Istorija Ruske pravoslavne crkve
Ovaj članak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. |
Počeci uredi
Pojava hrišćanstva na tlu današnje Rusije vezuje se za misiju Sv. Apostola Andrije Prvozvanog, koji je 60. godine boravio na širokom području od južnog dela Crnomorskog primorja, u Vitiniji i Pontu, preko Trakije, Skitije, Sarmatije do Abhazije. Najstarija svedočanstva o njegovoj propovedi daju
- Sv. Ipolit, episkop Portuenski (oko 222.), Origen (200—258), Sv. Dorotej, episkop Tirski (307—322),
a obrađuju je i kasniji autori:
- episkop Epifanije Kiparski († 403), arhiepiskop Evherije Lionski (449), Isidor Ispalijski (570—636), jerusalimski monah Epifanije (IX vek) i letopisac Nestor (kraj XI veka).
Epifanije Kiparski navodi da je apostol postigao veliki uspeh u Iberiji, Svanetiji, Osetiji, Abhaziji, Hersonu i drugde, obrativši mnoge. Propoved oko današnjih Kijeva i Novgoroda takođe nije ostala bez ploda, ali su klice hrišćanstva tu opstale veoma kratko, usled nepovoljnih okolnosti - neprosvećenosti, nedostatka pastira, progona od neznabožaca. Blagoslovivši ove predele, Hristov apostol utvrdio je na uzvišenju u okolini Kijeva krst, prorokujući o budućem velikom gradu sa mnoštvom hramova i o slavnoj hrišćanskoj budućnosti ovih zemalja. Već u to doba Skitija daje i prve mučenike - Enena, Nirina i Pina, učenike Sv. Andrije. U drevnoj Skitiji, koja se prostirala na širokom području od Dunava i Balkanskih planina do Azovskog mora i Dona, u periodu ranog hrišćanstva osnovano je šest eparhija:
- Skitska (Tomitanska) sa rezidencijom u Tomima, gde je već od I do III veka dolazilo do velikih progona hrišćana; eparhija je najverovatnije bila dominantno slovenska po življu, posebno u predelima od delte Dunava do ušća Dnjestra i dalje duž Crnomorske obale; opstala je do X veka, a bila je poznata kao jedna od uzornih u pogledu čistote vere (tako, u IV i V veku ona se uspešno oduprla Arijevoj jeresi) i crkvenog blagoustrojstva;
- Hersonska, koju je neposredno osnovao Sv. Andrej Prvozvani; međutim, Sv. Kliment Rimski, prognan u ove krajeve 94. godine, ovde zatiče svega oko 2.000 hrišćana, ali uspeva da iskoreni paganstvo i osnuje oko 75 crkava, što će poslužiti kao povod za progon i mučeničko postradanje brojnih hrišćana i samog njihovog arhipastira; obnovljena je 310, sa prvim episkopima Vasilijem i Jefremom, i sve do Halkidonskog sabora bila je autokefalna; među stanovništvom u njoj preovladavaju Grci, ali nije isključeno ni prisustvo Slovena (zabeleženo je da je Sv. Jovan Kasijan, iz V veka, bio poreklom Skit iz Hersona);
- Gotska, sa teritorijom od Dunava do Dnjestra i Crnog mora, na području drevne Dakije, gde je, pored Gota, živelo i slovensko stanovništvo; prvi misionari ovde su bili grčki zarobljenici dovedeni iz Male Azije, Galatije i Kapadokije sredinom III vek, ali se veći uspeh u pokrštavanju ovde beleži oko 323., kada se osniva eparhija, a njen episkop Teofil učestvuje na Prvom vaseljenskom saboru 325.;
- Suroška (Sugdajska) na Krimu, gde se misionarska aktivnost odvija od IV veka;
- Fulska, na Krimu i
- Bosforska, sa rezidencijom u Pantikapeji, današnjem Kerču, koja je postojala od IV veka.
Prvo pokrštavanje uredi
Prvo pokrštavanje Rusa odigralo se u doba knezova Askoljda i Dira (866), nakon neuspelog napada na Konstantinopolj, kada ruski brodovi behu potopljeni pošto je patrijarh Fotije, otsluživši moleban, izneo čudotvornu rizu Presvete Bogorodice; ovo na napadače ostavi snažan utisak, te, vrativši se, oni pošalju izaslanike sa molbom da se i njima blagovesti vera Hristova. Zato im bi poslat episkop, a masovnosti pokrštavanja naročito je doprinelo čudo sa bacanjem Jevanđelja u oganj, kada ono ostaje netaknuto plamenom.
Askoljd i Dir vladaju još 15 godina, i mogućno je (hipoteza V. Tatiščeva) da su mučenički postradali. Njihovi naslednici na Kijevskom prestolu - Oleg od Novgoroda (882—912) i Igor Rjurikovič (912—945) bili su pagani, ali za njihove vlade hrišćanstvo nije iskorenjeno, ponajviše zahvaljujući trgovačkim, pomorskim i drugim vezama sa Grčkom. Velika knjeginja Olga Kijevska (945—955) prima, međutim, krštenje u Konstantinopolju (957), da bi po povratku u domovinu, proživevši još oko 12 godina, misionarila, uklanjala paganske kumire, postavljala krstove i gradila crkve (drveni hram Sv. Sofije u Kijevu, hram Sv. Živonačalne Trojice u zavičajnom Pskovu). Olga, ipak, ne uspeva da obrati sina jedinca Svjatoslava I (955—972); naprotiv, posle poraza u sukobu sa Bugarima i Grcima on preduzima progon hrišćana i rušenje hramova.
