Italijanski ratovi

Italijanski ratovi ili Renesansni ratovi je naziv za niz konflikata između 1494. i 1559. godine koji su uključivali tokom dužeg vremenskog perioda većinu gradova-država Italije, većinu velikih sila zapadne Evrope (Francuska, Španija, Sveto rimsko carstvo, Engleska i Škotska), kao i Osmansko carstvo. Prvobitno proizašavši iz dinastičkih borbi nad Milanskim vojvodstvom i Napuljskim kraljevstvom, ratovi su se pretvorili veliki sukob za moć i teritorije među zaraćenim stranama i bili su označeni sa većim brojem saveza, protivsaveza i izdaja. Italijanski ratovi su u jednom trenutku izašli iz okvira evropskog sukoba, uvukavši u sebe države kao što su Rusija, Osmansko carstvo i Persija. Ovi ratovi su uništili sistem italijanskih država u kome se nalaze začeci moderne diplomatije, ali taj sistem preuzimaju najmoćniji vladari tadašnje Evrope (Karlo V, Fransoa I i Sulejman Veličanstveni), tako da se na njegovim načelima stvara sistem modernih evropskih država.

Italija 1494. godine

Italijanski rat (1494—1495)

Glavni članak: Italijanski rat (1494—1495)

Šarl VIII Valoa

Sredinom XV vijeka na Apeninskom poluostrvu se nalazi mnoštvo manjih država od kojih su najznačajnije Napuljska kraljevina na jugu poluostrva, Papska država u njegovom centralnom dijelu, dok se na sjeveru nalaze republike Firenca, Đenova i Venecija, kao i Milansko vojvodstvo. Ove države su bile veoma privlačne za evropske vladare zbog veoma velikog bogatstva italijanske buržoazije, a sa druge strane su bile suviše slabe da se odbrane od invazije najmoćnijih evropskih država. Nakon završetka Lombardijskih ratova 1454. godine sjeverna Italija je uplovila u razdoblje mira. Jedini izuzetak predstavljao je rat oko Ferare 1482—1484. godine.

Prvi u nizu Italijanskih ratova otpočeo je pohodom francuskog kralja Šarla VIII Valoa (1483—1498) 1494. godine, koji je iznjeo svoje pretenzije na tron Napuljskog kraljevstva nakon smrti Ferdinanda I Napuljskog. Kao povod da se umiješa u italijanske poslove poslužio mu je poziv milanskog vojvode Ludovika Sforce da mu pomogne u sukobu sa Venecijom. Milanski vojvoda se nadao da će uz pomoć francuskog kralja uspostaviti svoju vlast nad cijelim poluostrvom. Sa ciljem da osigura zaleđe Šarl VIII je ustupio španskom kralju Ferdinandu II Aragonskom Rusijon, a caru Svetog rimskog carstva Maksimilijanu Habsburškom provincije Artoa i Franš-Konte, koji su francuskom kralju zauzvrat obećali da se neće miješati u italijanski sukob. Šarl VIII se zanosio velikom idejom da nakon osvajanja Napulja preduzme krstaški pohod protiv Osmanskog carstva i da oslobodi Carigrad i Jerusalim. Međutim, ova velika ideja bila je daleko od realnih mogućnosti francuskog kralja. Pored milanskog vojvode, Šarla VIII su na Apeninsko poluostrvo pozivali i drugi, kao na primjer kardinal Đulijano de la Rovere koji je bio u sukobu sa papom Aleksandrom VI Bordžijom (1492—1503) i koji će od 1503. godine sjediti na tronu Svetog Petra.

