Kambodža
Kambodža (kmer. កម្ពុជា), ili zvanično Kraljevina Kambodža (kmer. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា; ranije poznata i kao Kampućija) je država u jugoistočnoj Aziji.[2] Na jugozapadu izlazi na Tajlandski zaliv, deo Južnog kineskog mora i Tihog okeana. Graniči se na zapadu i severu sa Tajlandom, na severu sa Laosom a na istoku i jugu sa Vijetnamom.
| Kraljevina Kambodža ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា (kmerski) | |
|---|---|
 | |
| Glavni grad | Pnom Pen |
| Službeni jezik | kmerski |
| Vladavina | |
| — Kralj | Norodom Sihamoni |
| — Predsednik Vlade | Hun Manet |
| — Predsednik Senata | Saj Čum |
| — Predsednik Narodne skupštine | Heng Samrin |
| Istorija | |
| Nezavisnost | Od Francuske 1953. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 181.035 km2 (87) |
| — voda (%) | 2,5 |
| Stanovništvo | |
| — 2014.[1] | 15.184.116 (69) |
| — gustina | 83,87 st./km2 |
| Ekonomija | |
| Valuta | Kambodžanski rijel ¹ |
| — stoti deo valute | 100 сена |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +7 |
| Internet domen | .kh |
| Pozivni broj | +855 |
¹ veoma je prisutan američki dolar | |
Kambodža je podeljena na 24 provincije uključujući grad Pnom Pen kao zasebna oblast. Nacionalna valuta Kambodže je kambodžanski rijel, ali je veoma prisutan i koristi se američki dolar kao valuta.
Geografija uredi
Kambodža zauzima površinu od 181.035 km². Jedna je od manjih azijskih zemalja, najmanja je država po površini i po broju stanovnika u Jugoistočnoj Aziji u Indokini. Na jugu i jugozapadu izlazi na Tajlandski zaliv, gde ima obalu koja je pretežno ravna sa peščanim plažama i uvalama i manjim ostrvima u Tajlandskom zalivu koja pripadaju Kambodži. Zemlja je pretežno ravničarska i veći deo zemlje je ravnica i doline reke Mekong sa svojim manjim pritokama. Jedine planine su na severu zemlje, tačnije Dang Rek planinski venac koji je prirodna granica sa Tajlandom.
Položaj uredi
Kambodža se nalazi na samom jugu Indokine, u kom predelu je i najmanja zemlja. Države sa kojima se graniči su: Laos, Tajland i Vijetnam, a na jugu zemlja izlazi na Tajlandski zaliv. Površina države iznosi 181.035 km².[3]
Geologija i reljef uredi
Reljef Kambodže uglavnom je nizijski, karakterisan centralnom aluvijalnom ravni koju formira reka Mekong, iz koje se postepeno izdvajaju blago pošumljene prelazne ravni. Severom države proteže se formacija od peščara koja se završava strmom liticom. Od Tajlanda Kambodžu razdvaja planina Dangrek, a na jugozapadu zemlje nalaze se planinski venci Kravan i Damrei (ranije poznate kao Slonovske planine),[3] koje prekrivaju južni, slabo naseljen predeo države i odvajaju ga od same obale, koja je usko rasprostranjena i gusto pošumljena. Na ovim vencima nalazi se i najviši vrh Kambodže, Pnom Aural, visok 1.774 metara. Zemljište u Kambodži je poprilično siromašno humusom i nepogodno za rast većine poljoprivrednih biljaka, ali se zemlja trudi da ga oplodi i obrađuje ga, pošto veći deo stanovništva živi od poljoprivrede. Južna priobalna regija koja izlazi na Tajlandski zaliv, zapravo je uski nizijski pojas, dobro pošumljen i slabo je naseljen. izoliran od centralne ravnice zbog jugozapadnih visoravni.
Vode uredi
Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Vodena tela koja karakterišu Kambodžu su reka Mekong i jezero Tonle Sap, najveće jezero u Jugoustočnoj Aziji. Mekong je ubedljivo najveća tekuća voda u državi; nastaje u dalekim visoravnima Tibeta te u Kambodžu ulazi na severu kroz Laos gde na granici formira Kone vodopad. Protiče kroz istočni deo Kambodže i ovde se u nju ulivaju pritoke Srepok, Kong i San, manje reke uglavnom nastale u komšijskom Vijetnamu ili u, a spojena je i sa zapadnim Tonle Sapom rekom Sab. Dolina reke Mekong je najplodnija regija i oko pet miliona ljudi zavisi od poljoprivrede i navodnjavanja. Tokom kišnih perioda, Mekongova ogromna količina vode se preliva u Sab i samim tim u Tonle Sap, čiju površinu i količinu vode znatno povećava; tokom sušnih perioda, dešava se obrnuto, i reka Sab menja smer toka. Zbog ove pojave Tonle Sap se smatra najvećim izvorom slatkovodne ribe na celom svetu[3]. Mekong na jugu Kambodže skreće u Vijetnam, gde se ubrzo izliva u Južno Kinesko more.