U doba vladavine Jaropolka I (972—980) položaj hrišćana se poboljšava. Knez Vladimir I (980—1015) na početku vladavine obnavlja i podiže nove idole i prisiljava hrišćane da im se klanjaju; prekretnica nastupa od 968., kada mu dolaze propovednici islama, judaizma, zapadnog (Nemci) i istočnog hrišćanstva (Grci), što podstiče slanje ruskih izaslanika u njihove zemlje, koji Vladimira izveštavaju da su najveličanstvenije bogosluženje doživeli u Konstantinopolju. Knez Vladimir 988. godine, posle uspešnog pohoda na Herson, prima krštenje, odvodi sa sobom pastire koji će prosvećivati njegove podanike i odnosi mnoštvo ikona i bogoslužbenih sasuda. Hrišćanstvo postaje državna religija; masovna krštenja obavljaju se u Kijevu, Novgorodu, Rostovu, Suzdalju, Polocku, Turovu, Smoljensku, Pskovu i drugde. Letopisi navode da je Vladimir izdao naredbu da se krštenju privode ljudi „po svim gradovima i selima“, te da je mitropolit Mihailo (988—992) obišao „svu zemlju rusku“ propovedajući veru Hristovu.
Sinu i nasledniku Vladimirovom, Jaroslavu Mudrom (1019—1054), palo je u deo samo da učvrsti već nakalemljenu veru i dovrši delo očevo. Hrišćanstvo je najbolje prihvaćeno na jugu (veze sa Grčkom, sa hrišćanskim naseobinama na Crnom moru, tradicija iz vremena Askolda i Dira), a manje na severoistoku. Posle Mihailove smrti na arhijerejsku katedru postavljen je Leontije (992—1008), slede Jovan I (1008-1035) i Teopemt (1035—1049). Ruska crkva obuhvata u to doba najmanje 6 mitropolija (Novgorodska, Černjigovska, Rostovska, Vladimiro-Volinska, Belgorodska i Kijevska), nalazeći se pod jurisdikcijom Konstantinopoljske patrijaršije; episkopi i najveći deo sveštenstva prvobitno su bili Grci i Bugari, a prvi ruski jereji spominju se u doba kneza Jaroslava. Ruski vladaoci ktitori su većeg broja hramova (Vladimir - crkava Sv. Vasilija i Presvete Bogorodice u Kijevu, Preobraženja Gospodnjeg u Vasiljevu, Sv. Vasilija u Višgorodu i dr., Jaroslav - kijevskih hramova Sv. Sofije Premudrosti Božije, Blagoveštenja, Sv. Georgija i Sv. Irene, Sofijskog sabora u Novgorodu i dr.), zidanih u vizantijskom stilu, sa oltarskim zidovima u mozaiku, a ostalim u freskopisu, sa 13 ili 5 kupola. Ovo je i doba prvih kanonizacija na ruskom tlu (Sv. „strastoterpci“ Boris i Gleb, kanonizovani od mitropolita Jovana, koji im sastavlja službu 1020. i 1039.). Otpočinje razvoj prosvete (još knez Vladimir nastojao je da u svakoj parohiji pri crkvi deluje i škola) i pismenosti, posebno zaslugom kneza Jaroslava, koji preduzima prevođenje i prepisivanje knjiga, kao i osnivanje knjižnica. Osnivaju se prvi manastiri: u Kijevu - manastir Sv. arhistratiga Mihaila, zaslugom mitropolita Mihaila, kao i manastir Presvete Bogorodice, zaslugom kneza Vladimira; u Višgorodu - manastir Sv. Spasa, i dr. Postavljaju se temelji razvoju crkvenog prava: iako je u Rusiji prihvaćen Sholastikov i Fotijev Nomokanon, knez Vladimir na njegovom osnovu donosi posebno zakonopravilo, koje je do nas došlo u prepisima iz XIII-XVIII veka, a njime se propisuju kneževske imovinske obaveze prema sabornoj crkvi, delokrug crkvenog suda i pobrajaju lica duhovnog staleža i ona koja se izdržavaju od Crkve; reč je o prvoj modifikaciji vizantijskog zakonodavstva saobrazno ruskim uslovima i dokumentu koji nudi neka originalna rešenja (sveštenstvo i duhovni stalež u celini dobijaju veća prava nego što je to slučaj u Vizantiji). Najintenzivnije veze u ovom periodu neguju se sa Carigradskom patrijaršijom, koja postavlja ruske mitropolite, kao i sa Bugarskom crkvom, čija je misija u Rusiji kulturno-prosvetiteljskog karaktera (pomoć u bogoslužbenim knjigama, pastirima, učiteljima pismenosti, prepisivačima).
Vreme promena uredi
Godine 1051. na mitropolitsku katedru prvi put dospeva Rus, znameniti pisac i besednik Ilarion, čuven sa svoga obrazovanja i blagočastivosti (dela: „Slovo o zakonu i blagodati“, „Pohvala knezu Vladimiru“ i dr.), koga će opet naslediti niz grčkih arhijereja: Jefrem I (1055), Georgije (1062—1072), Jovan II (1077—1089), Jovan III (1089—1090), Jefrem II (1091—1096), Nikolaj (1097-pribl. 1101. ili 1103), Nikifor I (1104—1121), Nikita (1122—1126) i Mihail (1130—1145).
Broj eparhija uvećava se na 12 (u drugoj polovini XI veka osnivaju se Tmutarakanska, Perejaslavska i Jurjevska, a u XII veku Polocka, Turovska i Smoljenska eparhija). Javlja se niz znamenitih arhijereja: Luka Židjata, episkop novgorodski (prvi Rus udostojen episkopskog čina, 1036), Sveti Nikita Novgorodski, Sveti Stefan Vladimirski, Sv. Leontije i Sveti Isaija Rostovski. Dolazi do daljeg učvršćivanja hrišćanstva, premda postoji i otpor hristijanizaciji (u Rostovu i Muromu), a snažan je i uticaj sujeverja (naročito na severoistoku zemlje).