Francuski kralj Šarl VIII je septembra 1494. godine prešao Alpe sa 40.000 vojnika i stupio na Apeninsko poluostrvo gdje je zatekao veoma slab otpor pa je ubrzo zauzeo Milano, Firencu, Rim i Napulj. Vijest o pohodu Šarla VIII izazvala je narodni ustanak u Firenci koji je bio uperen protiv vladavine porodice Mediči, a dominikanac Đirolamo Savonarola je u gradu držao vatrene propovjedi protiv lijenosti i bogatstva, smatrajući da pohod francuskog kralja predstavlja božji gnijev koji treba da pročisti Italiju. Porodica Mediči je protjerana iz grada, u kome je nakon toga obnovljena republika. Sa druge strane, pustošenje Napulja i preuzimanje vlasti ubrzo su pokazali glavni razlog pohoda Šarla VIII što je izazvalo reakciju, pa je papa Aleksandar VI Bordžija tokom marta 1495. godine formirao Svetu ligu koju su pored Papske države činili Austrija, Španija, Venecija i porodica Sforca, a čiji je glavni cilj bio protjerivanje francuskog kralja sa Apeninskog poluostrva. Nakon početnih neuspjeha i strahovitog poraza Španaca i Napolitanaca 28. juna 1495. godine u bici kod Seminare, Ferdinand II Napuljski je uz pomoć španskog generala Gonzala Fernandeza de Kordobe uspio da oslabi francuske trupe na teritoriji Napuljske kraljevine. Ubrzo poslije toga došlo je do velike bitke u blizini Parme, kod mjesta Fornovo 6. jula 1495. godine, u kojoj su se Francuzi sukobili sa udruženim snagama Venecije, Milana i Mantove. Ova bitka je zanimljiva zbog činjenice da su Francuzi odnijeli stratešku, a trupe Svete lige taktičku pobjedu. Sve u svemu, glavni rezultat bitke bio je povlačenje Francuza iz Italije. Tri godine kasnije, tj. 1498. godine umro je francuski kralj Šarl VIII, a krunu je naslijedio Luj XII (1498—1515). Povlačenje Francuza olakšlo je posao papi Aleksandru VI Bordžiji u sukobu sa Savonarolom, pa je ovaj dominikanac iz Firence 1498. godine osuđen kao jeretik i spaljen na lomači.

Italijanski rat (1499—1504)

Glavni članak: Italijanski rat (1499—1504)

Luj XII

Drugi u nizu Italijanskih ratova otpočeo je 1499. godine upadom francuskih trupa na Apeninsko poluostrvo sa ciljem da osvoje Milansko vojvodstvo. Naime, Luj XII je kao unuk Valentine Viskonti polagao pravo na milanski tron. Francuska vojska na čelu sa kraljem Lujem XII odnijela je pobjedu nad trupama Ludovika Sforce kod Novare i zauzela Milano, a ubrzo nakon toga stavlja pod svoju kontrolu Rim i Napulj. Nakon ovih uspjeha Luj XII je 1500. godine sklopio ugovor u Granadi sa Ferdinandom II Aragonskim, na osnovu koga dolazi do podjele južne Italije između ova dva vladara. Međutim, između Luja i Ferdinanda ubrzo dolazi do sukoba u kome je uspješniji bio predstavnik aragonske dinastije. Francuzi predvođeni Lujem od Armanjaka su poraženi 28. aprila 1503. godine u bici kod Kerinjola u blizini Barija od španske armije na čijem se čelu nalazio Gonzalo Fernandez de Kordoba. O težini francuskog poraza svjedoči činjenica da je u bici poginuo i Luj od Armanjaka. General Kordoba je predvodio Špance do nove odlučne pobjede nad Francuzima u bici kod Gariljana 29. decembra 1503. godine, nakon čega je francuski kralj bio primoran da napusti svoj dio južne Italije i vrati se u svoju domovinu 1504. godine. Time je okončan drugi period Italijanskih ratova. Napulj je stavljen pod kontrolu španskog vicekralja, generala Kordobe.

