskog sabora Bečki dvor nije usvojio, jer je vodio računa o interesima mađarske buržoazije, koja je osporavala drugim narodima pravo na zasebnu teritoriju.[102]
Austrougarska uredi
Austrougarska nagodba uredi
Godine 1867. Austrijsko carstvo je preobličeno u Austrougarsku, a Ugarska postaje jedan od dva autonomna dela nove države. Zasebne austrijske krunske zemlje Hrvatska i Slavonija ujedinjuju se tada u jedinstvenu krunovinu nazvanu Hrvatska-Slavonija, koja postaje autonomni deo Ugarske 1868. godine.
Ugarski sabor uredi
Ugarski sabor je tokom 1868. doneo dva važna zakona koja su se ticala Srba i drugih nemađarskih naroda: Zakon o crkveno-školskoj autonomiji i Zakon o narodnostima. Prvi je potvrdio Srbima ranija prava iz domena vere i prosvete. Drugi je proklamovao da u Ugarskoj živi samo jedan politički narod — mađarski.
Razvojačenje Vojne granice uredi
Sedamdesetih godina 19. veka dolazi do razvojačenja Vojne granice. Vojna granica Banatu i Bačkoj je ukinuta 1873 i priključena Ugarskoj. Vojna granica u Sremu je ukinuta 1882. godine i priključena Hrvatskoj-Slavoniji. Nakon toga celokupna teritorija Srema, Bačke i Banata dolazi pod civilnu (županijsku) vlast.
Zakonom o ustrojstvu županija i o uređenju uprave u županijama i srezovima od 5. februara 1886, Hrvatska i Slavonija su upravno podeljene na 8 županija: zagrebačku, varaždinsku, bjelovarsko-križevačku, virovitičku, požešku, sremsku, modruško-riječku i ličko-krbavsku. Sremska županija je bila druga po veličini županija u Hrvatskoj i Slavoniji. Zahvatala je površinu od 6.865 km². Sedište joj se nalazilo u Vukovaru.
Županije i regije uredi
Na području Banata postojale su županije torontalska sa sedištem u Velikom Bečkereku, tamiška sa sedištem u Temišvaru i krašovsko-severinska sa sedištem u Lugošu, na području Bačke bačko-bodroška sa sedištem u Somboru, a na području Srema sremska sa sedištem u Vukovaru. Sremska županija bila je u sastavu Hrvatske-Slavonije, a ostale županije u sastavu „uže Ugarske”.
Mađarizacija uredi
Vlada autonomne Ugarske nastavlja nacionalnu politiku iz doba revolucije, nasilno se nameće mađarski jezik i sprovodi se mađarizacija nemađarskog stanovništva. Po podacima iz 1840. godine, procenat Mađara u Ugarskoj iznosio je 37%, a usled navedenih mera ugarske vlade, ovaj procenat se popeo na 48% u 1910. godini. Menja se i sastav stanovništva na području današnje Vojvodine, gde se smanjuje udeo Srba, a povećava udeo Mađara, delom zbog naseljavanja Mađara iz drugih delova tadašnje Ugarske, a delom zbog „pomađarivanja” nemačkog, jevrejskog, slovačkog, bunjevačkog i drugog stanovništva.
Politički predstavnici srpskog naroda nisu se slagali sa novim položajem Srba na području Vojvodine i nastavili su političku borbu za kulturnu i teritorijalnu autonomiju. Najznačajniji politički vođa vojvođanskih Srba bio je Svetozar Miletić, koji se borio za veća prava nemađarskih naroda u Ugarskoj. Zbog članka „Ćirilica u zagrebačkom političkom herbergu” (Zastava od 5. oktobra 1869), u kom je napao hrvatskog bana Levina Rauha, Porotni sud u Pešti ga je 23. avgusta 1870. osudio na godinu dana zatvora. Po izbijanju Prvog srpsko turskog rata (1876—1877) priveden je 23. juna/5. jula 1876. pod sumnjom da je planirao da pobuni Srbe u Vojvodini. Osuđen je 18. januara 1878. na 5 godina zatvora, ali je pomilovan i pušten na slobodu 5. novembra 1879.
Početkom 1873. u Pešti je osnovano društvo „Mađarski savez” (mađ. Magyar Szövetség), sa zadatkom da širi mađarski duh među nemađarskim narodima.
Ugarski sabor, na kom su uglavnom bili zastupljeni Mađari, redovno je izglasavao takve zakone kojima je prosveta nemađarskih naroda bila dovedena u pitanje. Tako je npr. ukinuta državna pomoć srpskoj gimnaziji u Novom Sadu.
Na Ugarskom saboru je 1879. usvojen zakon o uvođenju mađarskog jezika u osnovne narodne škole u kojima se do tada nije učio. Navodno, trebalo je svakom građaninu pružiti priliku da još u osnovnoj školi savlada mađarski jezik.[103]
Ubrzo posle toga, 1883, usvojen je zakon kojim se mađarski jezik kao obavezni predmet uvodi i u srednje škole. Namera mađarskih vlasti je bila da se omladina u srednjim školama obrazuje „u duhu vernog građanskog podaništva i rodoljublja”.[104]
Ugarski sabor je 1907. doneo zakonski članak 28, poznat još i kao Aponjijev zakon o narodnim školama. Za Srbe je on „bio ruglo i prkos celoj kulturnoj Evropi”, bez obzira i na neke dobre strane koje je imao. Naime, prema zakonu, „svaka škola i svaki učitelj, bez ikakva obzira na karakter škole, bez obzira na to da li uživa državnu pripomoć ili ne, dužni su u dečjoj duši razvijati i učvršćivati ljubav prema Mađarskoj domovini i svest da pripadaju mađarskom narodu”. To je značilo da će škole nemađarskih naroda koje država ne finansira morati bez obzira na to da se drže plana i programa koje propisuje Ministarstvo prosvete Ugarske.
Ukidanjem crkveno-školske autonomije 11. jula 1912, srpskoj prosveti je zadat još jedan udarac.
Za to vreme, u mađarskim školama bilo je dozvoljeno pričati samo na mađarskom, a „dete koje bi mađarski učitelj uočio da govori svojim maternjim srpskim jezikom, bilo bi surovo telesno kažnjavano”.[105]
Po Austrougarskom popisu iz 1910. godine, na području današnje Vojvodine su se govorili sledeći jezici: srpski (33,8%), mađarski (28,1%), nemački (21,4%) i drugi (16,7%).
Prvi svetski rat uredi
Srbi u Vojvodini su bili zaprepašćeni Sarajevskim atentatom, jer su znali da će on biti iskorišćen protiv njih. Stoga je srpska štampa osudila atentat kao čin „bolesnih i uzavrelih mozgova” i istakla svoju lojalnost Austrougarskoj. Međutim, to Srbe nije spasilo progona i hapšenja koji su usledili nakon toga. Radikalski prvak Jaša Tomić je nekoliko puta interniran. Mihailo Polit-Desančić je samo zahvaljujući svojim vezama uspeo da izbegne interniranje, koje bi za njega bilo fatalno.[106]
Mobilizacijom odraslog muškog stanovništva nije bilo dovoljno radne snage koja bi se bavila poljoprivredom. Zbog toga su za poljoprivredne poslove korišćeni ruski zarobljenici pa čak i deca pod nadzorom svojih majki. Ugarska vlada je htela da odgovori potrebama vojske. Kako to nije mogla da postigne redovnom proizvodnjom, pribegla je vanrednim merama. Sve to se odrazilo na cene osnovnih životnih namirnica. Sto kilograma krompira je npr. pre rata koštalo 4—5 kruna, a posle pola godine 14, u proleće 1915. godine 18—29, u jesen 1916. 30 kruna.[107]
Iz sledećih podataka se može videti koliko su poskupele životne namirnice od juna 1914. do jula 1918.
| jun 1914. | jul 1918. | |
|---|---|---|
| kg telećeg mesa | 1,60—3,40 | 24—32 kruna |
| kg ovčijeg mesa | 1,80—2,40 | 17—32 kruna |
| kg svinjskog buta | 1,84—2,80 | 10 kruna |
| kg masti | 1,52—1,68 | 11 kruna |
| kg kajmaka | 0,70—1,40 | 5 kruna |
| kg brašna | 0,42—0,52 | 3,94 kruna |
| kg pasulja | 0,28—0,44 | 0,94 kruna |
| kg belog hleba | 0,34—0,44 | 2,66 kruna |
Od 1914. do 1918. griz je poskupeo 10.000%, govedina 1.500%, jaja 1000%, mast 800%, brašno 700%, beli hleb 650%, mleko 520%, svinjetina 500%. Već u proleće 1915. se osetila nestašica pšeničnog brašna. Stoga je pravljen hleb od mešanog brašna (sa 50% kukuruznog brašna).[107]
Mnogi Srbi su protiv svoje volje mobilisani u austrougarsku vojsku.
Posle pobede u Cerskoj bici 1914, srpska vojska je ušla u Srem, gde ju je srpsko stanovništvo dočekalo sa oduševljenjem. Austrougarska vojska je za odmazdu streljala 328 ljudi u dobi od 15 do 75 godina, iselila 41 selo i spalila mnoga imanja. Nešto posle toga, 12. septembra, streljano je desetoro osoba iz Beške, Vojke i Sremskih Karlovaca, među kojima su bili jedan sveštenik, jedan opštinski beležnik, jedan krojač, dva posednika, dva studenta, dva građevinara i akademska slikarka Danica Jovanović.[108]
Kada je Srbija poražena i okupirana u jesen 1915, austrougarske vlasti su pokušale da u okupacioni sistem uključe Srbe iz Vojvodine. Međutim, vojvođanski Srbi su odbili da budu okupatori svojim sunarodnicima.[109] Oni pak koji su se sticajem okolnosti našli u ulozi okupatora, trudili su se da olakšaju položaj svojim sunarodnicima. Tako je Subotičanin Stipan Matijević dok je bio vojni sudija u Beogradu oslobađao optužene Srbe od optužbi. Zbog toga je smenjen sa položaja i podvrgnut istrazi.[110]
Krajem 1917. u Novom Sadu je osnovan Središnji odbor za Bačku, Banat i Baranju sa ciljem da prihvata siročad iz Bosne i Hercegovine. Uspeo je da zbrine oko 10.000 dece, koje je spasio iz ratom zahvaćenih prostora smestivši ih po mestima u Vojvodini i Slavoniji.[109] Sredinom 1918. Vojvodina je zahvaćena epidemijom „španske groznice”, koja je odnela živote mnogih i mladih i starih ljudi.[109]
Oni Srbi koji su bili stacionirani na Istočnom frontu, čekali su prvu priliku da se predaju Rusima koje su smatrali svojom jednokrvnom braćom. Preko Rusije su odlazili na Solunski front, gde su stupali u dobrovoljačke jedinice koje je obrazovala srpska vojska.[105] U vreme proboja Solunskog fronta Jugoslovenska divizija je brojala 21.000 ljudi, od čega su 1/3 činili Srbi iz Vojvodine. Samo su Srbi iz Baranje dali 600 dobrovoljaca.[111]
Međuratni period uredi
Narodni odbori uredi
Iznurenost i ratnika i njihovih porodica, glad i golotinja kod porodica slabijeg imovnog stanja dovode ljude do očajanja. Ali sve to je ipak pomešano sa radošću i verom u skoru i bolju sudbinu.
Dobrivoje Nikolić
Posle proboja Solunskog fronta usledio je raspad Austrougarske. Dana 29. oktobra 1918. stvorena je Država Slovenaca, Hrvata i Srba sa sedištem u Zagrebu, u čijem sastavu se našao i Srem. Srbi i drugi narodi na području Vojvodine su organizovali narodne odbore ili veća. Srpski odbori su bili organizacioni oblik srpskog narodnog pokreta za prisajedinjenje, a za cilj su imali da vrše lokalnu vlast i da se brinu o bezbednosti građana i njihove imovine.
Nicanjem srpskih narodnih odbora širom Vojvodine, pokreću se i listovi, organi ovih odbora: u Sremskim Karlovcima „Glasnik Narodnog veća”, u Sentomašu „Srbobran”, u Pančevu „Pančevac”, u Subotici „Neven”, u Velikom Bečkereku „Banatski glasnik”, u Vršcu „Nova zora”. U mestima sa izrazito srpskom većinom, smena starih vlasti je tekla glatko. To, međutim, nije bio slučaj sa mestima sa manjim srpskim a većim mađarskim udelom u ukupnom stanovništvu. Tamo je mađarska uprava, premda u odumiranju, pokazivala još znake života. Tek je dolaskom srpske vojske olakšana smena vlasti i tamo gde ona do tada nije izvršena u potpunosti.[112]
Tako su na kraju rata na tlu Vojvodine postojale tri vrste vlasti: stare ugarske, nova Karoljijeva i srpske u obliku narodnih odbora. Prvoj su otkucavali poslednji sati, druga se nalazila tek u fazi formiranja, a treća je bila u poletu.[113]
Temišvar uredi
Na velikom narodnom zboru u Temišvaru 31. oktobra na kom su se sakupili uglavnom Nemci i Mađari obrazovano je narodno veće i proglašena kratkotrajna Banatska republika. Za civilnog komesara je izabran advokat iz Temišvara dr Oto Rot, a za vojnog pukovnik Albert Barta. Narodno veće je proglasilo da preuzima svu civilnu i vojnu vlast u Tamiškoj, Torontalskoj i Krašovsko-severinskoj županiji. Svim narodima su garantovana jednaka građanska prava i slobodna upotreba maternjeg jezika u školama i javnim institucijama.[114]
Mađari su na proglašenje Banatske republike zapravo gledali kao na privremeno rešenje kojim je trebalo onemogućiti srpskoj vojsci ulazak u Banat. Konačni cilj Mađara je bio priključenje Banata Mađarskoj. Srbi i Rumuni pak nisu želeli nezavisnu banatsku državu u kojoj bi vodili sporednu reč, nego ujedinjenje Banata sa Srbijom odnosno Rumunijom. Jedino je Nemcima iskreno bilo stalo do Banatske republike, jer su gajili nadu da će u nezavisnom Banatu imati više prava nego u onom u okviru Mađarske, Rumunije i Srbije. Zato su već sutradan, 1. novembra, na velikom narodnom zboru u Vršcu podržali Temišvarsku proklamaciju.[115]
Veliki Bečkerek uredi
Prvi srpski odbor je organizovan u Velikom Bečkereku 31. oktobra 1918.[116] Osnovan je pre svega zalaganjem advokata dr Slavka Županskog. Svojim nastankom i kasnijim delovanjem SNO je sprečio širenje glasina da su Srbi ostali verni Ugarskoj. Na osnivačkoj konferenciji u zgradi Srpske crkvene opštine, na kojoj je pored sazivača Županskog prisustvovalo još devetoro istaknutih Srba (pop Dragutin Moljić, Živko Terzin, dr Andrija Vasić, prota Žarko Stakić, Milan Rakić, Paja Ristić, Svetozar Isaković i Jefta Vukov), za predsednika Odbora je izabran advokat dr Andrija Vasić, za potpredsednike dr Slavko Županski i Živko Terzin, a za počasnog predsednika advokat dr Emil Gavrila. Već sutradan po osnivanju SNO je počeo da regrutuje ljude za narodnu gardu. Među prvima su se odazvali veterani i omladinci. Za komandanta Srpske narodne garde je izabran potpukovnik austrougarske vojske u penziji Miša Vejnović, a za njegovog zamenika Ivan Savić. Od naoružanja garda je u početku raspolagala sa svega nekoliko pušaka. Kasnije su joj predstavnici gradskih vlasti ustupili 100 pušaka i municiju.
Mađarsko narodno veće u Bečkereku je osnovano posle Srpskog narodnog odbora, 3. novembra. Za predsednika je izabran podžupan dr Janko Agošton. Mađarska garda je bila dobro naoružana. Imala je dovoljno pušaka za svakog gardistu, a pored toga je raspolagala i sa nekoliko mitraljeza.[117] Osnivanju Mađarskog narodnog veća je prethodila jedna šira konferencija na kojoj se apelovalo na sve građane da podrže integralnu Mađarsku i organizuju se u narodno veće. Na njoj su se pojavili i Županski i još neki Srbi. Podžupan Agošton je pomislio da su Srbi došli da se posavetuju sa Mađarima oko osnivanja zajedničkog srpsko-mađarskog veća. Međutim, razočarao se kada je čuo da su Srbi u skladu sa načelom narodnog samoopredeljenja (koje je uostalom usvojila i sama vlada u Budimpešti) već osnovali svoje veće.
Sombor uredi
Na vest o revolucionarnim događajima u Budimpešti (30. i 31. oktobra), Mađari u Somboru su formirali Mađarsko narodno veće i Narodnu odbranu (stražu), u čiji sastav su ušli veliki župan Erne Balogi, gradonačelnik Lajoš Klajner, županijski i gradski službenici. I Srbima Somborcima je upućen poziv da se priključe radu Veća, ali se oni na njega nisu odazvali. Umesto toga su na jednom tajnom sastanku 3. novembra odlučili da za 5. novembar sazovu sa Bunjevcima zbor u Gradskoj kući na kom bi formirali zajedničko Narodno veće. Za predsednika tog Veća su predložili dr Jocu Laloševića, a za potpredsednike Stevana Maglića i Antuna Toniku Bošnjaka. Obavestili su vlasti da će održati zbor i naveli imena ljudi koji će mu prisustvovati. Kako se Tonika Bošnjak odazvao pozivu vlasti da osnuje posebno Bunjevačko veće, umesto njega je za potpredsednika Narodnog veća Bunjevaca i Srba izabran Josip Strilić. Na zboru sazvanom za 5. novembar je prisustvovalo 145 građana, a od toga 17 Bunjevaca. Zbor je usvojio Vilsonov princip narodnog samoopredeljenja i o tome obavestio narod putem proglasa u kom je pozivao Bunjevce i Srbe na „bratski sporazum”. Narodno veće Srba i Bunjevaca je održavalo prisne veze sa Srpskim narodnim odborom u Novom Sadu.[118]
Subotica uredi
Mađari u Subotici su 31. oktobra 1918. formirali Mađarsko narodno veće, a nekoliko dana kasnije (10. novembra) Srbi i Bunjevci su formirali Srpsko-bunjevački narodni odbor. Odbor Srba i Bunjevaca je za predsednika izabrao Šimuna Milodanovića, veleposednika i bivšeg pukovnika 6. domobranskog puka, a za potpredsednike Jocu Manojlovića, advokata i upravnika jedne srpske štedionice i Blaška Rajića, katoličkog župnika (paroha).[119]
Velika Kikinda uredi
U Velikoj Kikindi je Srpsko narodno veće osnovano 10. novembra 1918. Od članova Veća je izabran izvršni odbor koga je činilo 15 ljudi. Za predsednika je izabran Marko Bogdan, a za počasnog predsednika Milutin Jakšić.[120]
Novi Sad uredi
Najznačajniji Srpski narodni odbor je bio onaj u Novom Sadu, u kom su preovlađivali i igrali odlučujuću ulogu radikali. Nastao je od Odbora za prihvatanje i smeštaj izbeglica iz Bosne i Hercegovine. Na osnivačkoj sednici održanoj 3. novembra na tadašnjem trgu Franca Jozefa za predsednika Odbora je izabran radikal Jaša Tomić, a za potpredsednike Arkadije Varađanin i dr Ignjat Pavlas. Doneta je odluka o formiranju srpske narodne straže koja bi „održala red i mir i sprečavala pljačku i ubistva”, kao i o pokretanju lista (Srpskog lista) koji bi trebalo da bude organ svih srpskih narodnih odbora u Vojvodini.