U to vreme otpočinje delatnost Kijevo-Pečerske lavre (osnivač - prepodobni Antonije Pečerski, 1051, a najveći procvat vezuje se za igumanovanje Teodosijevo, 1057-1074), gde se život organizuje prema Konstantinopoljskom studitskom ustavu, koji će postati norma za sve ruske opštežiteljne manastire. Ova lavra daće 118 Svetih, kanonizovanih najvećim delom 1643, u doba mitropolita Petra Mogile, kao i veći broj arhijereja. Ovo je doba uspona domaćeg bogoslovlja i književnosti - pojave dela ruskih (mitropolit Ilarion, Teodosije Pečerski, crnorizac Jakov, letopisac Nestor, iguman Danilo) i grčkih autora (polemički i kanonički spisi mitropolita Georgija, Jovana II i Nikifora), kao i obimne prevodilačke produkcije.
Dalji razvoj uredi
Godine 1147. veliki knez Izjaslav saziva u Kijevu Sabor ruskih episkopa, i na mitropolitsku katedru, bez konsultacija sa carigradskim patrijarhom, biva postavljen Kliment Smoljatič, „Rus rodom“, „književnik i filozof kakvoga još nije bilo“, ali ovo izaziva negativnu reakciju nadređenih crkvenih vlasti - odbijanje njegovog priznavanja. Ipak, on ostaje na ovom položaju do 1155, premda će vizantijska struja nadvladati, tako da će još čitav vek Ruska crkva ostati u potpunoj zavisnosti od Carigrada, sa prvoarhijerejima Grcima: Konstantin I (1156—1159), Teodor (1161—1163), Jovan IV (1164—1166), Konstantin II (1167-posle 1172), Nikifor II (pominje se od 1182—1197), Matej (pominje se 1201, † 1120), Kiril I (1224-1233) i Josif (1237—1240). Osnivaju se nove eparhije; nekoliko episkopa iz ovoga doba biće kanonizovano (Nifint i Ilija Novgorodski, Kiril Turovski, Simeon Vladimirski). Vera se širi u pograničnim oblastima i među drugim narodima: u Vologdi (zaslugom prepodobnog Gerasima), Liflandiji, Litvaniji, Kareliji, među Polovcima, kao i u suzdaljskom kraju, među Jevrejima i Bugarima.
Središta monaškog života se iz Kijeva i južne Rusije, koja gubi pređašnji politički značaj, pomeraju ka Suzdalju, centralnoj Rusiji i dalje na sever (Novgorod i susedne oblasti). Samo u Novgorodu deluje 20 obitelji, od toga 13 novoosnovanih. Zidaju se novi hramovi, naročito u Suzdaljskoj i Novgorodskoj oblasti; neimari su uglavnom Grci i Nemci, a među živopiscima ima i Rusa (Spasova crkva kod Polocka, Spaso-Neredicki hram u Novgorodu). Razvoj pismenosti obeležavaju dela Sv. Kirila Turovskog (besede, poslanice, molitve, molbeni kanoni), Sv. Simona Vladimirskog, letopisna i hagiografska literatura, a javlja se i niz značajnih prevoda (katiheze Sv. Kirila Jerusalimskog, Sinajski paterik, spisi Sv. Jovana Zlatoustog, Kirila Aleksandrijskog, Isidora Pelusiota, Jovana Lestvičnika i dr.).
Doprinos razvoju crkvenog zakonodavstva daju episkop Nifont Novgorodski, arhiepiskop Ilija i smoljenski knez Rostislav Mstislavič, svi sa nevelikim spisima. U Kijevu se sazivaju četiri arhijerejska sabora (1147, 1160, 1168, 1169). Knezovi i narod učestvuju u izabiranju arhipastira i njihovom udaljavanju sa katedri, u osnivanju eparhija, ustanovljavanju novih praznika, kao što i pastiri Crkve uzimaju učešća u građanskim poslovima (postavljanje knezova, mirenje zavađenih narodnih vođa). U ovo doba otpočinju prvi veći sukobi sa rimokatoličkim klirom. U Galiču je, pošto su episkop i sveštenici prognani, a crkve pretvorene u kostele, oko 1230. osnovana latinska arhiepiskopija. Papa Grigorije IX 1231. upućuje poslanicu velikom knezu Georgiju Vsevolodoviču sa pozivom da pređe u rimokatolicizam, ali bez odjeka. Letopisi ne beleže nijedan slučaj dobrovoljnog odricanja od pravoslavne vere i prelaska u rimokatolicizam. S druge strane, rimokatolici imaju punu slobodu življenja u ruskim gradovima i otvorenog ispovedanja svoje vere (bogomolje u Kijevu, Novgorodu, Pskovu i dr.).
Razdori u državi uredi
Državu oslabljenu unutrašnjim razdorima i kneževskim rasprama napadaju najpre Polovci i susedni narodi, da bi 1223—1240. protekle u znaku najezde Mongola. 1240. pri napadu Mongola na Kijev život gubi mitropolit Josif, i Rusi po treći put - što zbog istorijskih prilika, što zbog otežanih veza sa Nikejom - samostalno biraju mitropolita (Kiril II, 1243—1280).
To je prvi korak u slabljenju zavisnosti od Konstantinopoljske pastrijaršije; 28 godina nakon Kirilove smrti sličan slučaj ponoviće se i pri hirotoniji mitropolita Petra, a kasnije kod postavljenja mitropolita Aleksija i još nekoliko puta do 1448. Od 1448, kada je jedinstvena ruska mitropolija podeljena na dve - Zapadnu i Istočnu, biće preduzet i drugi, najvažniji korak u pravcu postizanja pune autokefalnosti: za Zapadnu mitropoliju Patrijarh dopušta da lokalni episkopi samostalno izabiraju prvojerarha iz svojih redova, ali da bude postavljan sa blagoslovom Carigrada, a za Istočnu daje blagoslov da bez prethodnih konsultacija Sabor ruskih jeraraha i izabira, i postavlja mitropolite od ruskih episkopa; na taj način je Istočna mitropolija na delu zadobila samostalnost i nezavisnost.