Rat Kambrejske lige (1508—1515)

Glavni članak: Italijanski rat (1508—1515)

U međuvremenu, novi papa Julije II (1503—1513) je postao veoma zabrinut zbog sve većeg teritorijalnog širenja Venecije, pa je protiv ove republike formirao Kambrejsku ligu 1508. godine. Treći period Italijanskih ratova počinje sa drugom ekspedicijom Luja XII 1508. godine, koji je na čelu svojih trupa prešao u Italiju na poziv pape Julija II , sa ciljem da se pridruži Španiji i Svetom rimskom carstvu u Kambrejskoj ligi protiv Venecije. Luj XII je 14. maja 1509. godine savladao venecijanske trupe kod Anjadela, ali papa Julije II okreće leđa francuskom kralju i stvara Svetu ligu sa Švajcarcima i engleskim kraljem Henrijem VIII Tjudorom u namjeri da protjera Francuze iz Italije. Svetoj ligi se ubrzo priključuju Španija i Sveto rimsko carstvo. Francuska vojska je pružila izuzetan otpor trupama Svete lige i pod komandom Gastona de Foa odnijela je sjajnu pobjedu kod Ravene nad španskim trupama 11. aprila 1512. godine, ali je de Foa u ovoj bici našao smrt. Ubrzo nakon toga je uslijedila invazija Švajcaraca na Milansko vojvodstvo, pod čijim naletom je Luj bio primoran da napusti Milano i povuče se u Francusku. Nakon povlačenja Francuza na milanski tron se ponovo popela dinastija Sforca, tačnije Maksimilijan Sforca. Naredne 1513. godine Luj XII je sklopio savez sa Venecijom i pokušao je da povrati Milansko vojvodstvo, ali je pretrpio težak poraz kod Novare 6. juna, nakon čega je napustio Italiju. Poslije povlačenja Francuza sklopljen je veoma nestabilan mir. Luj XII je umro 1515. godine, a na francuski tron se popeo agresivni i lukavi Fransoa I (1515—1547). Odmah po preuzimanju vlasti Fransoa I je organizovao pohod na Italiju i nanjeo težak poraz milanskom vojvodi i Švajcarcima kod Merinjana 13/14. septembra 1515. godine, nakon čega je sa svojom vojskom ušao u Milano. Francuskom kralju je išla na ruku činjenica je Sveta liga nakon smrti pape Julija II 1513. godine ostala bez snažnog vođstva, a nakon bitke kod Merinjana ona se potpuno raspala.

Sukobi Habsburgovaca i Valoa (1515—1559)

Glavni članci: Italijanski rat (1521—1526), Italijanski rat (1526—1530), Italijanski rat (1536—1538), Italijanski rat (1542—1546) i Italijanski rat (1551—1559)