Mađarsko narodno veće u Novom Sadu je osnovano 1. novembra 1918. na čelu sa publicistom Jožefom Majerom.[121]
Slovačka nacionalna stranka predvođena Ljudevitom Mičatekom je 10. novembra 1918. uputila poziv predstavnicima svih Slovaka iz Banata i Bačke da dođu na savetovanje u Novi Sad. Na ovom skupu je osnovan Nacionalni savet donjozemaljskih Slovaka, koji je trebalo da zastupa interese Slovaka u Bačkoj, Banatu, Sremu, Peštanskoj, Bekeškoj, Čanadskoj, Bihorskoj, Salolškoj i Silađskoj županiji. Slovački skup u Novom Sadu je pozdravio odluke Srpskog narodnog odbora u Novom Sadu.[122]
Dolazak srpske vojske uredi
Hvala ti Gospode, da sam ovo doživeo, sad mogu mirno umreti.
Mihailo Polit-Desančić na vest o napredovanju srpske vojske posle oslobođenja Beograda
Srpska vojska je počela da prebacuje svoje snage preko Dunava i Save još pre početka pregovora o primirju.[123] Delovi Prve armije pod komandom vojvode Živojina Mišića su počeli da se prebacuju preko Dunava 3. novembra kod Velikog Gradišta, a preko Save 4. novembra. Kako bi naterao Mađarsku na potpisivanje primirja, glavnokomandujući savezničke vojske na Balkanu Luj Franše d' Epere je 6. novembra naredio srpskoj vojsci da preseče železničku vezu između Turn Severina i Temišvara. Pošto je Budimpešta odugovlačila sa potpisivanjem primirja, Depere je izdao naredbu srpskoj vojsci da preuzme kontrolu nad celim područjem Vojvodine.[124]
Bez većih napora srpska vojska je ušla u Rumu 6, Sremsku Mitrovicu i Staru Pazovu 7, Belu Crkvu, Pančevo i Novi Sad 9, u Vršac 10, Suboticu, Sombor i Baju 13. novembra.[125] Nakon primirja u Beogradu (13. novembra) ušla je i u Temišvar, Lugoš i Oršavu 15, Sentu 16, Veliki Bečkerek i Temišvar 17, Titel i Kikindu 18. i Arad 21. novembra.[126]
Srpska vojska je uglavnom svuda toplo dočekana. Na pančevačkom pristaništu kapetan srpske vojske Petar V. Aračić se obratio svojim vojnicima rečima: „Junaci, sada ste prešli u našu lepu srpsku Vojvodinu. Svaki od vas ima da se ponaša junački, ispravno i nijednom građaninu, bez razlike vere i narodnosti, ne sme ni jedna dlaka na glavi da fali. Napred.”[127] U Rumi je pozdravni govor vojsci održao dr Žarko Miladinović, dok je dr Juraj Vranković oduševljenje Srba i Hrvata za ujedinjenje izrazio stihovima: „Što je alem kamen zlatu, / To je Srb Hrvatu / što je zlatna kruna grbu, / to je Hrvat Srbu”.[128] U Novom Sadu se srpskim vojnicima pod komandom majora Vojislava Bugarskog sa balkona Matice srpske Jaša Tomić zahvalio što su „ispunili davnašnje želje Srbinove”. One „koji nisu Srbi” Tomić je uveravao da se ne plaše srpskog vojnika: „U boju sa Arnautima video sam plemenitost srpskog vojnika koji je nosio na rukama arnautsko detence jer veruje u Boga i dušu”.[129] U Somboru je pešadijskog majora Nikolu Ilića u prostorijama Narodnog veća Srba i Bunjevaca pozdravio dr Joca Lalošević.[130] U Subotici su potpukovnika Anta Živulovića i majora Mihajla Brodija na železničkoj stanici u ime BSNO pozdravili Šimun Milodanović i Jovan Manojlović (na srpskom), a u ime gradskog senata i MNV Lajoš Dembic odnosno Emil Havaš (na mađarskom).[131] U Bečkereku je pozdravni govor vojsci i njenom brigadiru Dragutinu Ristiću na železničkoj stanici održao dr Slavko Županski, a u velikoj sali županijske zgrade podžupan dr Janko.[132] Osamdesetsedmogodišnji Mihailo Polit-Desančić je od uzbuđenja doživeo manji moždani udar, kada ga je Srpsko narodno veće u Temišvaru pozvalo da pozdravi srpsku vojsku koja je stigla u grad.[133]
Srpska vojska je tako, u novembru 1918. godine, kontrolisala Srem, veći deo Banata, Bačku i Baranju.
Dolazak srpske vojske na prostore Srema, Banata, Bačke i Baranje je uticao na sudbinu ako ne svih delova Vojvodine, a ono barem njenog jezgra.[134]
Beogradsko primirje uredi
Ugovor o primirju je zaključen u Beogradu posle sedmodnevnih pregovora 13. novembra 1918. u 23.15 časova. Sa savezničke strane potpisali su ga vojvoda Živojin Mišić i general Pol Anri, a sa mađarske ministar vojni Bela Linder. Sadržavao je 18 tačaka. Prema prvoj tački mađarska vlada se obavezala da će povući vojsku severno od linije koju obeležavaju gornji tok reke Samoša, Bistrica, Moriš (selo)|Moriš do ušća u Tisu, Subotica, Baja, Pečuj, a zatim tok reke Drave do njenog spajanja s granicom Hrvatske i Slavonije. Srpska i francuska vojska će zauzeti ovo područje pod uslovima generala Deperea. Civilna vlast će i dalje ostati u rukama mađarske vlade. Od oružanih snaga jedino će mađarska policija i žandarmerija ostati na zaposednutoj teritoriji i to u ograničenom broju kako bi se održao red i mir. Ostaće i pojedine vojne jedinice potrebne za obezbeđivanje železničkih pruga.[135]
Primirjem je srpskoj vojsci potvrđeno posedanje teritorija obeleženih demarkacionom linijom koja je na istoku išla pravcem Oršava—Mehadija—Karansebeš—Lugoš—Arad, na severu duž reke Moriš do Segedina i dalje pravcem Segedin—Pečuj—Barč, na zapadu Dravom od Barča do Osijeka i dalje železničkom prugom od Osijeka do Šamca na Savi.[136]
U trenutku potpisivanja primirja srpski narodni odbori su smenjivali mađarske vlasti, negde same (narodnom gardom), negde uz pomoć vojske vojske.
U evropskoj javnosti je preovladalo uverenje da je Mađarska potpisala nepovoljno primirje. Za to je možda bio najviše zaslužan britanski publicista i diplomata Vilijam Gud, koji je u novoj svesci „Enciklopedije Britanike” pisao „da je Karolji lišio Mađarsku mnogih teritorijalnih i drugih prava koja su joj bila data ranije sklopljenim primirjem na Italijanskom frontu između generala Dijaza i austrougarskih armija”.[137] Karolji se pravdao da je Beogradsko primirje „bilo vojnički a ne politički sporazum na osnovi kojega je i na okupiranim područjima ostalo mađarsko zakonodavstvo i uprava”, što je potvrdio i francuski general Luj Franše d' Epere.[138]
Velika narodna skupština uredi
U organizaciji Srpskog narodnog odbora iz Novog Sada sazvana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, koja 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu proglašava otcepljenje ovih regiona od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Kraljevini Srbiji.
Na Velikoj narodnoj skupštini bili su zastupljeni skoro svi brojniji narodi Vojvodine (izuzev Rumuna), s tim da neki narodi nisu bili zastupljeni s onim brojem predstavnika koji bi bio srazmeran brojnosti tih naroda na području Banata, Bačke i Baranje. Velika narodna skupština brojala je ukupno 757 delegata, od kojih je bilo 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 6 Nemaca, 3 Šokca, 2 Hrvata i 1 Mađar. 24. novembra, dan pre sazivanja Velike narodne skupštine u Novom Sadu, održan je Veliki narodni zbor u Rumi na kome je proglašeno prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji.
„Kosovski mučenici! Sretno vam Oslobođenje! Nikada u životu nisam bio toliko uzdrhtan kao u ovom trenutku. A vidim vam na licu, da ste i vi tako uzdrhtani. Mi nismo sami. Zar može biti, a da i vi ne vidite, kako se u ovoj dvorani nalazi i srpska petstogodišnja istorija, do sada tužna a sada ozarena i nasmejana. Može li biti a da vi ne vidite u zraku ove dvorane naše velike mrtve, duh njihov. Može li biti da i vi ne vidite, kako na prozorima ove dvorane udaraju pahuljice beloga snega, a u tim pahuljicama je duh onih, koji se nisu još ni rodili i koji će tek doći, duh budućnosti naše. Mi nismo ovde danas sami.”
Govoreći o odluci da se Vojvodina priključi Srbiji, Tomić kaže:
„Jesmo li dobro uradili? Ako pitamo srce, kazaće, učinili ste po meni; ako pitamo pamet, i ona će nam to kazati.”
Dan ranije, 24. novembra, na zboru mesnih odbornika Narodnog veća u Rumi, najavljeno je da će se Srem neposredno prisajediniti Srbiji u slučaju da ne dođe do ujedinjenja Jugoslovena. Zbor je u Novi Sad uputio delegaciju koja je tamo dostavila pomenutu rezoluciju.
Dana 1. decembra 1918, proglašeno je ujedinjenje Kraljevine Srbije (u čijem sastavu su tada bili Banat, Bačka i Baranja, kao i Srem) sa Državom Slovenaca, Hrvata i Srba i formiranje nove jedinstvene države pod nazivom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije poznate kao Kraljevina Jugoslavija, a 1919. godine je novo kraljevstvo (sa teritorijom današnje Vojvodine u svom sastavu) i međunarodno priznato.
Narodna uprava uredi
Pored odluke o prisajedinjenju Kraljevini Srbiji, Velika narodna skupština u Novom Sadu je takođe donela odluku o formiranju pokrajinske vlade (narodne uprave) i pokrajinske skupštine (velikog narodnog saveta) za Banat, Bačku i Baranju. Za predsednika narodne uprave izabran je dr Jovan Lalošević, a za predsednika velikog narodnog saveta dr Slavko Miletić.
Veliki Narodni Savet brojao je 50 članova, od kojih 35 Srba, 8 Bunjevaca, 5 Slovaka, 1 Krašovana i 1 unijatskog sveštenika. U nadležnosti narodne uprave nalazili su se sledeći odseci: politički poslovi, unutrašnji poslovi, pravosuđe, prosveta (škola i crkva), finansije, saobraćaj, privreda, prehrana i snabdevanje, socijalne reforme, narodno zdravlje i narodna odbrana.
Međutim, Narodna uprava tada još nije uspostavila punu kontrolu nad svim institucijama u Vojvodini.[139] Krajem 1918. i početkom 1919. delovima tadašnje Vojvodine istovremeno upravljaju vlada iz Beograda, Narodna uprava iz Novog Sada, vlada iz Budimpešte, mesna narodna veća i mesne samoupravne vlasti. Međutim, od 4. decembra 1918. Narodna uprava je počela da smenjuje mađarske velike župane, gradonačelnike i javne beležnike i da na njihova mesta dovodi Slovene, uglavnom Srbe. Za pančevačko-vršačkog župana je imenovan dr Jovan Bogdanov, za torontalsko-tamiškog župana dr Slavko Županski, za bačku županiju dr Kosta Bugarski, za grad Temišvar i temišvarsku i krašovsko-severinsku županiju dr Martin Filipon (Krašovan), za grad Baju i Baranju dr Stjepan Vojnić-Tunić (Bunjevac). Za gradonačelnika Pančeva imenovan je dr Jovan Bogdanov, za Suboticu dr Stjepan Matijević (Bunjevac), za Vršac Ivan Kosirović, za Novi Sad Jovan Živojnović.[140] Zatim je 16. decembra Narodna uprava izdala naredbu kojom je obavezala sve činovnike da polože zakletvu na vernost srpskom vladaru i Narodnoj upravi. Zakletva je glasila: „Zaklinjem se Bogom živim, da ću sve dužnosti, koje mi moje zvanje nalaže, verno i savesno ispunjavati, da ću biti veran Narodnoj Upravi za Banat, Bačku i Baranju, da ću njene naredbe izvršavati, svojim pretpostavljenima se pokoravati i zvanične tajne čuvati. Tako mi Bog pomogao!” Svi oni koji budu odbili da polože zakletvu, biće smenjeni sa položaja i proterani preko demarkacione linije. Dana 13. januara Narodna uprava je izdala naredbu kojom je obavezala sve lokalne vlasti da uvedu srpski jezik. Međutim, u mnogim mestima ta naredba nije bila izvršena.[141]
Narodna uprava je uspela mnogo da uradi u oblastima pravosuđa, školstva, privrede i finansija. U sudovima je usvojeno načelo da je jezik stranaka i jezik suđenja, a takođe je usvojen i sličan princip u školstvu da je nastavni jezik maternji jezik učenika. Međutim, Narodna uprava nikada nije dobila zvanično priznanje od vlade u Beogradu. Štaviše, premijer Kraljevine SHS Stojan Protić je tražio 20. decembra 1918. da se ona raspusti. Uprkos tome, Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju je bila aktivna sve do 11. marta 1919. godine, kada je održala svoju poslednju sednicu.[142] Ukidanjem Narodne uprave automatski je ukinut i Veliki narodni savet, čije nadležnosti su prenete na vladu u Beogradu.[143] Nakon ukidanja Narodne uprave, Banat, Bačka i Baranja je formalno i dalje tretirana kao jedna od pokrajina Kraljevstva SHS, sve do podele zemlje na oblasti 1922. godine.
Naredbom Ministarstva pravde Kraljevine SHS od 22. juna 1919. sudskoj vlasti je zabranjeno da primenjuje zakone Mađarske republike, a dozvoljeno joj je da se pridržava samo pozitivnih zakona bivšeg ugarskog zakonodavstva.[144]
„Politika pečujske ambicije” uredi
Uspostavljanje novih civilnih vlasti bilo je otežano naročito u Baranji. Narodna uprava je 1. februara 1919. imenovala Vladislava Pandurovića, advokata iz Brčkog, za velikog župana i vladinog komesara Baranje. Smatran je pogodnom ličnošću, jer je dugo godina bio nastavnik kadetske škole u Pečuju i bio oženjen Mađaricom iz Pečuja. Međutim, Nacionalni savet Mađara u Baranji je odbio njegovo naimenovanje, obrazloživši da ne prihvata civilne vlasti iz Novog Sada, nego samo one iz Budimpešte.
U Pečuju su 29—30. avgusta 1920. održani izbori na kojima je odnela ubedljivu pobedu Pečujsko-baranjska socijalistička partija prijateljski nastrojena prema srpskim vlastima. Pobeda joj je omogućila da formira gradsku upravu na čelu sa gradonačelnikom Belom Linderom, bivšim ministrom vojnim u vladi grofa Karoljija.
U nadi da će dobiti još neka mesta u delovima Baranje i Bačke koji su prema odredbama ugovora pripali Mađarskoj, jugoslovenske vlasti su godinu dana (od leta 1920. do leta 1921) odugovlačile sa evakuacijom vojske i administracije iz ovih oblasti. Mađarskoj su za to ponudile izgovor da nije ispoštovala odredbe primirja.[145] Zbog neslaganja sa odlukom mirovne konferencije, deo stanovništva iz krajeva Baranje i Bačke koji su se, prema mirovnom ugovoru, našli u okviru Mađarske, proglasio je 15. avgusta 1921. stvaranje kratkotrajne Baranjsko-Bajske republike, za čijeg je predsednika izabran Petar Dobrović. Njeni predstavnici su na prijemu kod premijera KSHS N. Pašića zatražili pomoć.