Doba mongolske vladavine uredi
Doba mongolske vladavine, i pored pustošenja manastira, opadanja nivoa duhovne prosvete, crkvene discipline i morala u narodu, u unutrašnjem ustrojstvu Crkve ne donosi radikalne promene. Mitropolit Kiril i njegovi prejemnici - Maksim Grk (1283—1305), Petar (1308—1326) i Teognost (1328—1353) pred mongolskim hanovima štite prava sveštenstva, Crkve i naroda. Godine 1352. dolazi do kratkotrajne smute: neki inok Teodorit dospeva u Konstantinopolj sa zahtevom da bude postavljen na katedru Ruske mitropolije, uveravajući da je Teognost preminuo; patrijarh saznaje istinu, ali ovaj odlazi u Trnovo i biva hirotonisan od bugarskog mitropolita, što će izazvati ogorčenost i u Konstantinopolju, i u Moskvi. Legalno biva izabran Aleksije, episkop Vladimirski, Rus (1354—1378); 10 godina po njegovoj končini biće doba najveće smute u istoriji Ruske mitropolije, čiji je glavni akter nekadašnji sveštenik Mitjaj, u monaštvu Mihail, koga favorizuje veliki knez Dimitrije Ivanovič, ali kome Sv. Aleksije za života ne daje blagoslov da ga nasledi na katedri. Mihail nalazi oslonac i potporu u carigradskom patrijarhu Makariju, te biva hirotonisan i upravlja Crkvom 18 meseci, ali iznenada umire na putu za Grčku 1379. Njegovi pratioci namere da mitropolita izaberu između 3 arhimandrita koji su se nalazili u Mihailovoj sviti. Jedan od njih, Pimen iz Perejaslavlja, uživao je podršku boljara, ali imperator Jovan IV Paleolog i patrijarh Nil rešavaju spor u korist Kiprijana (1380—1385). Pimen, međutim, potkupljivanjem postiže da Kiprijan ostane samo mitropolit Male Rusije i Litvanije, a da on bude hirotonisan za mitropolita Kijeva i sve Rusije (1385—1390). Veliki knez Dimitrije Ivanovič Donski ne prima Pimena, već ga osuđuje na zatočeništvo u Čuhlomi i Tveri. Avgusta 1382, dva dana pre no što će Tohtamiš razoriti Moskvu, Kiprijan se vraća po Dimitrijevom pozivu, da bi oktobra, u nastupu kneževog nezadovoljstva, bio iznova prognan. Carigradski patrijarh u međuvremenu postavlja Dionisija, ali on je zadržan u Kijevu i umire u zatočeništvu.
Po Pimenovoj i smrti kneza Dimitrija Ivanoviča Kiprijan se ponovo vraća na katedru, da bi, nakon 13 godina smute, upravljao Crkvom 1390—1406. Po njegovoj smrti ponovo nema saglasja: litavski knez Vitavt favorizuje polockog episkopa Teodosija, ali carigradski patrijarh postavlja Grka Fotija (1410—1431), koga će naslediti Isidor (1437—1441). Ovo je i doba zatvaranja i privremenog ostajanja niza eparhija bez arhipastira zbog nepovoljnih okolnosti. U odnosu prema Pravoslavnoj crkvi Mongoli, ipak, pokazuju tolerantnost, s obzirom da im „Jasa“, ili „Knjiga zabrana“, koja sadrži zakone Džingis-kana, propisuje versku trpeljivost i podjednako uvažavanje svih religija. Oni dopuštaju porobljenom življu da se drži svoje vere i da slobodno obavlja svoje službe, pa čak i poštuju hrišćanske obrede i prisustvuju bogosluženjima. Međutim, ruski knezovi prilikom dolaska mongolskim hanovima bili su dužni da obave obrede klanjanja Suncu i žbunju i prolaska kroz vatru; neki su se, podstaknuti hrišćanskom revnošću, usprotivili, te su pribrojani činu mučenika (černjigovski knez Mihail, boljar Teodor).