Flora i fauna uredi
.jpg)
Veliki deo Kambodže prekriven je gustim šumama. Na planinama severa i jugozapada mogu se naći četinari visoki i do 30 metara, čiji su donji delovi prekriveni lijanama i gustim populacijama palmi i bambusa, dok se u malo nižim predelima nalaze mlade džungle koje dostižu visine i do 45 metara. Na obali, flora varira od gustih, zimzelenih šuma do neprobojnih mangrova.[4]
U ovim predelima do skorijeg vremena, kao i u ostatku jugoistočne Azije, živela je razna krupna divljač, kao što su slonovi, nosorozi, divlji volovi, jeleni, ali je nagla promena njihovog staništa, uglavnom prouzrokovana ljudskom rukom, dovela do istrebljenja ili barem ugrožavanja većine ovih vrsta. Ove promene staništa utiču loše i na divlje predatore kao što su tigrovi, leopardi, medvedi, a i na druge manje sisare, među koje se ubrajaju majmuni i manje mačke. Zmije otrovnice u Kambodži su naročito opasne životinje; u ovoj zemlji se mogu naći indijska kobra, raselova zvečarka, pa i čuvena kraljevska kobra. Od ptica se često mogu naći ždralovi, pelikani, vranci, fazani, i divlje patke.[4]
Nacionalna životinja Kambodže je kupri, divlje goveče toliko retko da se do skoro nije verovalo ni da postoji.[5]
Klima uredi
Preko cele teritorije Kambodže preovladava tropska klima; monsunska u većini zemlje, to jest, klima sezonskih kiša, dok su u priobalju česte stalne kiše tokom cele godine. Monsuni u Kambodži su aktivni od prolećnog do srednjeg jesenjeg perioda (od sredine maja do oktobra), tokom čega se iskušavaju teške kiše i visoka vlažnost vazduha. U drugom delu godine oblačnost je promenljiva, kiše ređe i vlažnost vazduha manja.[6]
Temperature u Kambodži su naročito visoke; najhladniji mesec, januar, ima prosečnu temperaturu od 28 °C, dok je u aprilu očekivana temperatura čak 35 °C.
Kambodžu su 2001 i 2002. godine pogodile jake poplave.
Istorija uredi
Praistorija uredi
Istraživanja već nekoliko decenija ukazuju da je Indokina na prostoru Kambodže bila poprilično kulturno razvijena za vremenski period Pleistocena. Moguće je da je ovaj predeo prvi na svetu koji je kultivisao pirinač. Nije sigurno koliko dugo ljudske civilizacije uopšte žive u Kambodži, ali je postojanje kulture zabeleženo od barem 4.000 godina p. n. e. po nalazima artefakta kao što su glineni ćupovi što Kambodžu i kmersku antičku civilizaciju čini jednom od najstarijih civilizacija u Aziji i na svetu. Pretpostavlja se da su ovi ljudi bili slični u načinu života današnjim Kambodžanima, bavili su se ribolovom i stočarstvom vodenih bivola. U Kambodži su nađeni natpisi na sanskritu iz 3. veka n.e. što ukazuje da indijska kultura imala jak uticaj na Kambodžu od davnina. U pećinama Kambodže nađeni su ostaci lobanja i kostiju pračoveka neandertalca.
Funan i Čenla uredi
Indijski i kineski trgovci su u današnju Kambodžu dolazili radi prodavanja razne robe kao što su drvo, začini, slonovača i zlato, i iz njihovih zapisa[7] znamo da se od prvog veka pa do sredine šestog u celoj južnoj Indokini protezala država Funan, koja je po uređenju, kao i većina država ovog istorijskog perioda, bila monarhija. Funan je izgleda bio veoma centralizovana država sa teoretski svemoćnim gospodarem na vrhu društvene hijerarhije. Prvi detaljni izveštaji o postojanju nekakve složenije, političke strukture mogu se pronaći u kineskim tekstovima koji govore o postojanju Kraljevstva Funan u periodu od I do VI veka nove ere, o političkom entitetu koji je obuhvatao teritoriju Kambodže i najjužnije delove Indokineskog poluostrva. Funan ostaje upamćen kao najstarija regionalna hinduistička kultura. Tvoritelji ove države bili su preci današnjih Kmera. Najintenzivniji opisi ove zemlje su od dvojice kineskih diplomata koji su dolazili iz kraljevine Vu u 3. veku. Do kraja VI veka, civilizacija koja se u kineskim analima naziva Čenla ili Dženla, je potpuno zamenila Funlan, kontrolišući veće delove teritorija i imajući centralizovanu vlast. Kinezi su naročito opisivali uticaje indijske kulture na Funan, navodeći tada urbani mit da je jedan indijski Braman pri poseti Funanu potpuno reformisao državno uređenje po principu indijskih modela. Arheološki je poznato da su od Indijaca Kmeri preuzeli i irigacioni sistem u ovom periodu. U šestom veku ova država počinje da propada, ali zbog nedostatka zapisa ne znamo šta se konkretno desilo.
U ovom periodu (6. i 7. vek) pojavljuju se i prvi spisi na kmerskom jeziku, mada radi istorijskog razaznanja nisu veoma korisni, jer ne uspevaju dovoljno da objasne političke promene u Funanu tokom njegove propasti. Funan nasleđuju barem dve nove zemlje čija su imena nepoznata, ali istoričari koriste tada kineski naziv za Kambodžu, „Čenla”, i razaznaju dve zemlje kao „Vodena Čenla” i „Zemljana Čenla” uz pomoć kineskih dokumenata.[7] Izgleda da se Vodena Čenla protezala oko južnog toka reke Mekong i zalazila delom u Vijetnam, dok je Zemljana Čenla ležala severnije uz Tok Mekonga, što zaključujemo po kulturnom nalazištu Vat Fu koje je danas u južnom Laosu i verovatno bio centar ove države. Verovatno je da se ekonomija Vodene Čenle bazirala na intenzivnoj trgovini dok je Zemljana Čenla bila agrikulturalna zemlja. Indijski spomeni govore o mnoštvu Kambodžanskih država na tlu današnje kraljevine u periodu od sedmog do devetog veka, ali ne ulaze u detalje o postojanju ovih zemalja te se o njima i ne govori.