Međutim, 18. avgusta 1921. jedna međunarodna komisija je došla u Baju sa zadatkom da nadgleda evakuaciju Bajskog trokuta. Jugoslovenska vojska je 19. avgusta 1921. u žurbi evakuisala Pečuj i Baju. Sutradan, na dan Svetog Ištvana, koji se kod Mađara smatra zaštitnikom Ugarske, mađarska vojska je ušla u Baranju i Novi Segedin. Kada je ušla u Pečuj, mađarska vojska je objavila da se neće zadržavati na obalama Drave, nego da će ići na Sombor i Suboticu.[146] Ove pretnje Mađarska, međutim, nije ostvarila sve do 1941. godine. Mnogi Srbi i Bunjevci su bili ogorčeni zbog predaje Baranje i Bajskog trokuta bez borbe. Petar Pekić, koji je ostao bez svog rodnog kraja (Gornji Sveti Ivan), svoje razočarenje je izrazio stihovima: „Zar će Srpska Vojska sad da nas izdade / Pred kojom dušmanin na kolena pade”?[147]
Štrajk mađarskih železničara u Subotici uredi
U skladu sa Beogradskim primirjem, železnica na prostoru Subotičke železničke uprave je do januara 1920. bila zasebno telo na području koje su kontrolisale srpska vojska i Narodna uprava. O imenovanjima i unapređenjima službenika ove železnice odlučivala je Mađarska državna železnica, a sa tim su bile saglasne i srpske vlasti u Beogradu. Vojne vlasti su u Baranji imale problema sa veoma uticajnom Socijaldemokratskom partijom i sindikalnim savezima koje su okupljali mađarsko radništvo. Kada je februara 1919. uhapšena jedna grupa istaknutih Mađara među kojima je bio Đula Hajdu, Savez železničara i Savez državnih službenika (koji su bili ostaci prethodnih vlasti) proglasili su generalni štrajk na koji su se odazvali pretežno mađarski radnici u Subotici, Temišvaru i Pečuju. Vojne vlasti su pokušale da uguše štrajk, hapšenjem dela rudara, železničara i drugih učesnika, ali je to za posledicu imalo zastoj u železničkom saobraćaju u Baranji, delu Bačke i Banata, koji se odrazio i na privredu. Generalni štrajk je završen pobedom mađarskih radnika 12. marta 1919, kada je Vrhovna komanda u Beogradu prihvatila radničke uslove. Na štrajkovima su, pored socijalnih, isticani i mađarski nacionalni zahtevi, koji su uključivali zahteve za uspostavljanje mađarske uprave, ukidanje cenzure koja je pogađala mađarsku štampu, ukidanje zakletve na vernost Narodnoj upravi, vraćanje na posao otpuštenih mađarskih činovnika, itd.[148]
Razgraničenje sa Mađarskom uredi
Sredinom 1919. regent Aleksandar je posetio šest vojvođanskih gradova: Pančevo 2, Novi Sad 10, Veliki Bečkerek 20. i 21, Veliku Kikindu 21. i 22. juna, Suboticu 26—28. jula i Sombor 28. i 29. jula. Svuda je toplo dočekan. Naročito oduševljenje je izazvao prilikom boravka u Subotici, gde je izjavio: „Subotica je naša. Naša je bila, naša će biti i naša mora ostati”. Njegove reči su stvorile uverenje da će razgraničenje sa Mađarskom biti rešeno u korist Kraljevine SHS.[149]
Tačkom 2. člana 27. Ugovora o miru u Trijanonu od 4. juna 1920. uglavnom su određene granice između Kraljevstva SHS i nezavisne Mađarske.[150] Po ovom ugovoru, Kraljevini SHS je pripao veći deo Bačke i manji jugoistočni deo Baranje između Dunava i Drave ( Baranjski trougao — između Drave, Blatnog Jezera i Dunava), a Mađarskoj Bajski trokut, veći deo Baranje i mali deo Banata blizu Segedina.
Konačno povlačenje i obeležavanje granice na terenu, kao i izrada granične dokumentacije (planova i karata) poverene su Međunarodnoj komisiji za razgraničenje, koja je obrazovana u Parizu 1. avgusta 1921. na osnovu člana 29. Ugovora o miru. Za komesara Ujedinjenog Kraljevstva određen je pukovnik Kri, Francuske potpukovnik M. Marminija, Italije pukovnik Valvasoni, Japana potpukovnik Janagava, Mađarske pukovnik Vasel i Kraljevine SHS konjički pukovnik Vojin Čolak-Antić.[151]
Komisija je tokom razgraničenja posetila niz mesta. Najupečatljivija je bila poseta Riđici, na kojoj je naročiti utisak na prisutne proizveo katolički sveštenik Matija Čatalinac iz Bačkog Brega.[152]
Određivanje jugoslovensko-mađarske granice na terenu je počelo od tromeđe SHS, Mađarske i Austrije, a trajalo od 1. septembra 1921. do maja 1924. U vojvođanskom delu Kraljevine SHS obavljena je korekcija granice na nekoliko mesta. U Bačkoj je Kraljevina SHS ustupila Mađarskoj deo kaćmarskog i bačmadaraškog atara, a Mađarska Kraljevini SHS preko 6.000 jutara u subotičkom ataru. U Banatu je Mađarska ustupila Kraljevini SHS Đalu. Duž cele granice dužine od 623.243.63 m postavljene su granične oznake, od kojih je 4.006 bilo numerisano a 168 nenumerisano. Napravljeni su planovi i karte razmera 1:2.000, 1:2.880, 1:5.000 i 1:75,000.[153]
Razgraničenje sa Rumunijom uredi
Jugoslovenski teritorijalni zahtevi u Banatu uključivali su ravni (zapadni i centralni) Banat, sa gradom Temišvarom i severnom granicom na reci Moriš. Međutim, bilo je i takvih (maksimalističkih) zahteva koji su uključivali i teritorije do zapadnih obronaka Karpata. Njih su zastupali Jovan Radonić i neki srpski političari.[154]
Teritorijalni zahtevi Rumuna su se zasnivali na obećanjima koje je dala Antanta kako bi uvukla Rumuniju u rat na svoju stranu. Naime, sile Antante su sa Rumunijom 17. avgusta 1916. potpisale u Bukureštu dva tajna dokumenta (Ugovor o savezništvu i Vojnu konvenciju), kojima je Rumuniji zagarantovano teritorijalno proširenje na Bukovinu, Transilvaniju i ceo Banat do Tise. Rumunija je ušla u rat 27. avgusta 1916. na strani sila Antante, ali su je Centralne sile porazile i naterale na separatni mir 7. maja 1918. Ponovo je ušla u rat novembra 1918, kada je postalo očigledno da su ga Centralne sile izgubile. Već 31. oktobra su na više mesta prešli preko granice u Transilvaniju. Na Velikoj narodnoj skupštini održanoj u Alba Juliji 1. decembra 1918, na kojoj je proglašeno „da se teritorija Transilvanije, Banata i Ugarskih zemalja, nastanjena Rumunima, ujedinjuje sa Kraljevinom Rumunijom”, prisustvovali su, između ostalog, i Rumuni iz Banata.[155] Isto tako, Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji koja je proglasila prisajedinjenje ovih područja Srbiji prisustvovali su i delegati iz delova Banata koji će kasnije pripasti Rumuniji.
Ugovorom u Sevru Kraljevina SHS i Rumunija su se međusobno obavezale da će se pri određivanju granice u Banatu voditi etničkim principom, ali da će on važiti samo za Srbe i Rumune, dok će drugi narodi (poimenice Nemci i Mađari) biti zanemareni.[156] Dalje, ukoliko bude nemoguće odrediti etničke granice, granica će se povući tako da na rumunskoj strani ostane približno isti broj Srba, koliko na srpskoj strani ostane Rumuna.
Međutim, ni Srbija ni Rumunija nisu bile zadovoljne ovim predlogom. Prva je, naime, htela da granica ide železničkom prugom Buzijaš-Temišvar-Arad, a druga je i dalje istrajavala u težnji da dobije ceo Banat. Srbija je tada zapretila Rumuniji ratom. Da bi sprečila izbijanje rata, francuska vojska pod komandom generala Anrija Bertloa u Velikoj Kikindi se postavila između rumunske i srpske vojske, stvorivši tako neutralnu zonu. Mirovna konferencija u Parizu je donela načelnu odluku da se Banat podeli između Kraljevine SHS i Rumunije. Nakon te odluke i bilateralnih pregovora jugoslovenske i rumunske vlade, srpska vojska je već tokom marta 1919. evakuisala najistočnije delove svog dela Banata uglavnom naseljene Rumunima i ustupila ih Rumuniji. To su bili moldavski, jamski, bozovički, oršavski, buzijaški, lugoški i lipovski srez.[157]
U avgustu 1919. Rumuniji je predato još nekoliko srezova u do tada jugoslovenskom severoistočnom delu Banata pretežno naseljenom Rumunima, kao i grad Temišvar (3. avgusta), koji je pretežno bio naseljen Nemcima.[158] Podelom Banata na takav način Rumuniji su pripala srpska sela Rudna, Fenj, Ivanda, Dinjaš, Srpski Sveti Marton, Čakovo, Čenej, Nemet, Mali Bečkerek, a veći broj Srba ostao je i u Temišvaru i mestima u njegovoj okolini.
Kraljevina SXS je dobila od Rumunije mesta Modoš, Pardanj, Šurjan, Veliki Gaj i Krivu Baru, kao i ostrva na Dunavu Ogradinu i Pleviševicu. Rumunija je dobila od Kraljevine SHS mesta Žombolj, Žam, Čordu, Čenej, Staru Bebu i Pusta Kerestur, kao i ostrvo na Dunavu Moldavu. Za ostrvo Moldavu koje je bilo u posedu Srba iz sela Stara Moldava u Rumuniji, Rumunija je ustupila Kraljevini SHS 1.203 hektara zemljišta duž granice u Banatu i to u Mokrinu 569, Velikom Gaju 102, Šurjanu 114 i Klariji 418 hektara.[159]
Granična linija između Kraljevine SHS i Rumunije je definitivno određena Protokolom koji su 24. novembra 1923. u Beogradu potpisali jugoslovenski ministar inostranih dela Momčilo Ninčić i rumunski poslanik ministar Teodor Emaidi,[160] dok je ugovor o konačnom razgraničenju dve države zaključen maja 1924. godine.[161]
Nakon definitivnog određivanja granice u Banatu, od ukupno 28.261 km² Kraljevini SHS je pripalo 9.302 km², Rumuniji 18.958 km², a Mađarskoj 271 km².[158]
Kraljevina SHS i Rumunija su podelile Banat tako što je prvoj pripao manji zapadni deo uz Tisu i Dunav, a drugoj veći istočni deo.
Optanti uredi
Srbi koji su razgraničenjem Kraljevine SHS i Mađarske ostali izvan matice, većinom su optirali za Jugoslaviju. Odluka o iseljenju je sazrela kod njih još u periodu nakon potpisivanja Beogradskog primirja (1918—1920), a podstaknuta je pre svega strahom za nacionalni opstanak u revizionistički raspoloženoj Mađarskoj. Najveći zagovornik kolektivnog iseljavanja je bio budimski episkop Georgije Zubković.[162] Seoba Srba iz Mađarske u matične srpske krajeve, odvijala se u periodu 1920—1931. Optanti su se uglavnom naseljavali u Bačkoj, Banatu, Baranji i Sremu, a u manjoj meri i u drugim krajevima Jugoslavije.[163] Ova seoba optanata je imala suprotan smer od velikih seoba Srba u 17. i 18. veku, u kojima su se Srbi kretali iz južnih srpskih zemalja na sever, u Habzburšku monarhiju. Međutim, period nakon velikih seoba Srba je karakterisala postepena etnička koncentracija Srba na području današnje Vojvodine i smanjivanje srpske etničke teritorije, na koju su se naseljavali prevashodno Mađari, Nemci i Rumuni. Srbi su tako u periodu od početka 18. do početka 20. veka prestali biti etnička većina u delovima Baranje, Bačkom Potisju, kao i delovima Banata i Pomorišja.
Posleratna ekonomija uredi
Ekonomske prilike u Vojvodini prvih godina posle rata su bile loše. U poljoprivredi se osećao nedostatak radne snage i vučne stoke. Zbog toga su njive ostale zaparložene. Posledica je bila otežana prehrana stanovništva.
Devalvacija austrougarskih novčanica je dodatno pogodila vojvođansko stanovništvo. U Vojvodini je tada bio u prometu srpski, austrougarski, nemački, francuski i bugarski novac. Ministarstvo finansija Kraljevine SHS je odredilo kurs 100 dinara = 250 kruna. Kasnije je izdalo naredbu o ograničavanju devalviranih valuta (austrougarske i bugarske).
Vojvodina je bila jedan od industrijski najrazvijenijih regiona u Kraljevini SHS. Njen udeo u ukupnom broju industrijskih preduzeća 1919. je bio 20%, a u železničkoj mreži 25%. Proces njene industrijalizacije je nastavljen i tokom međuratnog perioda. Godine 1919. je bilo 428 industrijskih preduzeća, a dvadeset godina kasnije 818.
Prema izveštaju Radničke komore u Novom Sadu za 1927/28. godinu, vojvođanska industrija je zapošljavala 16.887 radnika, od čega 6.462 (38,30%) u prehrambenoj, 4.303 (25,50%) u metalnoj, 1.812 (10,70%) u tekstilnoj, 1.313 (7,70%) u drvnoj, 767 (4,50%) u hemijskoj, 743 (4,50%) u industriji građevinskog materijala, 555 (3,30%) u elektranama, 420 (2,50%) u industriji kože, 512 (3,00%) u grafičkoj industriji.[164]
Administrativna podela uredi
Kraljevstvo SHS bilo je u početku podeljeno na okruge i županije, a upravni centri na području Vojvodine bili su Novi Sad (Bačka i Baranja), Veliki Bečkerek (Banat) i Vukovar (Srem).
U prvoj polovini 1922. u Narodnoj skupštini su doneti Zakon o ustanovljenju oblasti, Uredba o podeli zemlje na oblasti i Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi, kojima je definisan teritorijalno-administrativni sistem zemlje. Zemlja je podeljena na 33 oblasti, od kojih su se 4 u celini ili delimično prostirale na teritoriji današnje Vojvodine:
- Bačka oblast sa sedištem u Somboru, koja je obuhvatala jugoslovenski deo Baranje i Bačke bez Potisja. Činili su je srezovi: Novi Sad, Kula, Bačka Topola, Sombor, Apatin, Odžaci, Bačka Palanka, Darda i Batina. Status grada imali su: Novi Sad, Subotica i Sombor. Iako je prema slovu Uredbe za sedište Bačke oblasti bio određen Novi Sad, on to faktički nije bio za sve vreme postojanja oblasti.[165]
- Sremska oblast sa sedištem u Vukovaru, koja je obuhvatala ceo Srem i najistočnije delove Slavonije. Odgovarala je u potpunosti opsegu dotadašnje Sremske županije. Činili su je srezovi: Zemun, Stara Pazova, Irig, Ruma, Sremska Mitrovica, Šid, Ilok, Vukovar, Vinkovci i Županja. Status grada imali su Zemun, Petrovaradin, Sremski Karlovci, Sremska Mitrovica, Vukovar i Vinkovci.
- Beogradska oblast sa sedištem u Beogradu, koja je obuhvatala veći deo Banata uz Tisu i Dunav, bačko Potisje i srezove južno od Beograda (vračarski i posavski). Vojvođanski deo su činili srezovi Senta, Stari Bečej, Velika Kikinda, Veliki Bečkerek, Titel, Nova Kanjiža, Novi Bečej, Jaša Tomić, Žabalj, Kovačica i Pančevo. Status grada imali su: Pančevo, Veliki Bečkerek, Velika Kikinda, Senta i Stara Kanjiža.
- Podunavska oblast sa sedištem u Smederevu, koja je obuhvatala jugoistočni Banat i nekoliko srezova Šumadije jugozapadno od Smedereva. Vojvođanski deo činili su srezovi: Alibunar, Kovin, Vršac i Bela Crkva. Status grada imali su Vršac i Bela Crkva.
Međutim, proces organizovanja oblasti je potrajao do 1927. Do tada su paralelno postojale županije i oblasti. Županije u Vojvodini su faktički ukinute tek u prvoj polovini 1927.[166]
Uvođenjem šestojanuarske diktature, oblasti su ukinute a umesto njih su krajem godine uvedene banovine (16. novembra 1929). Područje današnje Vojvodine je uglavnom pripalo Dunavskoj banovini sa sedištem u Novom Sadu, a manjim delom i Drinskoj banovini i Upravi grada Beograda. Dunavska banovina je obuhvatala Bačku, Baranju, veći deo Banata, deo Srema, kao i deo Šumadije i Braničeva. Vojvođanski deo Dunavske banovine je obuhvatao srezove Batina, Darda, Sombor, Apatin, Odžaci, Bačka Palanka, Kula, Bačka Topola, Senta, Stari Bečej, Žabalj, Titel, Novi Sad, Nova Kanjiža, Novi Bečej, Velika Kikinda, Veliki Bečkerek, Jaša Tomić, Kovačica, Pančevo, Kovin, Bela Crkva, Vršac, Alibunar, Zemun, Stara Pazova, Irig, Ruma i Ilok sa gradovima Novim Sadom, Suboticom, Somborom, Sentom, Starom Kanjižom, Velikim Bečkerekom, Velikom Kikindom, Belom Crkvom, Vršcem i Sremskim Karlovcima. Srezovi Šid i Sremska Mitrovica su prvobitno pripali Drinskoj banovini, a gradovi Zemun i Pančevo Upravi Grada Beograda. Srezovi Šid i Sremska Mitrovica su 1931. izdvojeni iz sastava Drinske banovine i priključeni Dunavskoj banovini.[167] Iako su po Ustavu Kraljevine iz 1931. definisane kao upravna i samoupravna administrativno-teritorijalna područja, banovine faktički to nikada nisu postale.[168]
Na osnovu sporazuma Cvetković-Maček iz 1939, sremski srezovi Šid i Ilok su izdvojeni iz sastava Dunavske banovine i priključeni Banovini Hrvatskoj.[169]
Socijalno-etnička struktura uredi
Prema popisu iz 1921, Vojvodina (Banat, Bačka i Baranja) je brojala 1.365.596 stanovnika. Od toga je govornika srpskog ili hrvatskog bilo 502.415 (36,80%), slovenačkog 7.105 (0,50%), čehoslovačkog 48.666 (3,30%), ukrajinskog 11.047 (0,80%), poljskog 284 (0,02%), ruskog 5.437 (0,41%), mađarskog 376.107 (27,71%), nemačkog 316.107 (23,10%), rumunskog 69.530 (5,10%) itd. Prvi po brojnosti svakako su bili Srbi. Procenjuje se da ih je bilo 400.000. Drugi po brojnosti su bili Mađari, a treći Nemci.[170] Govornici srpskog ili hrvatskog jezika su činili dominantno stanovništvo u svim srezovima u Sremu, sedam srezova u Banatu i dva sreza u Bačkoj. Takođe su bili dominantno stanovništvo i u većini velikih gradova današnje Vojvodine — Novom Sadu, Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Velikoj Kikindi, Velikom Bečkereku i Pančevu. Izuzetak su predstavljali Vršac i Ruma, gde su najveći deo stanovništva činili Nemci. Nemci su takođe bili najbrojnije stanovništvo u pet srezova u Bačkoj i tri u Banatu. Mađari su bili najbrojniji u tri sreza u Bačkoj i jednom srezu u Banatu. Rumuni su dominirali u dva sreza u Banatu, a Slovaci u jednom srezu u Bačkoj.