Drevnih Džingis-kanovih propisa Mongoli će se držati i nakon prihvatanja muhamedanstva (1313); u takvim okolnostima ruski duhovnici neometano misionare među njima, privodeći ih krštenju. Pravoslavna misija postiže uspeh i u Litvaniji: od 1246, kada veliki knez Mindovg prima „veru hrišćansku od Istoka“, do kneza Jagajle, koji prelazi u katolicizam 1386, veliki deo litavskih knezova ispoveda pravoslavlje. Misija se širi i u permskom kraju, među zirjanskim življem (Sv. Stefan Permski). Uvećava se broj manastirskih obitelji (tako, prepodobni Avraamije Galički osniva 4 manastira, Makarije Unženski 3, Dionisije Glušicki 3, Terapont Belojezerski, Dimitrije Prilucki, Stefan Makricki 2), a snažan je i moralni uticaj velikih podvižnika toga doba - Sergija Radonješkog, Kirila Belojezerskog, Petra i Aleksija Moskovskog, Mojsija Novgorodskog. Iako je mnoštvo hramova porušeno i oštećeno, drugi se zidaju i freskopišu. Ovo je doba procvata crkvenog slikarstva: najznamenitiji živopisci koji su obeležili epohu bili su Teofan Grk (oslikao 1378. Spasku crkvu u Novgorodu, 1395. Rođenja Presvete Bogorodice, 1399. Saborni hram sv. Arhangela, 1405. Blagoveštenjski sabor, sve u Moskvi), Andrej Rubljov (oslikao 1408. Saborni hram u Vladimiru, 1422. Saborni hram Sv. Trojice u Lavri Sv. Sergija), Danilo „ikonik“ i dr. Najznačajniji spomenici crkvenog prava stvoreni u ovom razdoblju bili su zbornici Nikona Černogorca, Kirila Belojezerskog, pouke, pravila i poslanice mitropolita Maksima, Petra, Fotija, Teognosta, Aleksija i Kiprijana, kao i odluke sabora ruskih arhijereja 1274. i 1301. U duhovnoj literaturi najsnažniji je pečat mitropolita Kirila II, Petra i Aleksija, episkopa Serapiona Vladimirskog i Kirila Rostovskog; beleži se i tzv. drugi južno-slovenski uticaj, čiji su glavni protagonisti mitropolit Kiprijan i Grigorije Camblak (besede, polemički članci, bogoslužbeni tekstovi). Na planu međukonfesionalnih odnosa valja napomenuti da je mongolska invazija predstavljala povod za zbližavanje sa Rimokatoličkom crkvom. Tako, 1245. papa Inokentije IV predlaže ruskim episkopima da se prisajedine zapadnoj Crkvi. Saglasnost izjavljuje galički knez Danilo, uslovljavajući prisajedinjenje papskom zaštitom njegove kneževine; kako pomoć Zapada nije bila zadovoljavajuća, 1249. knez progoni papskog legata Alberta i prekida svaki kontakt sa Rimom. 1252. on se ponovo, na instistiranje poljskih velikaša zaklinje na vernost rimskoj Crkvi, primivši u Drogičinu carski venac „od prestola Svetog Petra“, ali pošto opet ne dobija pomoć, 1257. prekida uniju. Snažan prodor katolicizma karakterističan je za jug Rusije: osnivaju se arhibiskupije u Lavovu (1361), Galiču, Peremišlju, Vladimiru i Holmu (1374). Premda je ruski prvojerarh Isidor bio jedan od najvećih zagovornika Firentinske unije, pomoću koje su vizantijski imperatori želeli da dobiju pomoć za otpor Turcima, u otadžbini on nije prihvaćen, nego je proglašen za „latinskog prelastnika i jeretika“ (1441), kao što je i deklaracija Florentinskog sabora žigosana kao „protivna svetim pravilima i predanju“. Pošto su vizantijski imperator i konstantipoljski patrijarh podržali uniju, Sabor ruskih arhijereja donosi odluku da samostalno postavi pravoslavnog prvojerarha umesto odstupnika Isidora, što će označiti početak borbe za samostalnost i nezavisnost Ruske crkve. Na katedru je postavljen episkop Rjazanski Jona (1449—1461) koji će se, imajući u vidu opasnost od katolicizma, postarati oko objedinjavanja jugozapadnih eparhija (sporazumi sa poljskim kraljem Kazimirom i volinskim episkopom Danilom); posle pada Carigrada 1453, odaziva se na molbe patrijarha Genadija za slanje pomoći ugroženim hrišćanima, što će u velikoj meri uticati da Carigradska patrijaršija prizna pravo ruskim arhijerejima da bez konsultovanja konstantinopoljskog prestola izabiraju prvojerarhe. Štaviše, Ruska mitropolija stavlja se iznad svih ostalih, kao prva posle prestola patrijaraha Jerusalimskih. Jonini naslednici - Teodosije Rostovski (1461—1465), Filip I (1465-1473) i Gerontije (1473—1489) staraće se uglavnom za status Novgorodske i Pskovske eparhije i moralno stanje sveštenstva i monaštva. Od 1491. na mitropolitskoj katedri će se naći jeretik i verootstupnik Zosima, u istoriji zabeležen kao najnedostojniji od svih ruskih prvojeraraha; zaslugom prepodobnog Josifa Volokolamskog i suzdaljskog episkopa Nifonta, ovaj pobornik jeresi „židovstujućih“ sam će napustiti položaj 1494, da bi ga zamenio mitropolit Simon (1496—1511), za čijeg upravljanja je 1503. održan znameniti Sabor sa učesnicima Nilom Sorskim, Josifom Volokolamskim, Pajsijem Jaroslavovom, a čija je centralna tema bila polemika između „stjažatelja“ (igumani Trojice-Sergijevog i Volokolamskog manastira Serapion i Josif) i „nestjažatelja“ (Nil Sorski i belozerski starci) o načinu izdržavanja obitelji, odnosno dopustivosti ili nedopustivosti da manastiri u svom posedu imaju metohe i raspolažu većom imovinom; pobedu odnosi „Josifljanska“ struja sa stavom o neophodnosti sticanja crkvenih imanja. 1504. održava se drugi značajni sabor, sazvan povodom jeresi „židovstvujućih“, gde će ona biti anatemisana, opet ponajviše zaslugom Josifa Volokolamskog.