Uspon i pad Kmerskog carstva (Angkorske države) uredi
790. godine pojavljuje se mladi kambodžanski princ koji za sebe tvrdi da je potomak vladara Funana i za sebe uzima titulu Džajavarman II. Njegov originalni predeo vladavine bio je istočna Kambodža, ali je tokom svoje vladavine zauzeo mnoge teritorije uz tok reke Mekong i za sebe eventualno uzeo titulu čakravartin (hinduistički koncept vladara sveta) a svoje ime promenio u Paramesvara (bukvalno „vrhovni gospodar”). Izgleda da je vladao iz grada u Kulenskim brdima. Iako se kitio raznim imenima i titulama, arheološki nalazi ne pokazuju mnogo svečanosti i velikih monumenata iz njegovog perioda, a oni koji su nađeni izgledaju brzo i nespretno napravljeni. Zlatno doba ove novonastale zemlje tek nailazi.
Džajavarman je stvorio ideju kambodžanske (kampućeanske) države ovim poduhvatom. Kao i u Evropi, za tron Kmerskog carstva boriće se razne fakcije (sveštenstvo, rivalne dinastije, članovi carske porodice) i politička moć vladara varirala je iz perioda u period. Krajem devetog veka, glavni grad premešten je negde blizu jezera Tonle Sap. Kralj Indravarman I (877—890.) u ovom mestu sagradio je mnoge hramove, uključujući i Bakong, što je prvi kmerski hram napravljen isključivo od kamena.[7] Sin Indravarmana, Jasovarman premestio je glavni grad u mesto koje će kasnije postati Angkor[8], što bukvalno znači „grad”. Angkor je postao izgubljen i zaboravljen u prašumama Kambodže sve do ponovnog otkrića od strane Francuza tokom njihovog kolonijalnog prisustva u Indokini, od kad postaje jedna od najupečatljivijih građevina sveta i simbol cele zemlje do mere da je glavni motiv na njenoj zastavi. Erin Muo, otkritelj ovog drevnog grada o njemu je pisao da je „veličanstveniji od svega što su Grčka i Rim ostavili iza sebe”.[9] U 11. veku, u državi se javlja politička kriza u kojoj su se dva, pa u nekim trenucima tri čoveka borila za titulu čakravartina. Iz ovog konflikta, kao pobednik je izašao Surjavarman II, koji je i zaslužan za izgradnju Angkor Vata. Bio je naročito surov i imperijalistički vladar; Napao je državu Čampu, danas u centralnom Vijetnamu, i proširio granice u južni i severni Tajland. Pokušao je osvojiti i Vijetnamsku državu, koja je tada bila samo sever današnje zemlje, ali ta ekspedicija nije bila uspešna.[8]
Surjavapmana nasledio je Jasovraman II, koji je vladao od 1160. do 1166, kada je zbačen sa vlasti od strane jednog od njegovih oficira nakon što se vratio iz Tajlanda. Princ Džajavarman VII je u ovom periodu bio u Čampi, i kada je čuo šta se desilo, brzo se vratio kući da se bori za tron. Kući je došao prekasno; Čami su iskoristili krizu u Kmeru i napali ga, okupirajući sve do Angkora. Džajavarman je posle čak deset godina uspeo da istera Čame iz Kmera i obnovi dinastijsku vlast, proces koji je konačno završio 1191. Nakon ovoga počeo je da gradi mnoge projekte, najskuplje u istoriji srednjovekovnog Kmera od kojih su mnogi, zajedno sa Angkor Vatom, simboli Kambodže danas. Po Džajavarmanovim spisima, u ovim projektima učestvovalo je na stotine hiljada ljudi. Najpoznatiji od ovih projekata je Bajon, hram neverovatnih proporcija. Sam Džajavarman je bio majahana budista, ali je, kao i njegovi prethodnici, bio religijski tolerantan prema hinduistima i drugim sektama budizma. Upamćen je po svojoj dugoj vladavini; umro je 1220.[10]
Posle njegove smrti Kmer počinje naglo da propada kulturno a polako i politički; malo hramova i građevina uopšte je napravljeno u ovom periodu. Iako je Džajavarmanovim pohodom Čampa neutralisana kao pretnja za Kmer, pojavljuju se nove kraljevine u Tajlandu koje su nakon određenog perioda uspele da potpuno zbace kmersku hegemoniju. Ipak, tokom svega ovoga, Angkor je ostao veliki grad koji je blistao od bogatstva. Impresionirao je kineskog diplomatu Žua Daguana tokom njegove posete 1296. U ovom periodu teravadski budizam postaje zastupljen u Kmeru, što mnogi istoričari predviđaju je dodatno podtuklo političku moć zemlje. Tai su nastavili svoje napade na Kmer i eventualno su napravili svoje utvrđenje blizu današnjeg Bangkoka koje su bazirali na Angkoru. Ubrzo je kmerska elita prešla u ovaj grad, i Kmer kao država se potpuno povukao na jug današnje Kambodže, izgubivši političku moć u potpunosti. Mračno doba ili Srednji period je naziv za period istorije Kambodže od pada Kmerskog carstva 1431. godine do uspostave francuskog protektorata 1863. godine.