Na prostoru današnje Vojvodine (Banat, Bačka, Srem), prema istim podacima, živelo je 1.598.821 stanovnika. Od toga je govornika srpskog ili hrvatskog bilo 690.623 (43,20%), mađarskog 372.099 (23,30%), nemačkog 347.798 (21,70%), rumunskog 69.245 (4,30%), čehoslovačkog 60.312 (3,70%) itd.[171]
Prema podacima o posedovnim odnosima za Bačku koje je prikupilo Povereništvo za privredu Narodne uprave početkom 1919, u Bačkoj je bilo 57.631 bezemljaša. Od toga je Mađara bilo 23.863 (41,41%), Srba 13.071 (22,68%), Nemaca 10.475 (18,18%), Hrvata i Bunjevaca 5.628 (9,77%), Slovaka 3.153 (5,47%), Rusa i Rusina 1.372 (2,38%), Jevreja 16 (0,01%) i ostalih 53 (0,06%). Prema istim podacima, od ukupno 28.297 popisana vlasnika zemljišnih poseda od 0 do 10 kj u Bačkoj, Mađara je bilo 9.978 (35,26%), Srba 6.774 (23,94%), Nemaca 6.171 (21,18%), Bunjevaca i Hrvata 2.534 (8,96%), Slovaka 2.180 (7,70%), Rusa i Rusina 654 (2,31%), ostalih 6 (0,02%). Podaci za Banat i Baranju su po svemu sudeći izgubljeni.[172]
Tokom međuratnog perioda u naučnim krugovima je podsticana majorizacija neslovenskog stanovništva, pre svega Mađara i Nemaca, kao jedan od načina obezbeđenja države spolja. Tako je predloženo „etničko obezbeđivanje” ili „pojužnoslovenjivanje” zapadnog dela graničnog pojasa prema Mađarskoj, koje bi se moglo sprovesti majorizacijom mađarskog stanovništva u senćanskom, somborskom, novokanjiškom i baranjskom području ili nacionalizacijom, odnosno postizanjem natpolovične većine u ova četiri granična područja. Po istom predlogu, trebalo je zatim radi obezbeđivanja Severne Bačke nacionalizovati i sledeće srezove:
- topolski i starobečejski srez u Srednjoj Bačkoj (mađarska većina)
- kulski, apatinski, odžački i palanački u Južnoj Bačkoj (nemačka većina)
Isto tako je trebalo izvršiti etničko preobražavanje Srednjeg i Donjeg Banata južno od Begeja u dve etape:
- nacionalizacijom graničnog pojasa od Velike Kikinde do belocrkvanskog sreza u modoškom i vršačkom području
- nacionalizacijom bečkerečkog područja (sreza i grada) i alibunarskog i pančevačkog sreza.[173]
Početkom 18. veka, sve ove teritorije su pretežno nastanjivali Srbi, a Mađari i Nemci su na njih naseljeni u periodu od približno dva veka, koliko je trajala habzburška uprava. Naseljavanje Mađara i Nemaca je takođe delom imalo za cilj pomađarivanje odnosno ponemčavanje, a takođe i pokatoličavanje ovih prostora.
Etnički sastav Dunavske banovine je bio sledeći: Srbi i Hrvati (56,9%), Mađari (18,2%), Nemci (16,3%) i drugi.
Ideja o autonomiji uredi
Teza o autonomnoj ili federalnoj jedinici Vojvodini imaće zadatak da prikrije velikohrvatske pretenzije HSS-a na celinu, ili bar na delove, vojvođanske teritorije u trenucima osamostaljivanja Hrvatske, a u najmanju ruku da što više usitni i razjedini srpski nacionalni prostor.
Između dva svetska rata, na području Vojvodine delovao je politički pokret koji je zagovarao političku i ekonomsku autonomiju Vojvodine. Ovaj pokret su predvodili vojvođanski Srbi, a istaknuti predstavnici pokreta bili su Duda Bošković i Joca Lalošević.
Ideja o autonomnoj Vojvodini aktuelizovana je nedugo posle stvaranja Kraljevine SHS. Već dvadesetih godina 20. veka srpski političari iz Vojvodine poveli su borbu protiv državnog centralizma. Samostalna demokratska stranka, koja je okupljala uglavnom prečanske Srbe, izlazi 1925. godine sa autonomističkim programom. Borba za autonomiju dobila je na intenzitetu posle stvaranja Seljačko-demokratske koalicije (SDK) povezivanjem Samostalne demokratske stranke sa Hrvatskom seljačkom strankom, a naročito posle junskog atentata 1928. Od Srba iz Vojvodine najglasniji u osudi državnog centralizma bio je pančevački advokat Dušan Duda Bošković.[174]
Zagrebačke punktacije iz 1932. podstakle su i srpske političare iz Vojvodine da zauzmu stav u odnosu na ustavnopravno uređenje države. Tako je nastala Novosadska rezolucija od 28. decembra 1932, u čijoj izradi je učestvovao i Duda Bošković.[175] Među srpskim političarima iz Vojvodine koji su potpisali 1934. Novosadsku rezoluciju pojavila se uoči petomajskih izbora 1935. ideja o stvaranju „vojvođanskog fronta”. Promovisao ju je pomenuti Duda Bošković.[176] Neuspeh na petomajskim izborima podstakao je opozicione vođe iz Vojvodine na stvaranje Vojvođanske stranke na osnovu Novosadske rezolucije iz 1932. Na tome se počelo ozbiljnije raditi u leto 1935. Inicijator Pokreta bio je advokat Žarko Jakšić iz Petrovgrada. Politički protivnici su mu zamerali što vojvođansko pitanje stavlja u isti rang sa hrvatskim. Na konferenciji vodećih opozicionih političara u Vojvodini održanoj u julu 1935. usvojen je program koji je predviđao federativno uređenje Jugoslavije i obrazovanje posebne federalne jedinice Vojvodine (Banat, Bačka i Baranja sa Sremom) kojom bi upravljali „domoroci”. Na taj način je nastao Vojvođanski front ili pokret, kog su činili samostalni demokrati, radikali, Davidovićevi demokrati, levi zemljoradnici iz Saveza zemljoradnika, HSS-ovci i katolički klerikalci sa Blaškom Rajićem na čelu. Pod parolom „Hoćemo da gospodarimo na našoj grudi” zahtevano je da se „dođoši” izuzmu iz dodele upravnih funkcija u Vojvodini („od bana do beležnika”).[177] Politička aktivnost Fronta uglavnom se svodila na vođenje razgovora sa hrvatskim političarima o menjanju državnog ustrojstva i ustava. Iz tog vremena potiče veći broj ustavnih projekata. Jedan takav je sastavio tadašnji sekretar Matice srpske, ugledni član SDS i Vojvođanskog pokreta Nikola Milutinović.[178]
Uprkos velikim očekivanjima, Vojvođanski front nije imao podršku širokih masa.[179] To se najbolje pokazalo na parlamentarnim izborima iz 1935. i 1938. i opštinskim izborima iz 1936.[180] Uoči decembarskih izbora iz 1938. mogao mu se naslutiti krah. Vodeći članovi Vojvođanskog fronta bili su nezadovoljni što nisu sudelovali u sklapanju sporazuma u Farkašiću 8. oktobra 1938. Ovim sporazumom je na njihovu štetu predviđeno trijalističko uređenje Jugoslavije.[181] Sve nade da će SDK ostati dosledna ranijim federalističkim koncepcijama o sedam jedinica su se izjalovile posle potpisivanja sporazuma Cvetković-Maček. Ovim sporazumom stvorena je Banovina Hrvatska koja je, između ostalog, obuhvatala i delove zapadnog Srema sa srezovima Šid i Ilok većinski naseljenih Srbima. Hrvatska strana je, međutim, pretendovala na Srem do Zemuna i na polovinu Bačke.[182] Po zamisli političara iz Zagreba, trebalo je od Banata, Bačke i Baranje obrazovati posebnu administrativnu jedinicu, kako bi iz njenog sastava bilo lakše izdvojiti srezove i opštine sa hrvatskim stanovništvom.[183]
Ideju autonomne Vojvodine takođe će prihvatiti i Komunistička partija Jugoslavije, koja će je i realizovati posle Drugog svetskog rata.
Društveni život uredi
Prosveta u vreme prisajedinjenja Vojvodine Srbiji je bila pod jakim mađarskim uticajem. Na snazi je i dalje bio Aponjijev zakon o narodnim školama iz 1907, prema kom su nastavnici svih škola, i privatnih i državnih, bili su u obavezi da uče svoje učenike da vole Mađarsku i izjašnjavaju se kao Mađari. Stoga je već 9. decembra 1918. Narodna uprava za BBB donela odluku, prema kojoj je nastavu u školi trebalo izvoditi na jeziku većine učenika. Na taj način je mađarski jezik ukinut kao nastavni jezik u onim školama, gde on nije bio maternji jezik većine učenika.[184]
Zavođenjem šestojanuarske diktature 1929. mađarski uticaj u prosveti je još više suzbijan. Zahteve Mađara za prosvetnom autonomijom, koja im je bila zajemčena Ugovorom o zaštiti manjina, jugoslovenske prosvetne vlasti su odbile između ostalog i zbog toga što „predstavljaju povredu državnog suvereniteta i bezbednosti ... državnih i nacionalnih interesa”. Kako je objašnjavao Fedor Nikić: „ ... primanjem ovih njihovih zahteva u celini, mi bismo za kratko vreme imali duž cele naše granice školske i prosvetne ustanove koje bi radile i dejstvovale u pravcu iredente i revizije i čitav jedan splet manjinskih školskih autonomija, koje bi ugrožavale našu državnu i nacionalnu sigurnost i bezbednost”.[185]
Dana 28. juna 1919. u Novom Sadu je održana velika konferencija izaslanika župa srpskog, hrvatskog i slovenačkog sokolskog društva iz cele Jugoslavije, na kojoj je doneta odluka o stvaranju zajedničkog sokolskog društva pod imenom Jugoslovensko sokolsko društvo.[186]
Početkom 1920. u Subotici je osnovan Pravni fakultet. Na njemu je studirao i Dragiša Cvetković, predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije.
Drugi svetski rat uredi
Aprilski rat uredi
Stali smo na stranu nitkova — jer u tobožnjim vestima o grozotama nema ni jedne reči istine! Ni protiv Mađara, čak ni protiv Nemaca! Postaćemo lešinari! Najbednija nacija. Nisam to sprečio. Osećam se krivim.
Mađarski premijer Pal Teleki regentu Miklošu Hortiju uoči napada Mađarske na Jugoslaviju.
Dok se u Evropi i Severnoj Africi vodio rat, Kraljevina Jugoslavija i Mađarska, tada još u miru, ušle su u pregovore iz kojih je proistekao Sporazum o večnom prijateljstvu potpisan u Mohaču 12. decembra 1940. Potpisali su ga ministar inostranih poslova Mađarske grof Ištvan Čaki i ministar inostranih poslova Jugoslavije Aleksandar Cincar-Marković. Ratifikovan je u Budimpešti 27. februara 1941, što se u Beogradu nije dogodilo.
Sporazumom potpisanim 25. marta 1941. u zamku Belvedere u Beču Jugoslavija se pridružila Trojnom paktu koga su činile Nemačka, Italija i Japan. Međutim, dva dana kasnije u Beogradu je izbio puč, koji je u Berlinu tumačen kao anuliranje sporazuma o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, a u Budimpešti kao anuliranje Sporazuma o večnom prijateljstvu.
Po ugledu na Hitlera, mađarski regent Horti Mikloš se uoči napada na Jugoslaviju služio neistinama kako bi pred nacijom i svetom opravdao odluku o ratu. Međutim, mađarski predsednik vlade Pal Teleki je demantovao priče da su Mađari u Jugoslaviji ugroženi. Upozoravao je regenta da će obojica snositi posledice ako prekrše Sporazum o večnom prijateljstvu sa Jugoslavijom. Horti se izgleda nije dvoumio kada mu je odgovorio: „Obojica? ... Zašto obojica? ... Valjda ti ...”. U znak protesta zbog sudelovanja u napadu na Jugoslaviju, Teleki je 3. aprila izvršio samoubistvo.
Nemačka je 6. aprila izvršila napad na Jugoslaviju. Na vest o proglašenju Nezavisne Države Hrvatske u Zagrebu 10. aprila, napadu se priključila i Mađarska.
Mađarska vojska (Treća mađarska armija i „brza brigada”) je 11. aprila prešla mađarsko-jugoslovensku granicu.[187] Napad je bio usmeren na četiri pravca: Baranju, Novi Sad, Suboticu i srednju Bačku.
Uglavnom nije nailazila ni na kakav otpor. Jedini ozbiljniji sukob sa jugoslovenskom vojskom i to jednom jedinicom zabeležila je u blizini Bačkog Petrovca. Na mađarskoj strani je broj poginulih iznosio 65, a ranjenih 212. Gubici na jugoslovenskoj strani nisu poznati. U aprilu 1941. je 150 jugoslovenskih oficira i 2.000 vojnika dopalo u mađarsko ratno zarobljeništvo. Od toga je 70 oficira i 1.200 vojnika predato Nemcima, a ostatak pušten kućama.[188]
Okupacioni sistemi uredi
Posle Aprilskog rata i vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, područje današnje Vojvodine okupirale su Nemačka, Mađarska i Nezavisna Država Hrvatska i podelile ga u tri okupacione zone.
Bačka i Baranja su priključene Hortijevoj Mađarskoj. U Bačkoj i Baranji su uspostavljene gradske i sreske vojne komande. Gradske komande su formirane u Subotici, Novom Sadu, Somboru, Kanjiži i Senti, a sreske vojne komande u Branjinom Vrhu, Mohaču, Apatinu, Odžacima, Kuli, Bečeju, Bačkoj Palanci, Bačkoj Topoli, Novom Sadu, Somboru, Senti, Žablju i Titelu.[189]
Deobom Jugoslavije Srem je priključen Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Vlast u Sremu je u početku bila podeljena između Nemaca i ustaša. Nemci su upravljali istočnim delom sa Zemunom, a ustaše zapadnim delom. Nemački deo je potpadao pod nemačku Teritoriju vojnoupravnog komandanta Srbije do 10. oktobra 1941, kada je predat ustašama na upravu.[190] Iz naziva upravne jedinice uklonjeno je ime Srema. Umesto Srema upravna jedinica se sada zvala Velika župa Vuka. Sremski Karlovci i Sremska Mitrovica su u skladu sa istom tendencijom preimenovani u Hrvatske Karlovce i Hrvatsku Mitrovicu.
Dana 20. aprila 1941. u Beogradu je obrazovana Teritorija vojnoupravnog komandanta Srbije (nem. Militärverwaltung in Serbien), koja je bila podeljena na četiri oblasne vojno-upravne komande (feldkomandanture) sa sedištima u Beogradu, Smederevu, Šapcu i Nišu. Banat i Požarevački okrug su činili područje oblasne komande 610 u Smederevu. Oblasnim komandama su bile podređene okružne vojno-upravne komande (krajskomandanture) i komande mesta (ortskomandanture). Za Banat je bila nadležna okružna komanda 1/823 sa sedištem u Petrogradu.[191]
Vojni zapovednik u Srbiji je 1. maja preneo civilnu vlast na komesarsku vladu Srbije ( Savet komesara) na čelu sa Milanom Aćimovićem, ali je Upravni štab zadržao pravo nadziranja njenog rada. Aćimovićev Komesarijat je obnovio četiri banske uprave. Banat je formalno potpadao pod upravu Komesarijata bana Dunavske banovine (Inspektorat Dunavske banovine) u Smederevu.[192] Na osnovu pregovora vođenih sa nemačkom narodnosnom grupom 5. juna, Komesarska vlada je 14. juna donela Uredbu o unutrašnjoj upravi u Banatu. Uredbom je Banat uključen u upravni sistem okupirane Srbije i obrazovano Nadleštvo pomoćnika bana Dunavske banovine za Banat sa sedištem u Petrovgradu, na čije čelo je došao Sep Janko, vođa nemačke narodnosne grupe.[193] Kasnije je Komesarska uprava Milana Aćimovića zamenjena Vladom narodnog spasa Milana Nedića.
Krnja Dunavska banovina (uključujući Banat i Šumadiju) nastavila je da postoji kao deo Nedićeve Srbije do kraja 1941. godine, a upravni centar banovine je bilo Smederevo. Potom je prostor Nedićeve Srbije administrativno podeljen na okruge, od kojih je jedan činio i Banat. Banat je, međutim, iako zvanično u sastavu Nedićeve Srbije, faktički predstavljao posebnu autonomnu oblast kojom je upravljala nemačka narodnosna grupa.
Zločini okupatora uredi
Tokom rata, okupatori su počinili brojne zločine na teritoriji Vojvodine, a naročito je mnogo stradalo srpsko, jevrejsko i romsko stanovništvo. Teror i fizičko uništenje nedužnog naroda, privredna pljačka, opšta obespravljenost, beda i očaj karakterisali su četvorogodišnju okupaciju.