Dalje se na položaju ruskih prosvetitelja smenjuju Varlaam (1511—1522), Danilo (1522—1539), Joasaf (1539—1543), Makarije (1543—1563), Atanasije (1564—1566), Filip (1566—1569), Kiril III (1568-1572) i Dionisije (1581—1586). Ovo je doba velikih sabora, podstaknutih borbom sa jeresima (1531. osuđen je Maksim Grk zbog dogmatičkih oglušenja pri pregledanju i ispravljanju crkvenih knjiga i Vasijan zbog bliskosti sa židovstvujućima, 1553. - jeres Matveja Semjonova Baškina, Teodosija Kosog i Ignjatija, kao i neprihvatljiva tumačenja Ivana Viskovatog u vezi sa ikonopisanjem), potrebom kanonizacije ruskih svetaca (1547, 1549), ali najveći značaj poprima tzv. Stoglavi sabor (155!), koji će doneti niz odluka o crkvenoj upravi i sudu, bogoslužbenom tipiku, ispravljanju sakralnih knjiga, ikonopisanju, izboru sveštenika, manastirskom životu, o duhovnim školama, iskorenjivanju sujeverja i štetnih običaja u narodu i dr.; njegove će odluke važiti još čitavih 150 godina. Moskovska mitropolija širi svoj uticaj i teritorije, delom blagodareći uspešnoj misiji (među Zirjanima u Permu, finskim plemenima u predelima oko Belog mora i Severnog ledenog okeana), delom usled ruskih osvajanja (zauzimanje kazanjske i astrahanjske pokrajine rezultuje osnivanjem Kazanjske arhiepiskopije te prisajedinjenjem Polocke, Smoljenske i Jurjevske episkopije Moskovskoj mitropoliji). Osniva se mnoštvo manastira, naročito u severnim predelima (Novgorod, Vologda, Perm), donose se originalni ustavi opštežiteljnog monaštva (Jefrosin Pskovski, Josif Volokolamski, Kornilije Komeljski, Nil Sorski, Gerasim Boldinski). U duhovnoj literaturi zapažena je delatnost mitropolita Teodosija, Filipa i Makarija, Srbina Pahomija Logofeta, Josifa Volokolamskog, Maksima Grka, a na području crkvenog prava značajno je da se Nomokanoni obogaćuju člancima kanoničkog sadržaja iz pera ruskih autora (mitropolita Jovana, Kirila, Maksima i dr.). Zapadnoruska (Litavska) mitropolija 1458—1596. izložena je snažnim pritiscima u pravcu prihvatanja Unije, inspirisanim svešću o tome da je, nakon ujedinjenja Litve i Poljske 1569, glavna prepreka pokoravanja Moskovske kneževine različitost u veri, te se crkvena unija poima kao put ka političkom ujedinjenju. Litavski vladari lišavaju pravoslavce mogućnosti da steknu visoke položaje u državi, zabranjuju izgradnju i obnovu pravoslavnih hramova, oduzimaju postojeće bogomolje i predaju ih unijatima, raspolažući pri tome i pravom „patronatstva“ prema Pravoslavnoj crkvi, odn. raspodele arhijerejskih katedri, na koje se dovode njima lojalni jerarsi. Od 1458. do 1503. rimokatolički klir u sprezi sa litavsko-poljskim vladarima svim sredstvima nastoji da pravoslavne privoli na Florentinsku uniju; prisutni su i pokušaji samih pravoslavnih da prihvate Uniju (mitropoliti Grigorije Bugarin, Misail, Josif Bolgarinovič), ali se oni završavaju neuspešno. Od 1503. do 1555. borba jenjava, i direktnih pokušaja unijaćenja nema; situacija se pogoršava od 1555. do 1589, kada dolazi do snažnih napada jezuita i protestanata, na koje pravoslavni nemaju valjan odgovor (tadašnji mitropoliti Silvester Belkevič, Jona Protasevič, Ilija Kuča i Onisifor Devočka nisu dorasli potrebama vremena), da bi razdoblje od 1589. do 1596. bilo obeleženo izdajom među pravoslavnim klirom, te se u sadejstvu sa Latinima u Litvaniji konačno uvodi unija.
Uspostavljanje patrijaršije uredi
Godine 1589, nakon sedmogodišnjih priprema, uspostavlja se Ruska patrijaršija. Ideju o njenom osnivanju prvi izriče car Teodor Ivanovič; u osnovi te ideje je postavka o Moskvi kao „trećem Rimu“. Tokom prvih 65 godina (1589—1654) pod njenom jurisdikcijom su samo eparhije na tlu Moskovske države (pređašnja Istočnoruska mitropolija), dok Zapadnoruska mitropolija ostaje potčinjena Carigradu; od 1654. do 1720. vlast ruskih patrijararha postepeno se širi, paralelno sa pripajanjem Malorusije (Ukrajine) Velikoj Rusiji. Nakon upravljanja patrijarha Jova (1589—1605), zaslužnog za reformu ustrojstva Crkve i uvođenje poretka među sveštenstvo, najveće posle Stoglavog sabora, i Ermogena (1606—1612), u atmosferi državne smute izazvane borbama za presto patrijaraški tron biva upražnjen od 1612. do 1619, da bi zatim na njega stupili Filaret Nikitič (1619—1633), inicijator više značajnih crkvenih i državnih poteza, inspirator ispravljanja crkvenih knjiga, borac protiv uticaja katoličke i protestantske teologije u ruskoj sredini, zatim Joasaf I (1634-1641) i Josif (1642—1652), koji nastavljaju ispravljanje i omasovljuju štampanje bogoslužbenih, ali i svetootačkih, hagiografskih, apologetičkih, polemičkih knjiga. Ipak, po ovoj delatnosti najviše će ostati upamćen patrijarh Nikon (1652—1658), koji tim povodom saziva sabore 1654. i 1655, čije odluke izazivaju nezadovoljstvo pobornika „stare vere“ ili staroverce (protopop Avakum, episkop Pavle, protopop Danilo i dr.) i raskol. Nikonov radikalizam i nepomirljivost izazivaju gnev okoline; suočen sa time, on napušta patrijaraški položaj, da bi na Saboru 1666. bio osuđen na lišavanje arhijerejskog čina i zatočenje. Sabor 1667. donosi odluku o anatemisanju raskoloučitelja i njihovih sledbenika, priznajući valjanost ispravki načinjenih za Nikona u bogoslužbenim knjigama. Potonji patrijarsi, Joasaf II (1667-1672), Pitirim (1672—1673), Joakim (1674—1690) i Adrijan (1690—1700), nastavljaju borbu sa raskolom i postepeno šire svoj uticaj na Zapadnorusku mitropoliju, koja se 1685. konačno pripaja Moskovskoj patrijaršiji nakon nekoliko značajnih političkih koraka u pravcu ujedinjenja Ukrajine i Rusije (ustanak Bogdana Hmeljnickog 1648. i obrazovanje Ukrajinskog hetmanstva, odluka Zemaljskog sabora 1653. o pripajanju Ukrajine Rusiji), što će omogućiti sprečavanje prodora zapadne teologije te katoličkog i protestantskog uticaja na jugu.