Hegemonija Sijama i Vijetnama uredi
U periodu propasti Kmera (15. vek) kulturni i politički centar Kambodže se polako premešta ka jugu, u njenu današnju poziciju. Tajlandska kraljevina Ajutaja je držala čak i sam Angkor do kraja šesnaestog veka. Tenzije između Taja i Kmera su bile veoma visoke i iako su bili u političkom miru, rat je uvek bio na ivici. U trenutku kada je Ajutaja oslabila od ratova sa Burmanskim plemenima, Kambodža je uspela da povrati Angkor i počela ga hitro obnavljati. Može se slobodno reći da je ovo zadnji period uspeha u kmerskoj istoriji, kada je država ponovo, mahom na kratko, postala centar regiona. Nakon oporavka Ajutaje, Tajlanđani su bili spremni za kontra ofanzivu, i 1590-ih su upali u Kambodžu i opljačkali glavni grad, koji je tada bio Lovek, severno od današnje prestonice. Ova ofanziva je potpuno razorila svu političku moć koju je Kambodža imala, a naredni vladari nisu pomogli situaciji; uglavnom nesposobni i slabi u sopstvenoj zemlji, sa spoljnom politikom nisu imali ni malo više sreće, oslanjajući se na Sijam (Tajland) i Vijetnam, nove regionalne sile, za zaštitu i uopšte opstanak svoje zemlje. Ovo je ograničavalo suverenitet Kambodže, i čudo je što je država uopšte opstala, čak i u ovom kvazi-nezavisnom obliku; opstanak se uopšte može prepisati zauzetosti dve već spomenute sile sa drugim, bitnijim problemima.[11]
Sijamsko-vijetnamski rat uredi
Kako su Sijam, Vijetnam i Kambodža postali jedine države u Indokini, a Kambodža skakala iz jedne interesne sfere u drugu, rat između dve sile u Kambodži bio je neizbežan. Sijamci su kao svog vazala na tron postavili kralja Enga, uz to da Eng Sijamu preda pogranične teritorije. Eng je vladao kratko, i na tron Kambodže došao je njegov sin, Čan II. Čanova braća su bila nezadovoljna svojom pozicijom u državi i tražili su dodatnu moć, pa čak i tron od Čana, zbog čega je on zatražio pomoć od Ngujena, dinastije koja je tada vladala Vijetnamom, dok su Sijamci podržali Čanovu braću. U ovom periodu nije bilo vojnog konflikta između dve sile, to jest, sve dok Čan nije umro 1835. Vijetnamci su uspeli da na tron stave bezmoćnu princezu Mei, i samim tim zavladaju većinom Kambodže. Ovo je trajalo do 1841. kada se Čanov brat, Duong, vratio iz Bangkoka u Kambodžu podržan Sijamskom vojskom. Rat je tim otpočeo i trajao je sve do 1848, kada su Vijetnamci konačno pristali da povuku svoju vojsku iz zemlje, time vraćajući Kambodžu pod hegemoniju Sijama. Politička situacija u Kambodži je ostala jako nestabilna, i Duongov sin, Norodom, nije uspeo ni da se kruniše.[12]
Moderna istorija uredi
Francuska kolonijalna vlast i period okupacije za vreme Drugog svetskog rata uredi
Francuzi su u Indokinu ušli s ciljem okupacije Vijetnama; Kambodža im uopšte nije bila u planu. Tek kada su shvatili pretnju Britanaca i Sijama za njihove pozicije oko Mekonga, čiji tačan tok u ovo vreme nije bio poznat Evropljanima, su počeli operacije u Kambodži. Norodom je pristao, pod pritiskom francuskih oficira u Vijetnamu, da potpiše ugovor kojim bi Kambodža postala protektorat francuske 1863. Naredne godine je konačno krunisan za kralja Kambodže. Francuska vlast je u početku bila veoma liberalna, i Norodom je veoma profitirao od ovoga, jer su Francuzi pomagali u gušenju pobuna. Međutim, 1870-ih Francuzi vrše sve veći i veći pritisak na unutrašnju politiku Kambodže. Norodom se opirao ovim reformama do mere da su ga Francuzi naterali da 1884. pod nišanom potpiše ugovor kojim se Kambodži oduzimaju skoro sve političke slobode, i ona od tada efektivno postaje kolonija i deo Francuske Indokine. Ovaj ugovor je prošao još gore sa narodom, naročito sa oficirima, i otvorena pobuna protiv kolonijalne vlasti. Rat protiv Francuza se okončao 1886, i bio je zadnja pobuna protiv francuske vlasti do kraja Drugog svetskog rata. Kambodžani su tehnički pobedili rat, i Francuzi su im dali određene privilegije, ali elita se sve više oslanjala na francusku vlast, a kraljevo loše zdravlje je narušilo imperijalni autoritet. Norodom je umro 1904, i nasledio ga je sin Sisovat, koji je bio mnogo naklonjeniji francuskoj vlasti. Za njegovo vreme Kambodži su vraćene pogranične teritorije koje je uzeo Sijam kada su postavili Enga na vlast. Sisovat nije imao mnogo snage u zemlji, i titula kralja je postala više simbolička nego administrativna u svojoj prirodi. Sisovat je vladao 23 godine do 1927, za koje vreme se dešavala blaga modernizacija zemlje, naime izgradnja modernih puteva.[13] Modernizacija se nastavlja sa Sisovatovim naslednikom Monivongom, koji je vladao do 1941. i za čije vreme je završena prva pruga u Kambodži i izašle prve novine na kmerskom jeziku (Nagara Vata).[12]
Godine 1941. Japansko carstvo započinje svoju kampanju u jugoistočnoj Aziji i okupira Francusku Indokinu, uključujući i Kambodžu do 1945. godine. Francuski kolonisti su i dalje ostali u upravnoj vlasti u Indokini, iako je ona pala pod vlast Japana, i za Monivongovog naslednika su izabrali njegovog unuka Norodoma Sinahuka, koji je tad imao 18 godina i Francuzima služio kao marioneta. Međutim, Japanci su francusku administraciju iz indokine izbacili maja 1945, i Kambodža je pod pritiskom Japana proglasila nezavisnost. Ovo nije dugo trajalo, te se završetkom Drugog svetskog rata Francuzi vraćaju u Kambodžu, ustanovljavaju svoju vlast i hapse nacionalističke političare.