Ulazak Mađarske vojske u Bačku i Baranju je bio obeležen stradanjima i pljačkom. U gotovo 50 mesta Bačke i Baranje je pobijeno 3.500 stanovnika, među kojima je bilo i žena i dece. Uhapšeno je, mučeno i zlostavljano preko 100.000 ljudi. Procenjuje se da je nanesena materijalna šteta u vrednosti od 539.251.271 predratnih dinara.[194] Mađarski policijski agenti su se odmah dali u potragu za ljudima koji su na neki način bili zaslužni za prisajedinjenje Vojvodine Srbiji. Tako je sveštenik Blaško Rajić uhapšen već dan posle ulaska mađarske vojske u Suboticu, 12. aprila, i odveden u logor, gde je izložen mukama. Navodno je na pretnje da će biti ubijen „kao pas”, odgovorio: „Vi mene možete ubiti, ali moje štence nikada!”[195]
Prema mađarskom popisu od 10. oktobra 1941, u Prekomurju, Međumurju, južnoj Baranji i Bačkoj je bilo ukupno 1.124.876 stanovnika. Od toga je u Bačkoj i Baranji bilo 885.475 odnosno 51.725. Ovaj popis se ne može uzeti kao merodavan, jer je očito da je vođen s tendencijom da prikaže veći broj Mađara. Prema proceni Ministarstva spoljnih poslova Trećeg rajha od 28. maja 1941. u oblastima koje je Mađarska okupirala tokom Aprilskog rata i kasnije anektirala živelo je 1.145.000 stanovnika. Dalje se navodi da je od ukupnog broja stanovnika Mađara bilo 301.000, Srba 243.000, Hrvata 220.000, Nemaca 197.000, Slovenaca 80.000, Slovaka 40.000, Rusina 15.000 i Jevreja 15.000, uz napomenu da se broj Jevreja odnosi isključivo na Bačku. Prema Mirnićevom računanju, odnos između naroda u Bačkoj i Baranji bi izgledao ovako: oko 280.000 Mađara, oko 225.000 Srba, oko 195.000 Nemaca, 90.000 Hrvata, 40.000 Slovaka, 15.000 Rusina, 13.000 Jevreja itd. [196] Mađarske vlasti su htele da okupiranim oblastima vrate etničku sliku od pre 1918.[197] Stoga je 28. aprila 1941. mađarska vlada donela odluku o proterivanju svih onih koji su se u Bačku i Baranju doselili nakon 31. oktobra 1918.[198] Broj Srba koje je trebalo deportovati je iznosio oko 150.000. Umesto proteranih Srba su dovedeni Sekelji iz Bukovine čiji broj je iznosio oko 15.000.[199]
Jedan od najtežih zločina okupatora bila je racija u južnoj Bačkoj 1942. godine, u kojoj je ubijeno oko 4.000 ljudi, uglavnom srpske, jevrejske i romske narodnosti.
U toku okupacije, u Vojvodini je oko 50.000 ljudi ubijeno, a preko 280.000 je bilo internirano, hapšeno, zlostavljano i mučeno.
Mirovni ugovor koji je sklopljen s Mađarskom 1947. u Parizu ne sadrži posebne odredbe koje se tiču obeštećenja žrtava mađarske okupacije 1941—1944. Tek 1990. Mađarska je donela Zakon o restituciji koji je predviđao novčano obeštećenje žrtava okupacije. Prve isplate su obavljene 1992. i 1997. Zakonom o budžetu Mađarske iz 1999. suma novca predviđena za obeštećenje žrtava je iznosila 300.000 forinti, da bi je mađarska vlada 2006. povećala do 400.000 forinti.
Narodnooslobodilačka borba uredi
Pokret otpora, koji su komunisti pokrenuli već u leto 1941. godine, nedovoljno pripremljen i osmišljen prema datim uslovima, pretrpeo je u Banatu i Bačkoj težak poraz, dok je u Sremu, posle solidnijih priprema, postepeno prerastao u opštenarodni ustanak. Na oslobođenoj teritoriji u Sremu organizovana je partizanska vlast, sa masovnim antifašističkim organizacijama, štampom i školstvom. Iskustva iz Srema u organizovanju oslobodilačke borbe prenesena su u leto 1944. godine u Banat, Bačku i Baranju, tako da je pre dolaska Crvene armije, oktobra 1944, ovde već bila ustrojena nova narodna vlast sa oslobodilačkim institucijama. U oružanoj borbi palo je 15.000 boraca, koji su se borili u mnogobrojnim partizanskim odredima, u 15. vojvođanskih brigada, svrstanih u tri divizije, kao i u drugim jedinicama NOVJ. Najveći deo Vojvodine je oslobođen od okupacije u jesen 1944. godine.
Vojvodina 1945—1991. uredi
Razgraničenje sa SR Hrvatskom uredi
Posle Drugog svetskog rata izbio je srpsko-hrvatski spor oko razgraničenja Vojvodine i Hrvatske. Zbog toga je predsedništvo AVNOJ-a 19. juna 1945. formiralo Komisiju za razgraničenje. Predsednik joj je bio Milovan Đilas (ministar u Saveznoj vladi za Crnu Goru), a članovi Vicko Krstulović (ministar unutrašnjih poslova narodne vlade Hrvatske), Milentije Popović (ministar unutrašnjih poslova narodne vlade Srbije), Jovan Veselinov (sekretar JNOF-a Vojvodine) i Jerko Zlatarić (potpredsednik Okružnog NOO-a Sombor). Dobivši punomoćje od predsednika AVNOJ-a Ivana Ribara, Komisija je izašla na teren da se upozna sa nacionalnim, ekonomskim, kulturnim i drugim prilikama.[200]
Najveći spor je vođen oko Baranje i zapadnog Srema. Svoje težnje za ostanak ovih oblasti u sastavu Vojvodine politički krugovi u Vojvodini pravdali su činjenicom da su za vreme rata one bile uključene u NOB u Vojvodini. S druge strane, politički krugovi u Hrvatskoj su smatrali da ove teritorije treba da pripadnu hrvatskoj federalnoj jedinici.[200] Sporova je bilo čak i u somborskom i subotičkom okrugu.[201] Od predstavnika Srba iz pomenutih krajeva sa Komisijom za razgraničenje razgovarali su:
- u Subotici: Dimitrije Despotović, Ljubomir Ninkov i Aleksandar Suvajdžić.[201]
- u Somboru: Stevan Sečujski, Jovan Doroški, Isa Njegovan, Gligorije Rakić, Vladimir Popović i Đura Bogdanov.[201]
- u Osjeku: Nikola Miljanić, Živojin Jocić, Jova Komnenović i Sima Lukić.[201]
- u Vukovaru: Mladen Gašić, Mićun Stanković, Persa Jakovljević, Zdravko Ćirić, Jovo Teofilović i Mirko Bogićević.[201]
- u Šidu: sekretar OK KPJ za Srem Jovan Dikić, Steva Stanković, Strahinja Miražić, Danica Dejanović, Radovan Nikolić, Sreta Glavašević i Slavica Bogdanić.[202]
- u Iloku: Jovan Skokić, Dana Ničić, Rada Alković, Živko Panić, Slavko Gavrilović, Đorđe Vebanović, Borislav Uzbašić, Miloš Nikovčev i Steva Vučković.[203]
Komisija je posle obavljenog posla izradila Izveštaj i predlog za razgraničenje koji je usvojen na sednici Politbiroa CK KPJ od 26. jula 1945. Drugim stavom člana jedan Zakona o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne pokrajine Vojvodine Vojvodini su privremeno određene granice: „Granice Autonomne pokrajine Vojvodine prema federalnoj Hrvatskoj utvrđuju se privremeno na osnovu predloga naročite komisije AVNOJ-a. Ova granica ide rekom Dunavom od mađarske granice do Iloka, prelazi preko Dunava ostavljajući Ilok, Šarengrad i Mohovo Hrvatskoj i ide dalje na jug ostavljajući atare sela sadašnjeg šidskog sreza: Opatovac, Lovas, Tovarnik, Podgrađe, Adaševci, Lipovac, Strošinci i Jamena Hrvatskoj, a varoš Šid i sela Ilinci, Mala Vašica, Batrovci, Morović Vojvodini”.[204]
Od nekadašnje teritorije Sremske županije, koja je obuhvatala 6.865 km², najveći deo, 4.220 km², pripao je Srbiji, a manji deo Hrvatskoj. Zemun, Novi Beograd i Bežanija su pripojeni Beogradu.
Ustavnopravni razvoj autonomije do 1974. uredi
Politički status autonomne pokrajine u sastavu Srbije je regulisan 1945. godine. Na zasedanju koje je održano 6. aprila 1945. godine u Novom Sadu, Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine je doneo jednoglasnu odluku: "Da Vojvodina ima da bude u sastavu federalne jedinice Srbije. Da Vojvodina u sastavu federalne Srbije ima punu autonomiju kao autonomna pokrajina". Delegacija GNOOV je potom otputovala u Beograd, gde je učestvovala na zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije, koje je održano od 7. do 9. aprila 1945. godine. Na prvoj sednici (7. april), predstavnik GNOOV Jovan Veselinov je delegatima ASNOS-a saopštio odluku GNOOV o uključivanju autonomne Vojvodine u sastav federalne jedinice Srbije, na šta je ASNOS odgovorio usvajanjem posebne rezolucije kojom je odluka GNOOV pozdravljena i prihvaćena.[205][206]
Skupština izaslanika naroda Vojvodine 31. jula 1945. godine odlučila je u Novom Sadu da autonomna Vojvodina uđe u sastav Narodne Republike Srbije, što je na Trećem zasedanju AVNOJ-a 10. avgusta 1945. godine u Beogradu i ozakonjeno.
Umesto naziva predratne Dunavske banovine, novoj pokrajini formiranoj nakon Drugog svetskog rata dato je istorijsko ime iz 1848. godine — Vojvodina. Za glavni grad pokrajine je određen Novi Sad, a pokrajina je dobila granice, koje uključuju Srem, Banat, Bačku i mali deo Mačve, na desnoj obali reke Save. Baranja i zapadni deo Srema pripali su tada Narodnoj Republici Hrvatskoj, dok su mali delovi Srema i Banata u blizini Beograda pripali užoj Srbiji.
U početku je Vojvodina imala ograničeni stepen teritorijalne autonomije, ali je ustavom SFRJ iz 1974. godine Socijalistička Autonomna Pokrajina Vojvodina dobila status federalnog subjekta SFRJ sa elementima državnosti, iako je formalno ostala u okviru Socijalističke Republike Srbije. Vojvodina je tada imala sopstveni ustav, predsedništvo, ustavni i vrhovni sud, kao i druge institucije.
Jogurt revolucija uredi
Godine 1987. Slobodan Milošević je postao predsednik CK SK Srbije. Dana 23. juna 1988. Milošević je dao intervju Beogradskom NIN-u u kom je na pitanje „zašto se [sa pokrajinama] uporno vode sporovi oko pitanja bezbednosti, spoljne politike i statusa Vrhovnog suda Srbije, i komandi opštenarodne odbrane” odgovorio: „Po mom mišljenju, zato što delovi rukovodstva pokrajina žele da pokrajine u daljoj ili bližoj perspektivi budu države, ali to ne smeju da saopšte baš tako direktno, da ne kažem surovo, jer bi to iritiralo i druge građane Srbije, van njene uže teritorije, ali iritiralo bi i mnoge građane u drugim republikama”.[207] Povodom ove Miloševićeve tvrdnje, Predsedništvo PK SKV je izdalo saopštenje u kojem se kaže da „takva sumnjičenja, optužbe i neistine na račun rukovodstva SAP Vojvodine objektivno predstavljaju otvoren poziv na podele u rukovodstvu i organizaciji SKV”, kao i da je to „pokušaj diskreditacije rukovodstava Pokrajine u javnosti Vojvodine, Srbije i zemlje u celini i njihovih idejno-političkih stavova vezanih za promene Ustava SR Srbije”. Ocenjujući Miloševićevu politiku, Đorđe Stojšić, član Predsedništva PK SKV je tada rekao: „Taj čovek nije čitav, on će naneti zlo. Taj će izazvati građanski rat u ovoj zemlji.”[208]
Dana 9. jula 1988. 400 Srba sa Kosova dolazi u Novi Sad da tu demonstrira zbog svojih problema izazvanih pritiskom Albanaca. Oni su pred kućama vojvođanskih funkcionera skandirali parole „lopovi i izdajnici”.[209] Zbog nezadovoljstva pokrajinskom upravom i državnim uređenjem zemlje u drugoj polovini 1988. godine (od 9. jula do 21. oktobra) u delovima Vojvodine (28 naselja u 26 opština) održano je 33 mitinga.[210] Na njima je učestvovalo oko 577.500 građana, ili oko 28,38% stanovništva Vojvodine (koja je tada imala oko 2.034.772 stanovnika) odnosno svaki četvrti građanin.[211] U Novom Sadu je održano tri mitinga (9. jula, 25. septembra, 5—6. oktobra 1988).[212] Na mitingu u Pančevu 23. jula mogli su da se vide transparenti: „Krunić, Stojšić, Radosavljević, Matić izdali narod”.[213] Mitinzi tokom avgusta i septembra 1988. godine, uglavnom su održani u naseljima sa dominacijom kolonista, naseljenih u Vojvodinu nakon Drugog svetskog rata. Od 28 takvih mitinga na kojima je traženo ukidanje autonomije Vojvodine, samo su dva održana u mestima sa većinom starosedelačkog stanovništva.[209] Međutim, ne može se potceniti ni uloga i doprinos i Srba starosedelaca i pripadnika drugih naroda i narodnosti u ovim događajima.[214] Ako su starosedeoci bili pasivni u vreme mitinga, nisu bili i ravnodušni prema mitingašima.[215] SPC se, doduše, nije zvanično izjasnila o mitinzima, ali su neki njeni pripadnici (banatski episkop Amfilohije Radović i njegovi područni sveštenici) otvoreno podržavali i pomagali Srbe sa KiM i druge učesnike mitinga.[216] Mnoge istaknute osobe rođene ili školovane u Vojvodini (akademik Pavle Ivić, akademik Milka Ivić, akademik Slavko Gavrilović, Vasilije Krestić, Milica Grković, Jelena Popov, Laza Rakić, Nikola Gaćeša, Miroslav Egerić, Dinko Davidov, Dušan Kovačević, Dara Zličić, Branislav Ćurčić, Dušan Grković i drugi) pružili su „punu podršku opštinama, mesnim zajednicama, radnim kolektivima i pojedincima širom Vojvodine, Kosova i uže Srbije koji su se izjasnili za jedinstvo ove zemlje”.[217] Akademik Čedomir Popov se po običaju nije javno izjašnjavao po pitanju promene ustava, ali je promenio stav prema vojvođanskoj autonomiji. Kako je primetio nekadašnji predsednik PK SK Vojvodine, smenjen 1972. sa „liberalima”, dok je Popov pre mitinga pisao: „Između dva rata ideja autonomije javlja se kao sredstvo borbe vojvođanske buržoazije, ali i širokih slojeva naroda, protiv hegemonističkog pritiska velikosrpske buržoazije i neravnopravnog ekonomskog položaja Vojvodine u Jugoslovenskoj državi”, posle njih će pisati drugačije: „Teza o autonomnoj ili federalnoj jedinici Vojvodini imaće zadatak da prikrije velikohrvatske pretenzije HSS-a na celinu, ili bar na delove, vojvođanske teritorije u trenucima osamostaljivanja Hrvatske, a u najmanju ruku da što više usitni i razjedini srpski nacionalni prostor. Tako se pitanje vojvođanske autonomije u jugoslovenskoj državi, od samog njenog početka, postavilo kao važno pitanje srpsko-hrvatskih odnosa”. Prosto rečeno, „hegemonistički pritisak velikosrpske buržoazije” kod Popova je ustupio mesto „velikohrvatskim pretenzijama”.[218]
Dana 25. septembra su Srbi sa Kosova ponovo došli u Novi Sad, a njima su počeli da se pridružuju i građani i rukovodstva opština sa kolonizovanim stanovništvom.[219] 5. oktobra 1988. godine, u Novom Sadu se okupilo nekoliko desetina hiljada ljudi koji su zatražili da partijsko rukovodstvo Vojvodine podnese ostavku. Neko je demonstrantima dovezao kamion jogurta u tetrapaku, pa su oni svakog ko je pokušao da im se obrati sa stepeništa PK zasipali jogurtom. Zbog toga su protivnici mitinga taj šesti oktobar podrugljivo nazvali „jogurt revolucijom”. Druga pak strana je događaj nazvala „antibirokratskom revolucijom” i poistovećivala ga sa ruskom Oktobarskom revolucijom.[220] Predsedništvo CK SK Srbije je tog dana otvoreno stalo na stranu okupljenog naroda sledećom izjavom: „Zahtev okupljenih radnih ljudi i građana u Novom Sadu da rukovodstvo Pokrajine podnese ostavku izražava mišljenje i volju ogromne većine radnih ljudi i građana Vojvodine, jer je rukovodstvo Pokrajine svojom politikom i ponašanjem prema ključnim problemima SR Srbije i Jugoslavije izgubilo ugled i poverenje, a time i mogućnost da predstavlja njihove zahteve i interese”.[221] Suočeni sa masovnim protestima i u odsustvu ikakve podrške federalnih vlasti iz Beograda, vojvođanski partijski rukovodioci su 6. oktobra 1988. podneli ostavke.[222] Napuštajući zgradu Partijskog rukovodstva, „krili su lice rukama, da ih televizija ne snimi”.[220] Novosadski „Dnevnik” pisao je tih dana nepovoljno o učesnicima mitinga, ne birajući reči. U NIN-u mu je najviše zamerano što je mitingaše nazvao „stokom jednom grdnom”.[220]
Mitinzi održani u leto i jesen 1988. u Vojvodini uticali su u prvom redu na smenjivanje vojvođanskog političkog rukovodstva, usvajanje amandmana na Ustav SR Srbije iz 1974. i smenjivanje većine opštinskih političkih rukovodstava.[223] Ugašena je većina pokrajinskih institucija, a Skupština Vojvodine je izglasala promene Ustava Srbije. Novi ustav Srbije iz 1990. godine promenio je položaj Vojvodine u smislu da je ona prestala da bude konstitutivni element jugoslovenske federacije i definisana je kao „teritorijalna autonomija” u okviru Republike Srbije.[210] Time je Srbija ponovo uspostavila suverenitet nad područjem Vojvodine.[224] Procenjuje se da je u kadrovskoj smeni u Vojvodini smenjeno oko 40.000 političkih funkcionera, visokih državnih činovnika, sudija i šefova policije, direktora i upravnika prosvetnih ustanova i zdravstvenih centara, informativnih ili kulturnih kuća.[225] Pored toga, mitinzi su upoznali jugoslovensku i svetsku javnost sa realnim položajem Srba i drugog nealbanskog stanovništva na KiM i problemom albanskog nacionalizma i separatizma, a posredno uticali i na smenu političkog rukovodstva KiM I Crne Gore.[223]
Vojvodina od 1991. do danas uredi
Uloga Vojvodine u ratu 1991—1995. uredi
Sredinom 1991, nakon otcepljenja Hrvatske od Jugoslavije, u Istočnoj Slavoniji, Zapadnom Sremu i Baranji je došlo do napada na građane srpske nacionalnosti. Predstavnici Srba iz Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema su na Velikoj narodnoj skupštini u Borovom Selu 25. juna obrazovali Autonomnu Oblast Slavoniju, Baranju i Zapadni Srem. Septembra su hrvatske snage blokirale snage JNA u Vukovaru (dva bataljona i četa vojne policije). Kako bi zaustavio teror nad Srbima i izbavio opkoljene vojnike, Vojni vrh JNA je odlučio da pošalje snage na Vukovar. U Vojvodini je Novosadski korpus naredio mobilizaciju 18. septembra 1991.[226] Početkom oktobra je započeta vukovarska operacija. Okončana je nakon dugotrajnih i teških borbi 18. novembra, kada su snage JNA, uz pomoć Teritorijalne odbrane i dobrovoljaca iz Srbije, uništile hrvatske snage u Vukovaru. Prilikom obilaska vukovarskog bojišta poginuo je general Mladen Bratić, komandant Novosadskog korpusa (2. novembra).[227] Na Svetog Nikolu, 19. decembra, u Belom Manastiru se sastala Ustavotvorna skupština krajinskih Srba koja je usvojila Ustav i proglasila Republiku Srpsku Krajinu (RSK) sa sedištem u Kninu. RSK je obuhvatala severozapadnu Dalmaciju, veći deo Like i Korduna, Baniju, manji deo zapadne Slavonije, istočnu Slavoniju, Zapadni Srem i Baranju – poslednje dve oblasti su pre razgraničenja sa Hrvatskom 1945. smatrane delom Vojvodine. Posle ulaska snaga JNA u Baranju, Zapadni Srem, Istočnu Slavoniju i Baranju, izgledalo je da će ove oblasti biti pripojene Srbiji. Međutim, do toga nije došlo.