Vreme Petra Velikog uredi
Radikalni zaokret u ustrojstvu Ruske crkve čini Petar Veliki, koji nakon Adrijanove smrti postavlja najpre Stefana Javorskog za mestobljustitelja patrijaraškog prestola (1700—1721), da bi od 1721. upravljanje Crkvom bilo povereno Sinodu, čime se Patrijaršija ukida. Otpočinje snažna sekularizacija društva, a Crkva se stavlja u podređen položaj u odnosu na državu i poima kao sastavni deo njenog poretka, dok se njena mistička realnost zanemaruje ("Duhovni reglament“ Teofana Prokopoviča). Petrova epoha nepovoljno se odražava i na položaj monaštva (primanje postriga uslovljava se carskim odobrenjem, manastirska imovina se ograničava na mimimum), a sveštenstvo se primorava da deluje kao deo policijskog aparata (obavezuje se da izveštava o protivnicima reformi, nezadovoljstvima carskom vlašću i sl. čak i po cenu oglušivanja o tajnost ispovesti). U teologiji se favorizuje zapadni uticaj (Kijevska i Moskovska akademija) i proklamuje ideja o bliskosti pravoslavlja i protestantizma, prema kojoj pravoslavlje predstavlja samo umereni i ritualistički protestantizam (akad. Kolij, "Ecclesia graeca lutheranisans", 1723).
Reforme Katarine II uredi
Katarina II ide još dalje u „reformisanju“ Crkve u duhu prosvetiteljstva, donevši odluku 1764. o oduzimanju imovine eparhijama i manastirima, zbog čega je većina obitelji zapustela; najodlučniji otpor carici pruža mitropolit Arsenije Macijevič, premda bez uspeha.
Kraj veka završava se velikom obnovom monaštva: vaspostavljaju se Valaam, Konjevec i drugi duhovni centri, izdaje se ruski prevod „Dobrotoljublja“ (1793), javlja se nekoliko značajnih duhovnika, autora prevashodno asketičkih spisa - Sveti Tihon Zadonski (1724—1728), Prepodobni Pajsije Veličkovski (1722—1794) i dr.
Početak XIX veka donosi nova uplitanja države u crkvene poslove i nova odstupanja od izvornog pravoslavlja; 1817. osniva se Ministarstvo duhovnih dela i narodne prosvete na čelu sa knezom A. N. Golicinom, koji samim svojim položajem „stupa u crkveni klir“ u svojstvu „mestobljustitelja spoljnjeg episkopa“, sa zadatkom da radi na objedinjavanju svih veroispovesti u Ruskoj Imperiji. Ipak, pravoslavna misija postiže uspehe i u ovom razdoblju (među Kalmicima, Kirgizima, Osetincima, starosedeocima Sibira, itd.). Osniva se Rusko biblijsko društvo (1814) i izlaze prvi prevodi Svetog pisma na ruski jezik.
Druga polovina XIX veka doneće reformu duhovnih škola (1867), niz mera u borbi sa raskolom, podsticanje misionarenja u Sibiru i na Kavkazu, reorganizaciju sveštenstva i liberalizaciju prijema na crkvene dužnosti (od 1869. to se omogućava licima svih staleža i zvanja, umesto nekadašnjeg naslednog prava). Razvoj bogoslovske nauke obeležavaju dela Sv. Filareta (Drozdova), mitropolita Moskovskog (1783—1867), arhiepiskopa Inokentija Borisova (1800—1857), mitropolita Makarija Bulgakova (1816—1882), arhiepiskopa Filareta Černjigovskog (1805—1866) i dr. Oživljava i aktivnost monaštva, čiji su najznačajniji predstavnici Prepodobni Serafim Sarovski (1759—1833), te plodni autori dela asketičko-mističkog karaktera Sveti Ignjatije Brjančaninov (1807—1867) i Sveti Teofan Zatvornik (1815—1894).
Dvadeseti vek uredi
Početak XX veka donosi snaženje težnji za reformom ustrojstva Crkve i vaspostavljanjem Patrijaršije, isticanih i u ranijim razdobljima (mitropolit Arsenije Macijevič, arhiepiskop Amvrosije Juškevič, niz jeraraha, bogoslova i religioznih filozofa XIX v.). Povoljnu duhovnu klimu stvara aktivnost religijsko-filozofskih sabranja predstavnika svetovne kulture i Crkve u Petrogradu (1901—1903), osnivanje bogoslovsko-filozofskih društava u Moskvi, Petrogradu i Kijevu (1906—1907), kao i delatnost istaknutih mislilaca (Sergije Bulgakov, Pavle Florenski, Nikolaj Berđajev, Semьon Frank, Ivan Iljin, Vasilij Zenjkovski i dr.). U crkvenu javnost sve više prodire svest o neophodnosti sazivanja Pomesnog sabora, koji bi se pozabavio korenitim promenama u ustrojstvu RPC. Značajni koraci na tom planu čine se 1905. (pojava Memoranduma o poželjnim reformama, kojim se zahteva „ukidanje ili makar slabljenje neprekidnog starateljstva i odveć budne kontrole crkvenog života od strane svetovnih vlasti, čime se Crkvi oduzima samostalnost i inicijativa“, referat Svetog sinoda sa predlogom imperatoru da „razmotri sadašnji državni položaj Crkve u Rusiji“ i sazove u Moskvi Sabor episkopa radi izbora Patrijarha i preduzimanja reformi).