Nezavisnost uredi
Kambodža je stekla nezavisnost od Francuza 1953. godine, kada je na vlasti bio kralj Norodom Sihanuk. Nakon skoro jednog veka francuske kolonijalne hibernacije i vlasti, japanske okupacije tokom Drugog svetskog rata kada je figurirala kao projapanska marionetska država, ali Kmeri kao narod Kambodže, nisu mnogo stradali od Japanaca u periodu od 1941. do 1945. godine, Kambodža je konačno uspela da stekne svoju nezavisnost i da ima svoju državu i potpunu vlast i od 1945. promenila ime u Kampučija. Eskalacija Vijetnamskog rata, koji je trajao od 1955. do 1975. godine, dovodila je do sve većeg uplitanja Kambodže koja se godinama borila da ostane neutralna između dve najveće svetske sile tog doba Hladnog rata, SADa i Sovjetskog Saveza. Sve veće neželjeno uplitanje Kambodže za posledicu je imalo dva događaja, osnivanje Kmerske republike 1970. godine s kojom je na čelu države tadašnje bio Lon Nol i koja je trajala do dolaska Pola Pota i Crvenih Kmera 1975. godine. i Građanski rat u Kambodži između Kampućije i Severnog komunističkog Vijetnama kao i Vijetkong i Kmerske republike koju su podržavale SAD i Južni Vijetnam. Crveni Kmeri i njihova Kampućija su izašli kao nezasluženi pobednici, što je posle 1975. dovelo do velikog genocida u Kambodži u kome su Crveni Kmeri oduzeli dva miliona života svog sopstvenog naroda Kmera, Kambodžanaca. Za vreme Građanskog rata u Kambodži tokom 1973. i 1974. američke vojne vazdušne trupe SADa, su napale, bombardovale Pnom Pen i bacali su bombe po selima na severu Kambodže, kao i nagazne mine u zemlji, kojih u Kambodži ima na stotine i danas.
Komunistički režim uredi
Nekadašnji premijer Kambodže Pol Pot, je bio lider i vođa, kao i jedan od osnivača Crvenih Kmera. Pod njegovim režimom od 1975. do 1979. godine, Kmeri su mučili, ubijali, terali ljude na prinudni rad na današnjim Poljima smrti. Nastradalo je i ubijeno više od milion, a prema nekim podacima i do dva miliona ljudi. 1975. godine, Crveni Kmeri su okupirali prestonicu Kambodže, Pnom Pen, tako što su naredili, naterali više od milion stanovnika Pnom Pena, da napuste grad, jer su im rekli da će američke vojne trupe i vojska SAD, da izvrše vojnu invaziju, što je građanima već bilo poznato, pošto su Amerikanci bacili bombe na grad. U napuštenoj školi u Pnom Penu, mučeni su bili i ubijani politički osuđenici i njihove žene i deca. Milion ljudi je pod vođstvom Crvenih Kmera otišlo u unutrašnjost zemlje na Polja smrti, gde su kasnije bili mučeni i gotovo svi ubijeni ili su umrli od gladi. Vojne trupe severnog Vijetnama su napale 1978. godine Crvene Kmere u Kambodžansko−vijetnamskom ratu i oslobodili narod Kambodže. Danas se u Kambodži mogu naći stare nagazne vojne mine i bombe, kao i ostaci lobanja, kostiju i zuba ubijenih muškaraca, žena i dece u krvavom genocidu i režimu Crvenih Kmera.
Savremena istorija uredi
Kambodža je početkom 1990. godine, počela da sprovodi ekonomske reforme, zemlja koja je i danas poprilično siromašna, je bila očišćena od droge i kriminala. 1993. godine na vlast dolaze premijer Hun Sen i lider Narodne partije Kambodže, 1997. godine, došlo je do puča priliko kojeg je oteran kralj Norodom Sihanuk, kasnije će njegov sin Sihamoni postati kralj 2004 godine. Kambodža se danas trudi da nikada ne zaboravi na surovu i užasnu komunističku prošlost i više od milion žrtava koji su nevino stradali. Izgrađena je nova infrastruktura i obnovljena je i ponovo izgrađena prestonica Pnom Pen. Kralj Kambodže koji je na čelu države od 2004. godine je Norodom Sihamoni, koji samo " figurira " kao kralj, dok izvršnu vlast u zemlji ima premijer Hun Sen.