Fransoa I

Karlo V

Fransoa I u bici kod Marinjana

Bitka kod Pavije

Za vrijeme vladavine Fransoa I Italijanski ratovi dobijaju najširi evropski karakter, a uglovnom su vezani za njegove sukobe sa habsburškim kraljem Karlom V (1519—1556). Glavni razlog za to jeste strah francuskog kralja od opkoljavanja Francuske habsburškim zemljama. U ovom trenutku je do punog izražaja došla greška Šarla VIII kada je Maksimilijanu Habsburškom poklonio provincije Artoa i Franš-Konte. Do otvorenog razlaza između Habsburgovaca i Valoa dolazi sa uzdizanjem španskog kralja Karla na položaj cara Svetog rimskog carstva, jer je na ovu titulu pretendovao i Fransoa I. Francuski kralj je organizovao novi pohod na Italiju godinu dana nakon Karlovog izbora za cara, tj. 1520. godine, čime je otvorena nova serija Italijanskih ratova. Španske trupe su bile mnogo moćnije i taktički spremnije od Francuza, koji su konačan poraz pretrpili 24. februara 1525. godine u bici kod Pavije od trupa koje je predvodio vicekralj Napulja Karlo de Lano. U ovoj bici francuski kralj je zarobljen i odveden u Madrid. Nakon pobjede kod Pavije došlo je do dileme u taboru pobjednika, kancelar Svetog rimskog carstva Merkurino Gatinara je predlagao diobu Francuske, dok je napuljski vicekralj Lano tražio izmirenje sa njom. Nakon zarobljavanja francuskog kralja aktivirala se diplomatska aktivnost francuskog dvora i Luiza Savojska, majka Fransoe I, je uputila poslanstvo na dvor Sulejmana Veličanstvenog. Do kompromisa je došlo 1526. godine kada je u Madridu sklopljen ugovor na osnovu koga bi Fransoa trebalo da se oženi Karlovom sestrom i da se odrekne prava na Italiju, Flandriju i Burgundiju. Međutim, po povratku u Pariz Fransoa je ovaj ugovor proglasio nevažećim i rat je nastavljen 1526—1529. godine. Tokom ovog perioda rata Karlo V je na svoju stranu privukao čuvenog đenovljanskog admirala Andrea Doriju, čime je osigurao nadmoć u zapadnom Sredozemlju. Papa Klement VII je 1526. godnine formirao Konjak ligu protiv sve moćnijeg Karla V, u čiji sastav su ušli Papska država, Venecija, Firenca i Francuska. Pošto je Venecija odbila da pošalje svoje trupe Francuzi su se povukli iz Lombardije, što je omogućilo Karlu V da sa lakoćom pokori Firencu i 1527. godine opustoši Rim. Ovom prilikom Karlove trupe su zarobile papu Klementa VII, koji je 1528. godine potpisao sporazum sa Karlom u Bolonji, kojim se odrekao samostalnosti Papske države. Sa druge strane, između Habsburgovaca i Valoa je 1529. godine potpisan ugovor u Kambreju kojim se Fransoa odriče pretenzija nad Italijom, a Karlo nad Burgundijom. Venecija je bila mnogo više zainteresovana za jačanje svojih položaja na istoku zbog sve veće ekspanzije Osmanskog carstva, tako da je ona caru Karlu ustupila dio svoje teritorije i sačuvala svoju nezavisnost.

Do novog rata dolazi 1536. godine kada je umro posljednji predstavnik dinastije Sforca Frančesko II, za vrijeme čije vladavine Milanom faktički upravljaju Habsburgovci, nakon čega je Fransoa obnovio svoje pretenzije nad Milanskim vojvodstvom. Kao odgovor na ovakve zahtjeve francuskog kralja Karlo je napao Francusku. U ovako teškoj situaciji Fransoa je potegao diplomatsko oružje i sklopio savez sa sultanom Sulejmanom Veličanstvenim, pravdajući to potrebom da spasi Evropu od Svetog rimskog carstva. Kako ne bi ostao u izolaciji Karlo otpočinje pregovore sa Poljskom, Rusijom i Persijom, čime ovaj sukob dobija i vanevropsku dimenziju. Ovaj period rata se završava francuskim zauzimanjem Savoje. Novi sukob 1542—1544. godine ne donosi nikakve koristi zaraćenim stranama, pa ugovor u Krepiju 1544. godine samo potvrđuje odredbe ranijih ugovora. Fransoa obećava Karlu podršku u borbi protiv Turaka i protestanata, dok Karlo obećava ustupak Milana i Burgundije ukoliko dođe do sklapanja bračnih sporazuma. Lično rivalstvo između ova dva velika vladara Evrope XVI vijeka se okončava 1547. godine sa smrću francuskog kralja, a time i sporazum iz Krepija pada u vodu.