Lider opozicione partije Lige Socijaldemokrata Vojvodine Nenad Čanak je ovako komentarisao opšte prilike u Vojvodini za vreme rata i neposredno nakon njega. Vojvodina je tokom srpsko-hrvatskog sukoba 1991—1992. dala gotovo tri četvrtine vojnika, prisilno mobilisanih, a primila oko 70% svih izbeglica. Protiv onih koji se nisu odazivali vojnom pozivu, vojska je preduzimala mere. Tokom četiri godine značajan broj građana je otišlo iz Vojvodine bežeći od jugoslovenskog građanskog rata. Prema službenim procenama, u Vojvodini se tokom rata nalazilo oko 300.000 Srba izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Istovremeno, iz nje je otišlo najmanje 100.000 ljudi, pretežno Mađara i mladih vojnih obveznika.[228]
Vraćanje autonomije uredi
Posle demokratskih promena u Srbiji 2000. godine, Vojvodini je Omnibus zakonom iz 2002. godine dat malo veći stepen autonomije i poveren joj je određen broj različitih nadležnosti. Pokrajinska skupština je zatim usvojila simbole Vojvodine, grb (2002) i zastavu (2004), kao i pokrajinski statut (2008), čija je delimično izmenjena verzija potvrđena u republičkom parlamentu 2009. godine. Prema Zakonu o regionalnom razvoju, koji je usvojen u Skupštini Srbije 2009. godine, Vojvodina je jedan od sedam statističkih regiona Republike Srbije.
Napomene uredi
- ^ Postoji mišljenje da Sermon nije lično ime. Bugarski istoričar Ivan Dujčev pretpostavlja da ono mesto kod Skilice gde piše „o tou Sirmou kraton” treba da glasi „o tou Sirmiou”. Ako bi se prihvatila ta pretpostavka, onda bi ime poslednjeg samostalnog gospodara Srema koji se odupirao vizantijskoj vlasti bilo nepoznato, odnosno znalo bi se samo toliko da je bio brat nekog Nestonga koji se predao Vizantincima. Zanimljivo je da se od svih vizantijskih pisaca samo kod Skilice pominje neki gospodar Srema, dok kod Zonare npr. nema ni reči o njemu.
- ^ U srpskoj i stranoj istoriografiji je prihvaćeno tumačenje da u ovom slučaju pod pojmom Srema treba razumeti oblast južno od reke Save.[39] Za bugarskog istoričara Hristu Dimitrova pak lokalizacija srednjovekovne oblasti Srema, a time i srpsko-mađarskog sukoba, koji se završio smrću kneza Časlava, u Severnoj Bosni, između reka Drine i Bosne, južno od reke Save, „nije baš ubedljiva”.[40]
- ^ sciebat enim Geysam Ducem devotum Deo, et captivos seu afflictos misericordiae visceribus refoventem.
- ^ Na jednom drugom mestu se kaže da je Vid vršio takav uticaj na kralja „kao učitelj na učenika”: Regebat autem Vid sic regem, sicut magister discipulum.
- ^ Radonić skupštinu datira u vreme maloletstva kralja Gejze II, kada je Ugarskom „upravljao kraljev ujak Beloš, brat Gejzine majke Jelene”, iako u izvorniku kojim se i sam služio jasno piše da je održana još za života kralja Bele II Slepog. Dalje piše da se ova skupština sastala u „čisto srpskom sedištu”, ali za to ne navodi nikakav izvor.[41]
- ^ Prema Mihailu Diniću, Marka je bila istočni deo Vukovske županije.[55]
Reference uredi
- ^ Rečnik srpskoga jezika 2007, str. 163.
- ^ Radenić 1983, str. 495; Gavrilović 1993, str. 140, 155, 156; Gavrilović 2002, str. 211, 215; Ljušić 2007, str. 108; Krkljuš 2008, str. 1421; Ljušić, str. 282, 458, 461; Bjelica 2011, str. 509, 511, 512, 515; Krestić 2013, str. 15; Pejin 2013, str. 56, 114, 160.
- ^ Aleksov 2006, str. 56.
- ^ Bjelica 2011, str. 513.
- ^ Pandurović 1939, str. 129.
- ^ Popović 2005, str. 45, 98.
- ^ Eschenburg 1976, str. 8; Ivić 1998, str. 79.
- ^ Eschenburg 1976, str. 11.
- ^ Sekulić 1991, str. 7.
- ^ Skok 1939, str. 108–109.
- ^ Csánki 1894, str. 135f; Gombocz & Melich 1914, str. 218f; Skok 1939, str. 108.
- ^ Skok 1939, str. 108–109; Eschenburg 1976, str. 9.
- ^ Eschenburg 1976, str. 9.
- ^ Scherer 2002, str. 111-112.
- ^ Eschenburg 1976, str. 12.
- ^ a b Eschenburg 1976, str. 8.
- ^ Eschenburg 1976, str. 16.
- ^ Eschenburg 1976, str. 32.
- ^ Skok 1952, str. 57–58.
- ^ Skok 1952, str. 58.
- ^ Eschenburg 1976, str. 15; Ivić 1998, str. 79.
- ^ Popović 2005, str. 99, 116.
- ^ Eschenburg 1976, str. 37.
- ^ Chirilă 1951, str. 183.
- ^ Janković 1995, str. 267.
- ^ Ferjančić 2013, str. 174, 177.
- ^ Kniezsa 1938, str. 54—55.
- ^ Kniezsa 1938, str. 101; Popović 2005, str. 100.
- ^ Kniezsa 1938, str. 79.
- ^ Kniezsa 1938, str. 101.
- ^ Dimitrov 1998, str. 93.
- ^ Antoljak 1985, str. 597; Ferluga 1966, str. 137; Skylitzes 2010, str. 345.
- ^ Radojčić 1927, str. 2—5.
- ^ Antoljak 1985, str. 597—599.
- ^ Dimitrov 1998, str. 51.
- ^ Dimitrov 1998, str. 53.
- ^ Erdélyi 1986, str. 158.
- ^ Ivić 1929, str. 5; Mijušković 1988, str. 118; Banašević 1971, str. 84.
- ^ Ćirković 1981, str. 166; Fine 1991, str. 159—160.
- ^ Dimitrov 1998, str. 86.
- ^ a b Radonić 1939, str. 130.
- ^ Dinić 1951, str. 11–12.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 49–50.
- ^ Ivić 1929, str. 5; Radonić 1939, str. 130.
- ^ Kalić-Mijušković 2006, str. 623, 627–628.
- ^ Kalić-Mijušković 2006, str. 638.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 50–51.
- ^ Dimtrov 1998, str. 103; Rokai et al. 2002, str. 50–51.
- ^ Makk 1989, str. 161—162.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 54–55.
- ^ Cinnamus 1864, str. 639—640.
- ^ Blagojević 1999, str. 167; Blagojević & Medaković 2000, str. 169; Blagojević 2004, str. 81.
- ^ a b Živković, Petrović & Uzelac 2013, str. 122 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFŽivkovićPetrovićUzelac2013 (help).
- ^ Ćirković 2004, str. 106; Ćirković 2008, str. 6, 11.
- ^ Lazarević 1990, str. 15.
- ^ Samardžić 1993b, str. 32.
- ^ Fermendžin 1892, str. 114–115.
- ^ Fermendžin 1892, str. 159.
- ^ Euzebije 1892, str. 163.
- ^ Fermendžin 1892, str. 162—163.
- ^ Ćirković 1982b, str. 442—43; Popović 1957, str. 100—101; Ivić 1982b.
- ^ Ivić 1929, str. 108–109; Popović 1954, str. 147; Tričković 1995, str. 94.
- ^ Ivić 1929, str. 108–109; Popović 1954, str. 149.
- ^ a b Milićević 1968, str. 228.
- ^ Šabanović 1952, str. 188.
- ^ Šabanović 1952, str. 192–193.
- ^ Šabanović 1952, str. 172; Milićević 1968, str. 228.
- ^ a b Milićević 1968, str. 229.
- ^ Alajbegović Pečevija 2000, str. 242.
- ^ Šabanović 1952, str. 172.
- ^ Šabanović 1952, str. 193.
- ^ Krasić 1881, str. 60; Grujić 1939, str. 387; Radojčić 1957, str. 254–255.
- ^ Grujić 1939, str. 386–387.
- ^ Grujić 1939, str. 406.
- ^ Forišković 1986, str. 79—80; Popović 1954, str. 88—89.
- ^ Forišković 1986, str. 79—80.
- ^ Popović 1954, str. 90.
- ^ Veselinović 1986, str. 82; Popović 1954, str. 91; Mihaldžić 1991, str. 318—319.
- ^ a b Forišković 1986, str. 85.
- ^ Cerović 2000, str. 122; Mikavica 2011, str. 87.
- ^ Tomandl 1956, str. 135.
- ^ Tomandl 1956, str. 138–139; Gavrilović 1993, str. 307; Mikavica 2006, str. 28; Mikavica 2011, str. 88.
- ^ Tomandl 1956, str. 138–139.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 443.
- ^ Gavrilović 1993, str. 319.
- ^ Mikavica 2011, str. 89.
- ^ Gavrilović 1993, str. 325; Rokai et al. 2002, str. 445; Mikavica 2011, str. 99.
- ^ Veljanović 2002, str. 272–277.
- ^ Gavrilović 2010, str. 218.
- ^ Špira 1980, str. 135–136.
- ^ Gavrilović 1993, str. 335; Rokai et al. 2002, str. 450, 460.
- ^ Radenić 1968, str. 284; Mikavica 2011, str. 102.
- ^ Mikavica 2011, str. 102.
- ^ Palić 1995, str. 285.
- ^ Mikavica 2011, str. 103.
- ^ Krestić 1981, str. 121–22; Mikavica 2011, str. 110; Mikavica 2007, str. 55.
- ^ Nikić 1981, str. 110.
- ^ Mikavica 2011, str. 115; Popov 1997, str. 115.
- ^ Ljušić 2007, str. 292.
- ^ a b Mikavica 2011, str. 130; Vasin 2010, str. 322–23.
- ^ Mikavica 2011, str. 130; Vasin 2010, str. 322.
- ^ Popović, Dušan (1990). Srbi u Vojvodini. Novi Sad. str. 310—315. ISBN 8636301750.
- ^ Mikavica 2011, str. 207—208.
- ^ Mikavica 2011, str. 211—212.
- ^ a b Škulić 2014, str. 230.
- ^ Mikavica 2007, str. 424–425.
- ^ a b Nikolić 1941; Krestić 2013, str. 480.
- ^ Stanković 2009, str. 39.
- ^ a b v Krestić 2013, str. 484.
- ^ Gajić 2014, str. 285.
- ^ Krestić 2013, str. 483.
- ^ Mikavica 2005, str. 193; Mikavica 2011, str. 266; Krestić 2013, str. 489.
- ^ Krestić 2013, str. 489.
- ^ Popi 1993, str. 216.
- ^ Pekić 1939, str. 190–191; Popi 1993, str. 217.
- ^ Krestić 2013, str. 487.
- ^ Đukanov 1993, str. 248–253.
- ^ Kljaić 1993, str. 251–263.
- ^ Matijević 1928, str. 4–5; Spomenica 1938 1938, str. 6–7; Lebl 1979, str. 327; Marković 2010, str. 24; Veljanović 2014, str. 579.
- ^ Pekić 1939, str. 289.
- ^ Mesaroš 1993, str. 199.
- ^ Silicki 1993, str. 205–206.
- ^ Šajti 2010, str. 11.
- ^ Mitrović 1975, str. 83.
- ^ Matijević 1928, str. 5–6; Spomenica 1938, str. 15–19; Nikolić 1941, str. 126; Vuletić 1993, str. 158; Mikavica 2005, str. 193; Marković 2010, str. 23; Mikavica 2011, str. 266–267; Krestić 2013, str. 489–90.
- ^ Mitrović 1975, str. 83; Mikavica 2005, str. 193.
- ^ Krestić 2013, str. 489–490.
- ^ Vuletić 1993, str. 159.
- ^ Mikavica 2011, str. 266–267.
- ^ Kljaić 1993, str. 264.
- ^ Spomenica 1929, str. 105; Grlica 1993, str. 239; Veljanović 2014, str. 579.
- ^ Đukanov 1993, str. 252–253.
- ^ Mikavica 2007, str. 426.
- ^ Mitrović 1975, str. 84; Šajti 2010, str. 11.
- ^ Pandurović 1923, str. 111; Palić 1964, str. 133–134; Gaćeša 1968a, str. 313–314.
- ^ Goode 1926, str. 631–32; Károlyi 1982, str. 144–53.
- ^ Károlyi 1982, str. 144–153.
- ^ Gaćeša 1968, str. 312 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFGaćeša1968 (help).
- ^ Matijević 1928, str. 16–17; Nikolić 1941, str. 129; Cerović 2000, str. 217; Šajti 2010, str. 16—17.
- ^ Pekić 1939, str. 329.
- ^ Mikavica 2005, str. 196; Šajti 2010, str. 16.
- ^ Pekić 1939, str. 338.
- ^ Pekić 1939, str. 344.
- ^ Malović 2010, str. 86 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFMalović2010 (help).
- ^ Marković 2010, str. 31–35.
- ^ Nikolić 1941, str. 133; Gaćeša 1968a, str. 313; Kovačev 1976, str. 328; Šajti 2010, str. 17.
- ^ Matijević 1928, str. 21–33; Pekić 1939, str. 340–341; Nikolić 1941, str. 130.
- ^ Stanković 1993a, str. 49; Njegovan 2001, str. 221sq..
- ^ Stanković 1993a, str. 48.
- ^ Iskruljev 1936, str. 335–36.
- ^ Stanković 1993a, str. 49.
- ^ Boarov 2001, str. 114; Mikavica 2005, str. 197.
- ^ Pekić 1937, str. 374–375; Cerović 2000, str. 211.
- ^ Stanojević 1921, str. 85; Stanković 1993v, str. 54; Njegovan 2001, str. 221sq.
- ^ Pekić 1939, str. 336.
- ^ a b Cerović 2000, str. 223.
- ^ Nikolić 1941, str. 137; Palić 1964, str. 140; Gaćeša 1968a, str. 313.
- ^ Stanković 1993b, str. 54; Stanković 1993v, str. 55.
- ^ Krizman 1975, str. 19.
- ^ Malović 2010, str. 79–84 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFMalović2010 (help).
- ^ Malović 2010, str. 41 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFMalović2010 (help).
- ^ Gaćeša 1993, str. 54.
- ^ Palić 1964, str. 159.
- ^ Gaćeša 1968a, str. 313–314.
- ^ Palić 1964, str. 152—153; Gaćeša 1968a, str. 314.
- ^ Palić 1964, str. 155.
- ^ Gaćeša 1968a, str. 314.
- ^ Gaćeša 1993, str. 50–51.
- ^ Gaćeša 1993, str. 51.
- ^ Gaćeša 1993, str. 52.
- ^ Jojkić 1931, str. 80–82.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 24.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 25.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 27.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 28—29.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 30.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 28.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 29—30.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 30—31.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 31—32.
- ^ Dimić 2001, str. 207–208.
- ^ Dimić 1997, str. 10, 58.
- ^ Dimić 1997, str. 73.
- ^ Pekić 1939, str. 341.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 574; Šajti 2010, str. 119.
- ^ Šajti 2010, str. 119.
- ^ Mirnić 1963, str. 6–7.
- ^ Vukelić 1963, str. 107–108.
- ^ Veg 1963, str. 69–70.
- ^ Veg 1963, str. 75.