Intenzivne pripreme za Sabor obavljaju se sve do 1917, kada on otpočinje sa radom (15. avgusta), uz učešće 564 člana, od toga 265 sveštenih lica i 299 laika. Pored istorijskog rešenja o obnovi Patrijaršije (28. oktobra), izbora i intronizacije Patrijarha Tihona (21. novembra), Sabor donosi niz odluka o reorganizaciji najviše crkvene i eparhijske uprave, ustrojstvu i statusu crkvene opštine i parohije, spoljašnjoj i unutrašnjoj misiji i dr., a u novonastalim okolnostima revolucionarnog prevrata odlučno osuđuje dekret Sovjeta narodnih komesara „O odvajanju Crkve od države i škole od Crkve“, kvalifikujući ga kao „otvoreni progon Crkve“, što se pokazuje kao tačno: otpočinju likvidacije sveštenstva i monaštva (8. oktobra 1917. ubijen je protojerej Jovan Kočurov, 25. januara 1918. mitropolit Vladimir Kijevski, slede masovne represalije usled kojih krajem 1919. u životu ostaje svega 40.000 sveštenoslužitelja), razaranje i zatvaranje hramova (tako, 1921. zatvara se 722 manastira, a do 1938. likvidirano je 95% hramova u odnosu na stanje sa početka 20-ih godina), oduzimanje dragocenosti (kampanja „pomoći gladnima“ 1922.), skrnavljenje svetih moštiju, zatvaranje, proganjanje i upućivanje na prinudne radove sveštenih lica i vernog naroda. Crkvom upravlja patrijarh Tihon (Bellavin), pružajući otpor kako bogobornim vlastima, tako i raskolu „obnovitelja“ („živocerkovnika”) na čelu sa Aleksandrom Vvedenskim i Vladimirom Krasnickim, koji proklamuju lojalnost vlastima, zahtevajući reformu crkvenog ustrojstva po cenu raskida sa kanonima i predanjem i boreći se za Tihonovo svrgavanje.
Patrijarh Tihon biva izlagan hapšenjima i prismotri, da bi, obremenjen godinama i izmučen, umro 1925, nakon čega mitropolit Petar Poljanski biva proglašen za mestobljustitelja; iste godine on biva uhapšen, i na njegovo mesto dospeva mitropolit Sergije Starogorodski, koji će u ovom činu upravljati Crkvom do 1943, a od 1943. do smrti 1944. u svojstvu patrijarha. Izlagan hapšenjima i pritiscima, mitropolit Sergije 29. jula 1927. obznanjuje Deklaraciju o legalizaciji Crkve i njenoj lojalnosti postojećim građanskim vlastima, koja će izazvati osudu brojnih arhijereja, sveštenika i laika, stvaranje „Katakombne crkve“ i „Josifljanski raskol“, čiji su protagonisti pristalice mitropolita Josifa Petroviha i episkopa Viktora Ostrovidova.
Ruska crkva u dijaspori, konstituisana 1920. godine, reagujući na Deklaraciju, 5. jula 1928. donosi odluku „o prinudnom privremenom administrativnom odvajanju od moskovske crkvene vlasti“, čime je označen raskid u kanonskom opštenju. Premda uoči Drugog svetskog rata, nakon kampanje iz tzv. „bezbožne petoljetke“ Crkva na čitavoj teritoriji Rusije raspolaže sa ukupno 100 aktivnih hramova, a svega 4 arhijereja nisu u zatočeništvu, napad nacističke Nemačke na Sovjetski Savez ona dočekuje sa patriotskim apelima, kao i konkretnom materijalnom pomoći oružanim snagama od dobrovoljnih priloga hramova i crkvenih opština. Računajući na njenu moralnu, duhovnu i nacionalno-patriotsku podršku, vlasti od septembra 1943. (susret J. V. Staljina sa trojicom arhijereja) čine zaokret u politici prema Crkvi: dozvoljava se ponovno otvaranje hramova i prosvetnih institucuja RPC, kao i intronizacija patrijarha i obrazovanje Svetog arhijerejskog sinoda, pošto je Privremeni sinod iz 1927. prinudno raspušten 1935.
Posleratni period uredi
U posleratnom razdoblju na tron moskovskog patrijarha dospevaju mitropolit Aleksije Simanski (1945—1970), Pimen Izvekov (1971—1990) i Aleksije II (1990—2008).
Položaj Crkve naglo se pogoršava od 1958. do 1964, kada se ponovo masovno zatvaraju hramovi i manastiri i oživljava progon hrišćana; godine 1965. sveštenici N. Ešliman i G. Jakunjin upućuju otvoreno pismo predsedniku Prezidijuma Vrhovnog sovjeta N. Podgornom sa protestom protiv mešanja države u život Crkve; otpočinje i intenzivna aktivnost disidentskog pokreta (sveštenici S. Želutkov, D. Dudko, V. Romanjuk i dr.). Diskriminacija Crkve u raznim oblicima (prismotra, hapšenja, lišavanje položaja i prava, antihrišćanska propaganda, ateistički vaspitno-obrazovni sistem) nastaviće se i tokom 70-ih i 80-ih godina; pojedini slučajevi izazivaju revolt domaće i međunarodne javnosti (npr. suđenje Vladimiru Porešu 1980.).
Od sredine 80-ih godina položaj RPC se poboljšava: vraćaju se hramovi, manastiri i oduzeta imovina, obnavlja monaški život, obustavlja antiteistička propaganda, rasvetljavaju zločini vlasti (između ostalog, zvanična komisija koju je obrazovala Državna duma obznanjuje podatak da je u godinama sovjetskog režima život izgubilo 200.000 sveštenih lica). Na Saboru 1988. donosi se rešenje o kanonizaciji 9 ugodnika Božijih i prihvata novi Ustav RPC, u čijoj su osnovi rešenja Sabora iz 1917—1918. godine; nove kanonizacije i rešenja bitna za ustrojstvo i pravni status RPC biće predmet potonjih sabora (1989, 1990, 1992. i 1994).