Na francuski tron je 1547. godine stupio Anri II (1547—1559) i time je otvoren novi sukob između Habsburgovaca i Valoa 1547—1556. godine. Ugovorom u Vaučelu 1556. godine Anri je dobio Savoju, Pijemont i tri važna utvrđenja u Loreni - biskupije Mec, Tul i Verden, dok je Karlo dobio Milano, Sijenu, Toskanu, Napulj i Siciliju. Međutim, abdikacija cara Karla V u korist svoga sina Filipa II (1556—1598) i dolazak na tron Svetog Petra bivšeg inkvizitora kardinala Karafe, koji je uzeo ime Pavle IV, ulili su nove snage Francuzima jer je novi papa energično istupio protiv Karlovog nasljednika, tako da je rat nastavljen u periodu 1557—1559. godine i završen je potpunim slomom francuske vojske. Filip je najprije porazio Anrija kod Sen Kantena 1557. godine, ali se nakon toga oglušio na savjet svoga oca da sa vojskom krene direktno na Pariz zbog prazne blagajne i zadovoljio se osvajanjem beznačajnih gradića na sjeveru Francuske. Nakon ovih neuspjeha Anri je opozvao iz Italije vojvodu Gizoa, tako da su Španci zagospodarili Apeninskim poluostrvom. Tokom 1557. godine španska vlada je objavila bankrot, što je isto uradila i francuska vlada godinu dana kasnije. Do kraja rata Filip je nanjeo još jedan težak poraz Anriju kod Gravelina 1558. godine, ali ovu pobjedu nije potpuno iskoristio zbog toga što je krajem godine umro njegov otac Karlo, kao i supruga Meri Tjudor, pa je Filip bio primoran da se vrati u Španiju. Ovaj rat okončan je mirom u Kato-Kambreziju 1559. godine, na osnovu koga je Francuska zadržala tri biskupije u Loreni, dobila luku Kale na Lamanšu i Bulonj, dok je sa druge strane morala da se odrekne svojih posjeda u Italiji (osim nekoliko tvrđava u Savoji). Druga zaraćena strana, tj. Španija, zadržala je vlast u Napulju i Milanu.