- ^ Veg 1963, str. 76–787.
- ^ Mirnić 1963, str. 6.
- ^ Tikvicki 1989, str. 201 harv greška: više ciljeva (2×): CITEREFTikvicki1989 (help).
- ^ Mirnić 1963, str. 48.
- ^ Mirnić 1963, str. 10–11; Rokai et al. 2002, str. 574.
- ^ Mirnić 1963, str. 10–11; Golubović 1995, str. 13; Rokai et al. 2002, str. 574.
- ^ Rokai et al. 2002, str. 574.
- ^ a b Popov & Popov 1993, str. 51.
- ^ a b v g d Popov & Popov 1993, str. 53.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 53—54.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 54.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 56—57.
- ^ Popov 1977, str. 294-295.
- ^ Dimić 2001, str. 296.
- ^ Stojičić et al. 1988, str. 13.
- ^ Boarov 2001, str. 213—215.
- ^ a b Boarov 2001, str. 215.
- ^ a b Dimić 2001, str. 457.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 30.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 7.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 281.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 65.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 266.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 66.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 177—178.
- ^ Popov 1984, str. 429; Popov & Popov 1993, str. 21; Čanadinović 1994, str. 30.
- ^ Boarov 2001, str. 216.
- ^ a b v Ignja 1989, str. 11.
- ^ Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 130.
- ^ Popov & Popov 1993, str. 70; Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 48; Mirović 1990, str. 97; Dimić 2001, str. 454–55; Pejin 2013, str. 173.
- ^ a b Kerčov, Radoš & Raič 1990, str. 67.
- ^ Dimić 2001, str. 455.
- ^ Boarov 2001, str. 216—217.
- ^ Damjanov 1994, str. 125.
- ^ Pichler 1991, str. 9.
- ^ Boarov 2001, str. 218.
Literatura uredi
- Alajbegović Pečevija, Ibrahim (2000). Historija 1520—1576. predgovor, prijevod i bilješke Fehim Nametak. Sarajevo.
- Aleksov, Bojan (2006). Religious Dissent Between the Modern and the National: Nazarenes in Hungary and Serbia 1850—1914. Wiesbaden.
- Antić, Čedomir (2014). „Istorijske tradicije AP Vojvodine”. Dosije Autonomna Pokrajina Vojvodina. Beograd.
- Antoljak, Stjepan (1985). Srednovekovna Makedonija. I. Skopje.
- Banašević, Nikola (1971). Letopis Popa Dukljanina i narodna predanja. Beograd.
- Berić, Dušan M. (2018). „Srednjovekovni počeci mađarizacije”. Glas SANU. 428 (18): 189—208.
- Biljna, Vladimir (1993). „Rusini Vojvodine između hustskog Ruskog narodnog saveta i Velike narodne skupštine u Novom Sadu 1918.”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Bjelica, Slobodan (2008). „Držanje vojvođanskih političkih prvaka u toku Drugog svetskog rata i neposredno nakon rata (u svetlu jednog poverljivog dokumenta)”. Istraživanja. 19.
- Bjelica, Slobodan (2010). „Salcburška izjava Vojvođanskog pokreta iz 1958 godine”. Kultura polisa. 13—14: 571—577.
- Bjelica, Slobodan (2011). „Transformacija ideje o autonomiji Vojvodine”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 137: 509—520.
- Bjelica, Slobodan (2015). „Vojvodina i Ustav iz 1974. godine: Od autonomije unutar Republike Srbije do konstituensa jugoslovenske federacije” (PDF). Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 153: 725—738.
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnosti. Beograd.
- Boarov, Dimitrije (2001). Politička istorija Vojvodine. Novi Sad.
- Brusin, Milojko (1998). Naša razgraničenja sa susedima 1919—1920. Novi Sad.
- Vasin, Goran (2010). „Nacionalno-politička borba Srba u Ugarskoj 1848–1884”. Istraživanja. 21: 311—336.
- Veg, Šandor (1963). „Sistem nemačke okupacione vlasti u Banatu 1941—1944. godine”. Zbornik za društvene nauke. 35: 63—104.
- Veljić, Aleksandar (2007). Racija — zaboravljen genocid. Beograd.
- Božić, Nikola (1993). „Vojni razlozi za produženje savezničke ofanzive preko Drine, Save i Dunava u novembru 1918”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Veljanović, Zoran (2014). „Milodanović, Šimun Šime”. Srpski biografski rečnik. VI. Novi Sad.
- Veljanović, Zoran (2002). „Kaponjska bitka. Detalj iz prošlosti Subotice u Revoluciji 1848—1849”. Bajmok.
- Veselinović, Andrija (2006). Država sremskih despota. Beograd.
- Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Velikom ratu 1683-1699”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 491—574.
- Veselinović, Rajko (1986). „Narodnocrkvena i privilegijska pitanja Srba u Habsburškoj Monarhiji 1699—1716. godine”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 39—54.
- Vinaver, Vuk (1971). Jugoslavija i Mađarska 1918—1933. Beograd.
- Vinaver, Vuk (1976). Jugoslavija i Mađarska 1933—1941. Beograd.
- Vukelić, Petar (1963). „Okupaciona vlast i sistem nacionalne diskriminacije u Sremu za vreme „Nezavisne Države Hrvatske“”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 35: 105—138.
- Vuletić, Dušan (1993). „Narodni zbor u Rumi”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Gavrilović, Vladan (2002). „Popisi bačke episkopije 1823—1844”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 65—66: 211—231.
- Gavrilović, Vladan (2005). Temišvarski sabor i Ilirska dvorska kancelarija (1790-1792). Novi Sad: Platoneum.
- Gavrilović, Slavko (1960). Agrarni pokreti u Sremu i Slavoniji početkom XIX veka. Beograd: Naučno delo.
- Gavrilović, Slavko (1963). Srem u revoluciji 1848-1849. Beograd: Naučno delo.
- Gavrilović, Slavko (1974). Vojvodina i Srbija u vreme Prvog ustanka. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine.
- Gavrilović, Slavko (1976). „Srbi u Ugarskoj i pitanje mađarizacije u prvoj polovini XIX veka”. Istorijski časopis. 23: 89—104.
- Gavrilović, Slavko (1979). Srem od kraja XVII do sredine XVIII veka. Novi Sad: Filozofski fakultet.
- Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Karlovačkog mira do austro-turskog rata 1716-1718”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 55—61.
- Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Požarevačkog mira do austro-turskog rata 1737-1739”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 163—175.
- Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216.
- Gavrilović, Slavko (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji od kraja XVIII do sredine XIX veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—106.
- Gavrilović, Slavko (1986). Hajdučija u Sremu u XVIII i početkom XIX veka. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (1989). Jevreji u Sremu u XVIII i prvoj polovini XIX veka. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (1993). Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek). Beograd: Filip Višnjić.
- Gavrilović, Slavko (1995). Komorski Srem u drugoj polovini XVIII veka. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (1994). Srbi u Habsburškoj monarhiji (1792—1849). Novi Sad: Matica srpska.
- Gavrilović, Slavko (2000). „Politička borba za srpsku Vojvodinu u Austrijskoj carevini 1848—1849”. Srpski pokret u revoluciji 1848—1849. Novi Sad.
- Gavrilović, Slavko (2004). „Četiri dokumenta iz 1741. o migrantima iz Srbije u Austrijsku monarhiju”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 69—70.
- Gavrilović, Slavko (2006). Studije iz privredne i društvene istorije Vojvodine i Slavonije od kraja XVII do sredine XIX veka. 1. Novi Sad: Matica srpska.
- Gavrilović, Slavko (2009). Studije iz privredne i društvene istorije Vojvodine i Slavonije od kraja XVII do sredine XIX veka. 2. Novi Sad: Matica srpska.
- Gavrilović, Slavko (2010). O Srbima Habzburške monarhije. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Gavrilović, Slavko; Petrović, Nikola (1972). Temišvarski sabor 1790. Sremski Karlovci: Arhiv Vojvodine.
- Gajić, Bogdan (2014). „Matijević, Stipan”. Srpski biografski rečnik. VI. Novi Sad.
- Gaćeša, Nikola (1968a). „Vojvodina između dva svetska rata”. Vojvodina: Znamenitosti i lepote. Novi Sad. str. 310—324.
- Gaćeša, Nikola (1968b). Agrarna reforma i kolonizacija u Bačkoj 1918–1941. Novi Sad.
- Gaćeša, Nikola (1972). Agrarna reforma i kolonizacija u Banatu. Novi Sad.
- Gaćeša, Nikola (1975). Agrarna reforma i kolonizacija u Sremu 1919–1941. Novi Sad.
- Gaćeša, Nikola (1984). Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945–1948. Novi Sad.
- Gaćeša, Nikola (1990). „Iseljavanje iz Bosne i Hercegovine u Vojvodinu 1945—1948”. Migracije i Bosna i Hercegovina.
- Gaćeša, Nikola (1993). „Demografske i socijalne prilike u vreme prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Gaćeša, Nikola (2008). „Iseljavanje Srba iz Hrvatske u Vojvodinu za vreme agrarne reforme i kolonizacije u Jugoslaviji 1945—1948”. Zatiranje Srba u Hrvatskoj.
- Grlica, Mirko (1993). „Događaji u Subotici oktobra—decembra 1918. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Goode, William (1926). „Karolyi, Michael”. The Encyclopaedia Britannica : a dictionary of arts, sciences, literature and general information. II Fabre to Oyama. London-New York.
- Gligorijević, Branislav (1972). „O nastavi na jezicima narodnosti u Vojvodini 1919—1929”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 5.
- Golubović, Zvonimir (1991). Racija u Južnoj Bačkoj 1942. godine. Novi Sad.
- Golubović, Zvonimir (1987). „Denacionalizatorska politika mađarskog fašističkog okupatora u Bačkoj - prisilno iseljavanje i logorisanje - naseljavanje Bačke Mađarima iz drugih krajeva”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 36: 91—129.
- Gombocz, Zoltán; Melich, Janos (1914). Magyar etymologiai szótár. Budapest. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - Grujić, Radoslav (1939). „Duhovni život”. Vojvodina. I. Novi Sad.
- Damjanov, Petar (1994). „Maratonci i ratnici (3). Preko granice u neizvesnost”. Vojska: 124—125.
- Dimitrov, Hristo (1998). Bъlgaro-ungarski otnošeniя prez Srednovekovieto. Sofiя.
- Dimić, Ljubodrag (1997). Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918—1941. Politika i stvaralaštvo. III. Beograd.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Dinić, Mihailo (1951). Građa za istoriju Beograda u srednjem veku. I. Novi Sad.
- Đere, Zoltan (2004). „Skica promena etničkog sastava stanovništva na tlu današnje Vojvodine 1526—1910. godine”. Istraživanja. 15. Arhivirano iz originala 18. 11. 2015. g. Pristupljeno 18. 07. 2016.
- Györe, Zoltán (2009). Mađarski i srpski nacionalni preporod. Novi Sad: Vojvođanska akademija nauka i umetnosti.
- Đuvara, Njagu (2004). Kratka istorija Rumuna za mlade. Novi Sad.
- Đukanov, Milan (1993). „Srpski narodni odbor u Velikom Bečkereku”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Đukanović, Dragan (2016). „Vojvodina u post-jugoslavenskome kontekstu: nastavak suspendiranja autonomije”. Politička misao. 53.
- Ekmečić, Milorad (1989). Stvaranje Jugoslavije 1790—1918. I. Beograd.
- Erdeljanović, Jovan (1925). „Tragovi najstarijeg slovenskog sloja u Banatu”. Niederlův Sborník. str. 285—308.
- Erdélyi, István (1986). „Slawen, Awaren, Ungarn”. Welt der Slawen. Geschichte, Gesellschaft, Kultur. Leipzig-Jena-Berlin. str. 143—160.
- Eschenburg, Bernd (1976). Linguistische Analyse der Ortsnamen der ehemaligen Komitate Bács und Bodrog : von der ungarischen Landnahme (896) bis zur Schlacht von Mohács (1526). München.
- Živković, Tibor (1996). „O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunavskih Slovena u VI i VII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 95—116.
- Živković, Tibor (1997). „Etničke promene na teritoriji današnje Srbije u periodu od VI do X veka” (PDF). Glasnik Etnografskog instituta SANU. 45 (1996): 89—100.
- Živković, Tibor (1997). „Prilog hronologiji avarsko-slovenskih odnosa 559-578. godine”. Istorijski časopis. 42-43 (1995-1996): 227—236.
- Živković, Tibor (1997). „Odnosi Avara i podunavskih Slovena od 579. do 626. godine”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 56: 7—18.
- Živković, Tibor (1999). „Etnički identitet Južnih Slovena (VII-XI vek) - svedočanstva savremenika”. Meridijani. 23 (3-4): 25—29.
- Tikvicki, Geza (1989). Slike iz ustanka u Bačkoj. Beograd.
- Živković, Tibor; Petrović, Vladeta; Uzelac, Aleksandar (2013). Anonymi Descriptio Europae Orientalis = Anonimov opis Istočne Evrope. kritičko izdanje i prevod Dragana Kunčer. Beograd.
- Živković, Tibor; Petrović, Vladeta; Uzelac, Aleksandar (2013). Anonymi Descriptio Europae Orientalis = Anonimov opis Istočne Evrope. kritičko izdanje i prevod Dragana Kunčer. Beograd.
- Ivić, Aleksa (1914). Istorija Srba u Ugarskoj od pada Smedereva do seobe pod Čarnojevićem (1459—1690). Zagreb.
- Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska.
- Ivić, Pavle (1998). Pregled istorije srpskog jezika. Sremski Karlovci — Novi Sad.
- Ignja, Petar (1988). „Iščašena istorija. Zašto jedan novosadski udžbenik istorije nije ono što bi trebalo da bude, nego je bilten dnevne politike”. NIN — Nedeljne informativne novine. 1939.
- Ignja, Petar (1989). „Salon za okrepljenje”. NIN — Nedeljne informativne novine. 2023.
- Ignja, Petar (1996). „Vojvodina — Buđenje autonomije. I nokti gore”. NIN — Nedeljne informativne novine.
- Iskruljev, Toma (1936). Raspeće srpskog naroda u Sremu 1914 godine i Madžari. Sa madžarske granice, Bajski trokut, Sent Andrija. Novi Sad.
- Jankov, Dragomir (2004). Vojvodina — propadanje jednog regiona. Novi Sad.
- Janković, Đorđe (1995). „The First Slavic Revolution”. Serbian Literary Magazine. 5/6: 261—272.
- Jankulov, Borislav (2003). Pregled kolonizacije Vojvodine u XVIII i XIX veku. Novi Sad — Pančevo.
- Jojkić, Vladan (1931). Nacionalizacija Bačke i Banata. Etno-politička studija. Novi Sad.
- Kalić, Jovanka (2001). Srbi u poznom srednjem veku (2. izd.). Beograd: Istorijski institut.
- Kalić, Jovanka (2006). Evropa i Srbi: Srednji vek. Beograd: Službeni list SRJ.
- Karavidić, Bojana (2006). „Ratna obeštećenja Mađarske. Naknadni cenovnik žrtava”. Nedeljne informativne novine.
- Károlyi, Mihály (1982). Vjera bes iluzija: memoari „Crvenoga grofa”. prijevod Zlatko Glik. Zagreb.
- Kaper, Sigfrid (1996). Srpski pokret u južnoj Ugarskoj 1848—1849. Beograd — Valjevo.
- Kerčov, Sava; Radoš, Jovo; Raič, Aleksandar (1990). Mitinzi u Vojvodini 1988. Rađanje političkog pluralizma. Novi Sad.
- Kecić, Danilo (1993). „Socijaldemokrati Vojvodine u vreme stvaranja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Cinnamus, Joannes (1864). Joannis Cinnami Historiarum libri septem cum notis Du Cangii - Christophori de Bondelmontibus Descriptio urbis Constantinopoleos. Paris.
- Chirilă, Eugen (1951). „Frământări sociale la sarmaţi în sec. IV”. Studii și cercetări de istorie veche. II/2: 183—188.
- Kirilović, Dimitrije (2006a). Pomađarivanje naroda u bivšoj Ugarskoj. Novi Sad — Srbinje.
- Kirilović, Dimitrije (2006b). Asimilacioni uspesi Mađara u Bačkoj, Banatu i Baranji. Novi Sad — Srbinje.
- Kirilović, Dimitrije (1937). Srpski narodni sabori. Spisi Bečke državne arhive. I. Novi Sad.
- Kirilović, Dimitrije (1938). Srpski narodni sabori. Spisi Bečke državne arhive. II. Novi Sad.
- Kniezsa, István (1938). Ungarns Völkerschaften im XI. Jahrhundert. Budapest.
- Kljaić, Leposava (1993). „Izbor mesnog Narodnog odbora Srba i Bunjevaca u Somboru i dr Joce Laloševića za predsednika Narodne uprave”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Krkljuš, Ljubomirka (1997). „Svetozar Miletić i misao o autonomiji Srba u Južnoj Ugarskoj”. Aktuelnost misli Svetozara Miletića o oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 95—111.
- Krkljuš, Ljubomirka (2008). „Povest prisajedinjenja Bačke, Banata i Baranje i Srema Kraljevini Srbiji 1918”. Letopis Matice srpske. 482: 1421—1429.
- Lebl, Arpad (1979). Građanske partije u Vojvodini 1887—1918. Novi Sad.
- Končar, Ranko (1971). „Ideja o autonomiji Vojvodine i KPJ”. Istraživanja. 1.
- Kovačev, Vujica (1976). „Organizaclja mađarskih komunista-emigranata iz Baranje u Jugoslaviji 1921—1922”. Prilozi za istoriju socijalizma. 10.
- Kovačević, Miloš (2003). Srpski jezik i srpski jezici. Beograd.
- Kostić, Lazo M. (1999). Srpska Vojvodina i njene manjine. Novi Sad.
- Krasić, Vladimir (1881). „Manastir Grabovac u Budimskoj eparhiji”. Letopis Matice srpske. knj. 127: 58—79.
- Krestić, Vasilije (1980). Istorija srpske štampe u Ugarskoj 1791-1914. Novi Sad: Matica srpska.