Stanovništvo uredi
Etničke i religijske grupe uredi
Kmeri su jedini konstitutivni narod Kambodže; ova zemlja je njihova nacija, te nije ni čudo što čine većinu populacije (90—93% stanovništva). Iz ovog podatka se jasno vidi da je Kambodža etnički homogena zemlja. Postoji mnoštvo nacionalnih manjina u Kambodži, ali su njihove populacije toliko male da se često kolektivno nazivaju „Brdski Kmeri” i ni ne pojavljuju na popisima (ukupno ih je oko 100.000). Dve mnogoljudnije nacionalne manjine su Čami i Vijetnamci. Čami su narod koji ima veliku istoriju i u Kambodži i Vijetnamu, međutim u ovoj drugoj se njihov identitet skoro potpuno izgubio. U Kambodži čine 0,8-1% populacije sa oko 250.000 ljudi.[14] Vijetnamaca je mnogo više (750.000)[15] i oni čine 4% populacije.
Zvanični i najrasprostranjeniji jezik je kmerski jezik iz austroazijske jezičke porodice. Francuski jezik je nekada bio glavni jezik sporazumevanja i obrazovanja u Indokini. Danas ga razumeju stariji ljudi, dok je zbog velikog broja turista sada među mladima popularniji engleski.
Dominatna religija je teravadski budizam, koji je najzastupljeniji u Kmerskoj populaciji (93%). Došao je u Kambodžu u 13. veku sa Šri Lanke. Čami većinski prate islam, dok Vijetnamci najviše pripadaju katoličkoj crkvi i drugim manjim religijskim pokretima. Protestantizam se u skorije vreme pojavljuje sa urbanom populacijom i čini 2% svih veroispovesti.
Sociologija uredi
Kambodža je uvek bila izrazito ruralna zemlja; većina populacije živi u naseljima sa manje od deset hiljada stanovnika. Do 1970-ih ljudi su živeli većinom u selima od oko 300 ljudi, rasprostranjenih po centralnoj niziji i blizu reke Mekong, organizovani u male porodične zajednice. Ova sela su bila u zajednicama sa drugim malim selima, koje bi često objedinjavao jedan budistički hram (vat). Način života se drastično promenio dolaskom komunista na vlast, koji su sproveli kolektivizaciju i raseljavali seljake u mesta veće populacije. Iako je ovaj proces zaustavljen 1980-ih, većina ljudi se nisu vratili svojim starim životima. Po studiji iz 2013, oko tri četvrtine Kambodžanaca živi u selima.
Urbana populacija je većinom koncentrisana oko Pnom Pena, glavnog grada, koji je utemeljen na ušću Mekonga. Pre komunističkog režima, grad je imao 500 hiljada ljudi, ali je populacija naglo porasla na dva miliona zbog izbeglica. Posle ovog perioda, grad je virtuelno napušten, ali je doživeo preporod 1979. i od tada mu konstantno raste populacija.[16] Danas ima oko 1.500.000 stanovnika, dok su drugi gradovi u zemlji, kao što su Ta Kmau, Bat Dambang i Sisofon drastično manji.[17]
Većina Kambodžanaca živi u plodnim plavnim ravnicama oko reke Mekong i jezera Tonle Sap. Godišnji rast stanovništva iznosi preko 2% (stanje 2003).
Privreda uredi
Glavne privredne aktivnosti su poljoprivreda, turizam i proizvodnja odeće i obuće. Kambodža je u dvadesetogodišnjem građanskom ratu izgubila velik deo infrastrukture, a stanovništvo je, posebno ruralno, vrlo slabo obrazovano što usporava privredni i ekonomski razvoj. Kambodža izvozi pirinač, čaj, duvan, drvo, banane, kafu, šećer, kakao, kokos, bambus, kaučuk, jutu, ribu, meso, plastiku, zlato, auto delove, igračke, tropsko voće itd. BDP je u 2003. bio 1.900 USD po glavi stanovnika (izraženo u PPP-u). Zemlja od 1990. godine do danas aktivno sprovodi ekonomske reforme, beleži ekonomski rast svake godine koji je viši od 7 odsto godišnje. Veliki broj direktnih stranih investicija iz Kine, Vijetnama, Tajlanda, Južne Koreje, Indonezije, Japana, ali i u mnogo manjoj meri od SAD i Australije veoma su pozitivno uticali na privredni, ekonomski rast i razvoj Kambodže. Turizam se razvija poslednjih dvadeset godina na obali Tajlandskog zaliva, gde su nastala mala letovališta od ribarskih sela.
Saobraćaj uredi
Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Saobraćaj u Kambodži je slabo razvijen, pogotovu drumski saobraćaj, putevi u unutrašnjosti i po selima nisu asfaltirani. Pnom Pen sa okolinom ima najrazvijeniji drumski saobraćaj u zemlji. Rečni saobraćaj je razvijen na reci Mekong, gde se stanovništvo bavi ribolovom.