Literatura

• Živojinović, Dragoljub (2000). Uspon Evrope (1450—1789) (IV izd.). Beograd. ISBN 978-86-355-0446-9. 
• S.D. Skaskin, O.L. Vajnštajn, Istorija srednjeg veka II, Beograd 2011.
• Fernan Brodel, Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa II, Beograd 2001.
• Arfaioli, Maurizio (2005). The Black Bands of Giovanni: Infantry and Diplomacy During the Italian Wars (1526–1528). Pisa University Press. ISBN 8884922313. 
• Armstrong, Edward (oktobar 1915). „The Italian Wars of Henry II”. The English Historical Review. 30 (120): 602—614. JSTOR 551298. doi:10.1093/ehr/XXX.CXX.602. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Arnold, Thomas F (2006). Keegan, John, ur. The Renaissance at War in the Smithsonian History of Warfare. Collins. ISBN 0060891955. 
• Baumgartner, Frederic J (1994). Louis XII. St Martin's Press. ISBN 0312120729. 
• Black, Jeremy (proleće 2006). „Dynasty Forged by Fire”. The Quarterly Journal of Military History. 18 (3): 34—43. ISSN 1040-5992. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Black, Jeremy (2002). European Warfare, 1494–1660 in Warfare and History. Routledge. ISBN 0415275326. 
• Blockmans, Wim (2002). Emperor Charles V, 1500–1558. Prevod: Hoven-Vardon, Isola van den. Oxford University Press. ISBN 0340731109. 
• Boot, Max (2006). War Made New: Technology, Warfare, and the Course of History, 1500 to Today. Gotham Books. ISBN 978-1592402229. 
• Bowd, Stephen (2018). Renaissance Mass Murder: Civilians and Soldiers During the Italian Wars. OUP. ISBN 978-0198832614. 
• Braudel, Fernand (1996). The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II; Volume II. University of California Press. ISBN 978-0520203303. 
• Brigden, Susan; Woolfson, Jonathan (2005). „Thomas Wyatt in Italy”. Renaissance Quarterly. 58 (2): 464—511. S2CID 154848645. doi:10.1353/ren.2008.0704. 
• Corio, Bernardino (1565). L'Historia di Milano (na jeziku: italijanski). Giorgio de' Cavalli. 
• Finlay, Robert (1999). „The Immortal Republic: The Myth of Venice during the Italian Wars (1494–1530)”. The Sixteenth Century Journal. 30 (4): 931—944. JSTOR 2544605. doi:10.2307/2544605. 
• Delbrück, Hans (1920). History of the Art of War. Prevod: Renfroe, Walter J (1990 izd.). University of Nebraska Press. 
• Espino López, Antonio (2012). „El uso táctico de las armas de fuego en las guerras civiles peruanas (1538–1547)”. Historica (na jeziku: španski). 36 (2): 7—48. S2CID 258861207. doi:10.18800/historica.201202.001. 
• Fraser, Antonia (1969). Mary, Queen of Scots. Delacorte Press. 
• Frieda, Leonie (2004). Francis I: The Maker of Modern France (2021 izd.). W&N Press. ISBN 978-1474601221. 
• Guérard, Albert (1959). France: A Modern History. University of Michigan Press. ISBN 978-0582057586. 
• Guicciardini, Francesco (1753). The History of Italy. Prevod: Goddard, Austin Parke. John Towers. 
• Guicciardini, Francesco (1984). The History of Italy. Prevod: Alexander, Sydney. Princeton University Press. ISBN 0691008000. 
• Guicciardini, Francesco (1964). The History of Florence. Prevod: Grayson, Cecil. Twayne Publishing. 
• Hall, Bert S (1997). Weapons and Warfare in Renaissance Europe: Gunpowder, Technology, and Tactics. Johns Hopkins University Press. ISBN 0801855314. 
• Horodowich, Elizabeth (2017). The New World in early modern Italy, 1492–1750. Cambridge University Press. ISBN 978-1107122871. 
• Inalcik, Halil (2000). The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600. Orion Publishing Group. ISBN 978-1842124420. 
• Kamen, Henry (2002). Spain's Road to Empire (2003 izd.). Allen Lane. ISBN 978-0140285284. 
• Knecht, Robert J (1994). Renaissance Warrior and Patron: The Reign of Francis I. Cambridge University Press. ISBN 052157885X. 
• Konstam, Angus. Pavia 1525: The Climax of the Italian Wars. Oxford: Osprey Publishing, 1996. . ISBN 1855325047.  .
• Konstam, Angus (2004). Historical Atlas of the Renaissance. Facts on File. ISBN 978-0816057313. 
• Levin, Michael (2005). Agents of Empire: Spanish Ambassadors in Sixteenth-century Italy. Cornell University Press. ISBN 978-0801443527. 
• Lesaffer, Randall (2004). Peace Treaties and International Law in European History: From the Late Middle Ages to World War One. Cambridge University Press. ISBN 978-0521827249. 
• Lucas, Henry S (1960). The Renaissance and the Reformation. Harper Brothers. 
• Machiavelli, Niccolò (2003). The Art of War. Prevod: Lynch, Christopher. University of Chicago Press. 
• Mallett, Michael; Shaw, Christine (2012). The Italian Wars: 1494–1559. Pearson Education. ISBN 978-0582057586. 
• Mattingly, Garrett (1963). „No Peace Beyond What Line?”. Transactions of the Royal Historical Society. 13: 145—162. JSTOR 3678733. S2CID 154418252. doi:10.2307/3678733. 
• Morris, T.A (2002). Europe and England in the Sixteenth Century. Routledge. ISBN 0203014634. 
• Nigro, Louis J (2010). Bartholomees, J Boone, ur. Theory and Practice of Modern Diplomacy: Origins and Development to 1914 in 'Theory of War and Strategy, Volume 1'. US Army War College. str. 173—186. 
• Norwich, John Julius. A History of Venice. New York: Vintage Books, 1989. . ISBN 0679721975.  .
• Oman, Charles. A History of the Art of War in the Sixteenth Century. London: Methuen & Co., 1937.
• Parker, Geoffrey (2019). Emperor: A New Life of Charles V. Yale University Press. ISBN 978-0300241020. 
• Piccirillo, Anthony Carmen (2009). "A Vile, Infamous, Diabolical Treaty": The Franco-Ottoman Alliance of Francis I and the Eclipse of the Christendom Ideal (PDF) (PHD). Georgetown University. 
• Phillips, Charles and Alan Axelrod. Encyclopedia of Wars. 3 vols. New York: Facts on File, 2005. . ISBN 0816028516.  .
• Pollard, A.F (1908). „Reviewed Work: Letters and Papers, Foreign and Domestic, of the Reign of Henry VIII Preserved in the Record Office, the British Museum, and Elsewhere in England by James Gairdner, R. H. Brodie”. The English Historical Review. 23 (90): 358—361. JSTOR 550031. doi:10.1093/ehr/XXIII.XC.358. 
• Potter, David (2008). Renaissance France at War: Armies, Culture and Society, c. 1480–1560. Boydell Press. ISBN 978-1843834052. 
• Romane, Julian (2020). The First and Second Italian Wars 1494–1504: Fearless Knights, Ruthless Princes and the Coming of Gunpowder Armies. Pen and Sword Military. ISBN 978-1526750518. 
• Rosenblat, Angel; Tejera, María Josefina (2002). El español de América (na jeziku: španski). Biblioteca Ayacucho. ISBN 9802763519. 
• Sanudo, Marin (1883). La spedizione di Carlo VIII in Italia (na jeziku: italijanski). Mancia del Commercio di M. Visentini. 
• Setton, Kenneth M (1976). The Papacy and the Levant, 1204–1571. American Philosophical Society. ISBN 978-0871691620. 
• Smith, Rhea Marsh (1965). Spain: A Modern History. University of Michigan Press. 
• Taylor, Frederick Lewis (1973). The Art of War in Italy, 1494–1529. Greenwood Press. ISBN 0837150256. 
• Tilly, Charles (1990). Coercion, Capital, and European States, AD 990–1990 (1993 izd.). Wiley Blackwell. ISBN 978-1557863683. 
• Tol, Jonas van (2016). Germany and the Coming of the French Wars of Religion: Confession, Identity, and Transnational Relations (PDF) (PHD). University of York. 
• Wilson, Peter; Evans, Robert (2012). The Holy Roman Empire, 1495–1806: A European Perspective. ISBN 978-9004206830. 