- Krestić, Vasilije (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji 1849-1868”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 107—150.
- Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika.
- Krestić, Vasilije (2003). Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Krestić, Vasilije (2013). Srbi u Ugarskoj 1790-1918. Novi Sad: Matica srpska.
- Krestić, Vasilije (2017). Velikohrvatske pretenzije na Vojvodinu, Bosnu i Hercegovinu. Beograd: SANU.
- Krizman, Bogdan (1959). „Pitanje granica Vojvodine na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 24.
- Krizman, Bogdan (1967). „„Beogradsko primirje” od 13. novembra 1918.”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 47: 111—134.
- Krizman, Bogdan (1970). „The Belgrad Armistice of 13 November 1918.”. The Slavonic and East European Review. 48: 67—87.
- Krizman, Bogdan (1975). Vanjska politika jugoslavenske države 1918—1941. Zagreb.
- Lazarević, Dragana (1990). „Teritorija kralja Dragutina”. Međuopštinski istorijski arhiv Valjevo. Glasnik. 25: 5—26.
- Lebl, Arpad (1959). „Klasne borbe u Vojvodini i revolucionarne veze Vojvodine sa Mađarskom 1918—1919”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 22.
- Ljušić, Radoš (2005). Vožd Karađorđe. Beograd.
- Ljušić, Radoš (2007). Istorija za treći razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera. Beograd.
- Malović, Gojko (2010). Seoba u maticu: Optiranje Srba u Mađarskoj 1920-1931. 1. Novi Sad: Matica Srpska.
- Malović, Gojko (2010). Seoba u maticu: Spiskovi srpskih optanata u Mađarskoj 1920-1931. 2. Novi Sad: Matica Srpska.
- Makk, Ferenc (1989). The Arpads and the Comneni. Political Relations between Hungary and Byzantium in the 12th century. Budapest.
- Marković, Saša (2010). Politički život Bunjevaca Vojvodine u Kraljevini SHS-Jugoslaviji 1918—1941. Subotica.
- Matijević, Stipan (1928). Događaji koji su se odigrali u Subotici za vreme mojeg javnog delovanja od 10. nov. do 20. maja 1920. god. Subotica.
- Matić, Pero (1993). „Baranja u svetlu Velike narodne skupštine održane u Novom Sadu 25.11.1918. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Medović, Predrag (2001). Praistorija na tlu Vojvodine. Novi Sad.
- Mesaroš, Šandor (1993). „Odnos između mađarskih narodnih veća i srpskih narodnih odbora u prvoj polovini novembra 1918. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Mikavica, Dejan (2005). Srpska Vojvodina u Habzburškoj monarhiji 1690-1920: Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba. Novi Sad: Stylos.
- Mikavica, Dejan (2006). Politička ideologija Svetozara Miletića. Novi Sad: Stylos.
- Mikavica, Dejan (2007). Mihailo Polit Desančić, vođa srpskih liberala u Austrougarskoj. Novi Sad: Stylos.
- Mikavica, Dejan (2011). Srpsko pitanje na Ugarskom saboru 1690-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet.
- Mikavica, Dejan (2017). Jovan Subotić i Svetozar Pribićević. Novi Sad: Prometej.
- Mikavica, Dejan (2017). Srpska politika u Vojvodini 1526-1918. Novi Sad: Zavod za kulturu Vojvodine.
- Mikavica, Dejan (2018). Srpska politička elita u Austrougarskoj monarhiji: 1526-1860. 1. Novi Sad: Zavod za kulturu Vojvodine.
- Mikavica, Dejan (2018). Srpska politička elita u Austrougarskoj monarhiji: 1860-1918. 2. Novi Sad: Zavod za kulturu Vojvodine.
- Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2018). Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914-1918. Novi Sad: Prometej.
- Mikavica, Dejan; Gavrilović, Vladan; Vasin, Goran (2007). Znamenita dokumenta za istoriju srpskog naroda 1538-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet.
- Mikavica, Dejan; Lemajić, Nenad; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2016). Srbi u Habzburškoj monarhiji 1526-1918. 1. Novi Sad: Prometej.
- Mikavica, Dejan; Lemajić, Nenad; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2016). Srbi u Habzburškoj monarhiji 1526-1918. 2. Novi Sad: Prometej.
- Milićević (1968). „Vojvodina 1521—1699”. Vojvodina. Znamenitosti i lepote. Beograd.
- Milin, Miodrag (1995). Vekovima zajedno (Iz istorije srpsko-rumunskih odnosa). Temišvar.
- Milošević, Petar (2001). Arheologija i istorija Sirmijuma. Novi Sad.
- Milutinović, Kosta (1993). „Vojvodina i stvaranje Jugoslavije”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Mirnić, Josip (1967). „Denacionalizatorska politika mađarskog okupatora u jugoslovenskim zemljama 1941”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 10: 143—153.
- Mirović, N. (1990). „Imidž Jugoslavije u stranoj štampi”. Revija za sociologiju. XXI. No. 1: 83—107.
- Mitrović, Andrej (1975). Razganičenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919—1920: prilog proučavanju jugoslavenske politike na konferenciji mira u Parizu. Beograd.
- Mirnić, Josip (1963). „Sistem fašističke okupacije u Bačkoj i Baranji. Mađarska okupacija jugoslovenskih zemalja”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 35: 5—62.
- Mijušković, Slavko (1988). Ljetopis popa Dukljanina. Predgovor, propratni tekstovi i prevod Slavko Mijušković. Beograd.
- Mitrović, Andrej (1983). „Nadrastanje poraza i podela”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 107—254.
- Mihaldžić, Stevan (1937). Baranja od najstarijih vremena do danas. Novi Sad.
- Nikić, Fedor (2004). Mađarski imperijalizam. Novi Sad — Srbinje.
- Nikolić, Dobrivoje (1941). Srbi u Banatu. Novi Sad.
- Nikolić, P. (2002). „Osnovni zakon Autonomne Pokrajine Vojvodine – akt ponovne destrukcije Srbije”. Arhiv za pravne i društvene nauke. 1—2.
- Njegovan, Drago (2001). Prisajedinjenje Srema, Banata, Bačke i Baranje Srbiji 1918: dokumenti i prilozi. Novi Sad.
- Njegovan, Drago (2004). Prisajedinjenje Vojvodine Srbiji. Novi Sad.
- Njegovan, Drago (2011). Ulazak mađarske vojske u Bačku i Baranju. Novi Sad.
- Ognjanović, Dragoslav (1984). Deca buntovne ravnice. Novi Sad.
- Palić, Milenko (1964). „Pregled administrativno-teritorijalnih promena u Vojvodini 1918—1941”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 38: 125—162.
- Palić, Milenko (1993). „O dvostrukoj ulozi Srpskog narodnog odbora u Novom Sadu”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Palić, Milenko (1995). Srbi u Mađarskoj-Ugarskoj do 1918. Novi Sad.
- Pandurović, Vladislav (1923). Iz prošlosti baranjskih Srba. Osijek.
- Pandurović, Vladislav (1939). „Poreklo i značenje imena Bačka”. Letopis Matice srpske. knj. 352: 129—132.
- Pejin, Jovan (2002). Autonomija Vojvodine — košmar srpskog naroda. Zrenjanin Beograd.
- Pejin, Jovan (2007). Velikomađarski kapric. Zrenjanin.
- Pejin, Jovan (2000). Iz prošlosti Kikinde. Kikinda.
- Pejin, Jovan (2013). Poništenje srpskog obeležja Vojvodine. Novi Sad — Beograd.
- Pejin, Jovan (1992). „How Baranja was seized in 1945 and annexed to Croatia”. The creation and changes of the internal borders of Yugoslavia. Belgrade.
- Pekić, Petar (1930). Povijest Hrvata u Vojvodini od najstarijih vremena do 1929. Subotica.
- Pekić, Petar (1937). Propast Austrougarske monarhije i postanak nasljednih država. Subotica.
- Pekić, Petar (1939). Povijest oslobođenja Vojvodine. Subotica.
- Petrov, Milan (1999). Bačka u revoluciji 1848—1849. Novi Sad.
- Petrović, Radmilo (2003). Vojvodina — petnaest milenijuma kulturne istorije. Beograd.
- Petrović, D. N. (1971). „Srpska crkva u Bačkoj i Baranji pod mađarskom okupacijom”. Srpska pravoslavna crkva 1920—1970.
- Popi, Gligor (1993). „Banatski Rumuni 1918.”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Popov, Jelena (1977). Glavni NOO Vojvodine: 1943-1945. Sremski Karlovci: Arhiv Vojvodine.
- Popov, Jelena (2001). Vojvodina i Srbija: Iz istorije vojvođanske autonomije. Veternik: LDIJ.
- Popov, Čedomir (1984). „Iskustva Vojvodine”. Vojvodina u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji 1941—1945. Novi Sad.
- Popov, Čedomir; Popov, Jelena (2000). Autonomija Vojvodine - srpsko pitanje (2. dop. izd.). Sremski Karlovci: Krovovi.
- Popov, Čedomir; Gavrilović, Slavko (1997). Evropska revolucija i srpski pokret 1848—1849. Beograd — Novi Sad.
- Popović, Dušan J. (1950). Srbi u Sremu do 1736/7: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Srpska akademija nauka.
- Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga.
- Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Budimu od 1690 do 1740. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Popović, Dušan J. (1954). Velika seoba Srba 1690: Srbi seljaci i plemići. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga.
- Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. Knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska.
- Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. Knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska.
- Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. Knj. 3: Oo Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska.
- Popović, Ivan (2005). Istorija srpskohrvatskog jezika. Beograd — Kragujevac.
- Pichler, G. (1991). „Vukovar čeka pojačanje”. Glasnik. Hrvatski politički tjednik: 9.
- Radojčić, Nikola (1927). „Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantijski istorici 11. i 12. veka Jovan Skilica, Nikifor Vrijenije i Jovan Zonara”. Glasnik Skopskog naučnog Društva. 2: 1—15.
- Radojčić, Đorđe Sp (1957). „Stara srpska književnost u srednjem Podunavlju (od XV do XVIII veka)”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. knj. 2: 239—270.
- Radenić, Andrija (1968). „Period od 1848—1918. godine”. Vojvodina. Znamenitosti i lepote. Beograd.
- Radenić, Andrija (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji 1868-1878”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 151—275.
- Radenić, Andrija (1983). „Borba za politička prava u Južnoj Ugarskoj”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 496—554.
- Radojević, Mira (1992). „Sporazum Cvetković-Maček i pitanje razgraničenja u Sremu” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 10 (1-2): 61—72.
- Radojević, Mira (1996). „Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918-1941” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 14 (2): 39—73.
- Radonić, Jovan (1939). „Srbija i Ugarska u srednjem veku”. Vojvodina. I. Novi Sad.
- Rokai, Peter; Đere, Zoltan; Pal, Tibor; Kasaš, Aleksandar (2002). Istorija Mađara. Beograd: Clio.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srpska pravoslavna crkva u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—102.
- Samardžić, Radovan (1986). „Srpska crkva u Turskom carstvu 1690-1766”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 531—552.
- Sekulić, Ante (1991). Bački Hrvati. Narodni život i običaji. Zagreb.
- Siricki, Jan (1993). „Velika narodna skupština i vojvođanski Slovaci”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Skok, Petar (1939). „Toponomastika Vojvodine”. Vojvodina. I. Novi Sad. str. 108—127.
- Skok, Petar (1951). „Toponomastika Vojvodine”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 2: 57—65.
- Skok, Petar (1971). „Bač”. Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. 1 A—J. Zagreb. str. 85.
- Stanković, Sava (1993a). „Istorijat razgraničenja Jugoslavije sa susedima (4) Povlačenje granica sa Mađarskom”. Vojska. 37.
- Stanković, Sava (1993b). „Istorijat razgraničenja Jugoslavije sa susedima (9) Dunav — vekovna granica”. Vojska. 44.
- Stanković, Sava (1993v). „Istorijat razgraničenja Jugoslavije sa susedima (10) Sporazumno menjanje granice među susedima”. Vojska. 45.
- Stanković, Đorđe (2009). Srbija i stvaranje Jugoslavije. Beograd.
- Stanojević, Stanoje (1921). „Vojvodina na konferenciji mira”. Letopis Matice srpske. 300.
- Stipić, Lazar (2004). Istina o Mađarima. Novi Sad — Srbinje.
- Stojičić, Đoka; Anđelić, Teodor; Jovanović, Dragan; Peternek, Tomislav (1988). „47 pitanja Slobodanu Miloševiću. Jugoslavija i socijalizam — istorijske tekovine”. NIN — Nedeljne informativne novine. 1957.
- Stojkovski, Boris (2008). „Bački župan Vid” (PDF). Spomenica Istorijskog arhiva Srem. 7: 62—71.
- Stojkovski, Boris (2009). „Srem i pokret cara Jovana Nenada”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 20: 249—255.
- Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio.
- Tikvicki, Geza (1989). Slike iz ustanka u Bačkoj. Beograd.
- Tomandl, Mihovil (1956). „Srpski vojni logor i bitka kod Perleza 2. septembra 1848. godine”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 13—14: 135—140.
- Tričković, Radmila (1995). „Beograd pod turskom vlašću 1521—1804. godine”. Istorija Beograda. Beograd. str. 91—141.
- Tutorov, Milan (2001). Banatska rapsodija — istorika Zrenjanina i Banata. Novi Sad.
- Tutorov, Milan (1991). Mala Raška a u Banatu. Zrenjanin.
- Ćirković, Sima (1982a). „Kretanja prema severu”. Istorija srpskog naroda. II. Beograd.
- Ćirković, Sima (1982b). „Srpski živalj na novim ognjištima”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 431—444.
- Ćirković, Sima (1982v). „Srbi u odbrani ugarskih granica”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 465—478.
- Ćirković, Sima (1982). „Poslednji despoti”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 479—490.
- Ćirković, Sima (1968). „Srednji vek”. Vojvodina. Znamenitosti i lepote. Beograd.
- Ćirković, Sima (1981). „Srbija između Vizantijskog carstva i Bugarske”. Istorija srpskog naroda. I. Beograd.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Ćirković, Sima (2007). „O jednoj srpsko-ugarskoj alijansi”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 13—26.
- Ćirković, Sima (2008). „Zemlja Mačva i grad Mačva”. Prilozi za književnost i jezik, istoriju i folklor. 74: 3—20.
- Urošević, Danilo (1995). Srbi u logorima Mađarske. Novi Sad.
- Fine, John Van Antwerp (1991). The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08149-3.
- Ferjančić, Snežana (2013). Konstantin (306—337). Beograd.
- Forišković, Aleksandar (1968). „Vojvodina 1699—1790”. Vojvodina: Znamenitosti i lepote. Novi Sad. str. 310—324.
- Forišković, Aleksandar (1986). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji i pokret Franje (Ferenca) II Rakocija (1703—1711)”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 78—85.
- Hardi, Đura (2018). „Bački Rusini i Jovan Hranilović u danima prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.” (PDF). Kultura: Časopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku. 159: 70—92.
- Horvat, Aleksandar (2013). Baranja 1918-1922. Novi Sad: Malo istorijsko društvo.
- Hrabak, Bogumil (1982). „Autonomizam u Vojvodini 1919–1928. kao reakcija na finansijsko iscrpljivanje i političko zapostavljanje Vojvodine”. Godišnjak Društva istoričara Vojvodine. 3.
- Hrabak, Bogumil (1993). „Sloveni u Vojvodini u danima oslobođenja, novembra 1918. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Cerović, Ljubivoje (1993). „Srbi u Temišvarskom Banatu na istorijskom raskršću 1918—1919. godine”. Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918.
- Cerović, Ljubivoje (2000). Srbi u Banatu. Temišvar.
- Čanadinović, Mirko (1994). „U jendeku procesa”. Nedeljne informativne novine.
- Csánki, Dezső (1894). Magyarország történelmi földrajza a Hunyadiak korában. I. Budapest.
- Dželetović, Veselin P. (2007). Poslednji srpski car. Beograd.
- Šabanović, Hazim (1952). „Upravna podjela jugoslovenskih zemalja pod turskom vladavinom do Karlovačkog mira 1699 god.”. Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine. IV: 171—204.
- Šajti, Enike (2010). Mađari u Vojvodini: 1918—1947. prevodilac Angneš Ozer. Novi Sad.
- Scherer, Anton (2002). Wortkundliche Studien: Etymologien und deutsch-südosteuropäische sprachliche Interferenzen. Graz.
- Šviker, J. H. (1998). Politička istorija Srba u Ugarskoj. Novi Sad — Beograd.
- Šimunović Bešlin, Biljana (2007). Prosvetna politika u Dunavskoj banovini (1929—1941). Novi Sad.
- Škulić, Milan (2014). „Jedan pogled na Sarajevski atentat”. Sto godina od početka Prvog svetskog rata.
- Špira, Đerđe (1980). „Pokušaji generala Percela u proleće 1849. da se umire Srbi u Ugarskoj”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 21: 135—145.
- Rečnik srpskoga jezika. Novi Sad. 2007.
- Spomenica oslobođenja i ujedinjenja grada Subotice. Subotica. 1938.
- Spomenica oslobođenja Vojvodine 1918—1928. Subotica. 1929.
- „Délvidék”. Encyclopaedia Hungarica. I. 2007.
- Vojvodina u borbi — zbirka članaka iz narodnooslobodilačke borbe, Novi Sad, 1951.
- Enciklopedija Novog Sada, sveska 5, Novi Sad, 1996.
Spoljašnje veze uredi
- Istorija Vojvodine na kartama - curug.rastko.net
- Istorija Vojvodine — kviz „Koliko se poznajemo”
- Atlas - istorijske karte Vojvodine na Viki ostavi
- Koliko je vaš zavičaj bio pod Turcima: Zaboravite na 500 godina koje svi pominjemo (MAPA)
- Vojvodina od Majske skupštine do prisajedinjenja („Večernje novosti”, feljton, maj 2018) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. maj 2018)
- Vojvodina - čedo umnih i upornih predaka („Večernje novosti”, feljton, novembar 2018) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. novembar 2018)