Administrativna podela uredi
Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Kultura uredi
Nacionalni praznici Kambodže su 9. novembar, dan kada je 1953. princ Norodom Sihanuk proglasio nezavisnost Kambodže i Kambodžanska ili kmerska Nova godina koja traje od 14. do 16. ili od 13. do 15. aprila, u zavisnosti od budističkog kalendara. Danas se u Kambodži obeležava puno kulturnih manifestacija i festivala, kao što je Vodeni festival, koji se slavi i u drugim susednim zemljama kao u Laosu, Tajlandu i u Vijetnamu. Kinezi kao etnička manjina slave Kinesku Novu godinu. Nakon kmerske Nove godine, sledi praznik koji traje 15 dana i ljudi u Kambodži idu na odmore i ceremonijalno posećuju hramove, Vatove tj. svetilišta i pagode, daju poklone budističkim monasima kao i svojim članovima porodice. Zatim se organizuje praznik u kojem je glavna manifestacija i ceremonija da se organizuju trke na volima, jer smatraju da to donosi sreću i hrabrost, kao turniri u kojima se organizuje rvanje kao i Kraljevska ceremonija sejanja u kojoj kralj učestvuje, gde vo vuče drveni plug i time počinje zvanično početak obrade zemlje i sejanja, s ciljem da na kraju godine bude velika i uspešna žetva i poljoprivredna godina bude što plodnija i uspešnija. Festivali na reci Mekong, običaji kojima se odaje počast mrtvima i živima. Slave i proslave, kao i vašari, na kojima se peče rečna riba i roštilj. Kultura Kambodže je tradicionalna i hijerarhijska, stariji ljudi uživaju posebno poštovanje.
Istorijski posmatrano, kultura Kambodže je takva da je bogata i raznolika, mnogi faktori su uticali na razvoju i formiranju kambodžanske kulture. Inicijalni uticaji su vidljivi i prisutni, dolazili su od teravadskog budizma i hinduizma, dok je poseban uticaj na kulturu imala antička arhitektura i kultura Angkora. Angkorska kultura je toliko uticajna i značajna da se oblik i gabariti Angkor Vata nalaze na zastavi Kambodže. U 19. veku, dolaskom Francuza 1863. i francuske kolonijalne vladavine nad Kambodžom, sve do nezavisnosti 1953. godine, francuska kolonijalna arhitektura, stambene zgrade u francuskom evropskom stilu su vidljive i mali bulevari nalik na francuske u prestonici Pnom Pen. U 21. veku i krajem devedesetih godina dvadesetog veka vidljivi su efekti globalizacije i uticaja Amerike tj. Zapada. Izgrađene su nove moderne zgrade i poslovne zgrade, grad Pnom Pen se skroz oporavio, sredio i očistio, naizgled su nestali tragovi i ožiljci za vreme režima Crvenih Kmera i njihovog krvavog genocida između 1975. i 1979 godine. Kultura Kambodže ne uključuje samo kulturne običaje i ostavštinu etničke većine u nizijskom predelu zemlje, već i kulturu dvadesetak plemena poznatih kao Planinski Kmeri, koji naseljavaju planine na severu Kambodže, što je naziv koji im je skovao bivši kralj Kambodže Norodom Sihanuk, da podstakne jednakost i jedinstvo između između stanovnika Kmera, koji žive u nizijskim i planinskim područjima na jugu i severu zemlje. Prisutan je manji uticaj kulture Tajlanda i vidljiv je na tradicionalnom plesu i odeći, u hrani tj. kuhinji Kambodže kao i u kraljevskoj arhitekturi u Pnom Penu, ima sličnosti.
Najraniji zapisi Kambodžanske istorije su zapisani na palminim listovima, knjige od palminih listova najstarije dobro sačuvane i nađene, sadrže beleške o kmerskim legendama, Reamker, koji je kambodžanska verzija Ramajane, priče o nastanku budizma i drugi tekstovi. Kako bi se zaštitile od vlage i tropske klime, te knjige se umotavaju u platno. Kambodžanska književnost se deli generalno na pisanu, jer ona koja je bila usmeno, nije uspela da se prenese i priča sa svakog kolena tj. generacije na drugo koleno i da potraje vekovima, da se sačuva usmeno, u govoru u duhu naroda. Pisana književnost Kambodže je nastala na dvori u kraljevskoj palati i u budističkim hramovima i nešto sačuvane usmene, koja se u formi legendi sačuvala nekako i prenela na svaku generaciju. Kralj Ang Duong koji je bio kralj Kambodže od 1841. do 1860. godine, koga je nasledio sin Norodom, jedan je od najznačajnijih predstavnika dvorske kmerske kambodžanske književnosti. Napisao je nekoliko romana na kmerskom književnom jeziku tokom 19. veka i iz tog perioda književnosti datiraju i Kambodžanske kraljevske hronike, važni istorijski tekstovi koji govore o kambodžanskoj istoriji od 1830. godine do početka 16. veka. Period francuske kolonizacije je uticao na razvoj i modernizaciju kambodžanske književnosti, u školama se učio francuski jezik i proučavali francuska književnost i svi učeni ljudi su znali francuski jezik, koji se i danas uči kao strani jezik u školama.