• Le Gall, Jean-Marie (2017). Les guerres d'Italie (1494–1559): une lecture religieuse. Geneva: Droz. 
• Boot, Max. War Made New: Technology, Warfare, and the Course of History: 1500 to Today. New York: Gotham Books, 2006. . ISBN 1-59240-222-4.  .
• Du Bellay, Martin, Sieur de Langey. Mémoires de Martin et Guillaume du Bellay. Edited by V. L. Bourrilly and F. Vindry. 4 volumes. Paris: Société de l'histoire de France, 1908–19.
• Giovio, Paolo. Pauli Iovii Opera. Volume 3, part 1, Historiarum sui temporis. Edited by D. Visconti. Rome: Libreria dello Stato, 1957.
• Lot, Ferdinand. Recherches sur les effectifs des armées françaises des guerres d'Italie aux guerres de religion, 1494–1562. Paris: École Pratique des Hautes Études, 1962.
• Monluc, Blaise de. Commentaires. Edited by P. Courteault. 3 volumes. Paris: 1911–25. Translated by Charles Cotton as The Commentaries of Messire Blaize de Montluc (London: A. Clark, 1674).
• Monluc, Blaise de. Military Memoirs: Blaise de Monluc, The Habsburg-Valois Wars, and the French Wars of Religion. Edited by Ian Roy. London: Longmans, 1971.
• Saulx, Gaspard de, Seigneur de Tavanes. Mémoires de très noble et très illustre Gaspard de Saulx, seigneur de Tavanes, Mareschal de France, admiral des mers de Levant, Gouverneur de Provence, conseiller du Roy, et capitaine de cent hommes d'armes. Château de Lugny: Fourny, 1653.