Kambodžanski pisac Rim Kin se smatra „ocem” i osnivačem moderne kambodžanske književnosti. Rođen 1911, a umro je 1959. godine, Rim Kin je tokom života napisao dosta romana kao što su „Sofata”, a pokrenuo je i prvi nedeljnik. U vreme surovog i krvavog režima Crvenih Kmera, kambodžanska književnost je doživela veliku stagnaciju, zbog ubistva i progona intelektualaca i književnika, ista doživela veliki pad i mračno komunističko doba. Mnogi književnici, pisci i novinari su bili samo neke od dva miliona žrtava Crvenih Kmera između 1975. i 1979. godine. Crveni Kmeri su snimili svoje propagandne filmove, ulične plakate i reklame. Usmena književnost bogata kmerskim legendama i pričama iz kmerskog folklora koje su se inicijalno prenosile usmenom predajom, a tek su u 19. i 20. veku dobile svoje pisane zapise su bila podloga za savremenu kambodžansku književnost u poslednjih 30 godina. Među poznatijim legendama su ona o iz kmerskog folklora o braći Vorvongu i Sorvongu, dvojici kmerskih prinčeva, koji nakon što su izgubili ugled, moraju odraditi seriju iskušenja kako bi ga ponovo stekli, te ona o braći Preah Kou i Preah Keu, koja je izrazito popularna među narodom. Iako je Pnom Pen kao savremeni urbani centar osetio talas modernizacije i globalizacije, ruralni delovi zemlje i sela u kojima neretko nema ni struje i asfaltiranih puteva i tekuće vode i kanalizacije, nego se pije voda sa bunara, sela su zadržala i danas elemente kmerske kulture razvijene još tokom Kmerskog carstva, a koje su posebno vidljive na odeći gde se na selima nosi pareo i marame, kao i u hrani i plesu. Upravo je ples jedn aod najupečatljivijih odlika savremene kambodžanske kulture, a deli se na tri vrste, na kmerski klasični ples, narodni ples i društveni plesovi. Kmerski klasični ples, za kojeg većina smatra da je nastao u vreme Angkora, koji ima puno sličnosti sa tajlandskim tradicionalnim sijamskim plesom, je stilizovani performans koji plešu i muškarci i žene u tradicionalnoj nošnji kostimu sampot i sabai od svile, sa zlatnim nakitom oko vrata, minđušama, filigran i debelim narukvicama i na nogama nanogvice, dok na glavi plesačice nose od zlata teške kao nalik na krunu ukrase. Službeni naziv ansambla koji izvedi ples je „Kraljevski balet Kambodže” i ples se izvodi uz prateće vokale koji pevaju na kmerskom jeziku uz pratnju pinpeat ansambla. Njegova primena je ceremonijalna, ali i užitak prilikom prezentacija priča iz kmerskog folklora i priliko kraljevskih banketa i ručkova.
Narodni ples, koji se uglavnom izvodi uz mahori muziku, slavi različite kulturološke i etničke skupine Kambodže. Ruralnog je porekla i znatno svetovniji u svom pristupu, narodni plesovi su neformalni i manje stilizovani u odnosu na klasični ples. Društveni plesovi su uglavnom prisutni tokom banketa i sličnih socijalnih okupljanja, među iste ubrajaju se narodni plesovi romvong, romkbač, saravan i lam leav, ali i zapadi plesovi poput bolera, medison i ča − ča. Muzika Kambodže je pored plesa, važan deo kambodžanske kulture. Muzika se deli na tradicionalnu i modernu. Tradicionalni muzički oblici datiraju iz Kmerskog carstva, te su često bili izvođeni uz plesove, primer toga je mahori muzika, koja se izvodila i danas se izvodi uz kraljevski ples asparu. Ruralni oblici muzike su čapei, koji se sastojao od A kapela pevanja i u pratnji gitare, i a jai, koji je zapravo oblik pesništva. Pop muzika je počela razvijati se šezdesetih godina 20. veka., a bila je na vrhuncu šezdesetih i sedamdesetih godina do 1975. godine. Uz standardno korišćena zapadnih stilova, po uzoru na Bitlse, Nensi Sinatru i Šer, česte su bile kombinacije i miksovi tradicionalne muzike sa savremenim zapadnim tendencijama. Najpoznatiji kambodžanski pevači Sin Sisamouth i Ros Serej Sotea koji su pevali i nastupali tokom 1960-ih i 1970-ih su bili smatrani pionirima kambodžanske pop muzike. Oni su kao i veliki broj pop pevača su ubijeni tokom režima Crvenih Kmera, što je za posledicu imalo do velikog opadanja muzičke produkcije, sve do kraja osamdesetih kada se situacija u zemlji malo sredila i očistila od užasnog haosa i horora, genocida koji su počinili i napravili Crveni Kmeri. Crveni Kmeri su uništili veliki broj ploča i kaseta albuma i pesama pevača.
Sin Sisamouth, koji je bio „Kralj kmerske muzike” i pionir kambodžanske pop muzike, bio je rođen 1932. godine, pored toga što je bio pevač, bio je i lekar, godine 1970. se priklonio režimu Lona Nola i Kmerske republike. 1975. godine, ubrzo je postao meta Crvenih Kmera, koji su ga poslali na Polja smrti, jer je bio pevač, lekar i politička pristalica tada bivšeg režima, sve tri odlike mrske novoj vlasti, pogubljen je brutalno 1976, ubijen bez imalo milosti. Postoji anegdota da je pre ubistva otpevao svoju omiljenu pesmu, ali krvnicima bezdušnim je bilo svejedno, dali mu tri minuta da otpeva pesmu i svejedno ga ubili. Pevačica Ros Serej Sotea je nestala za vreme režima Crvenih Kmera, bila je nepodobna za njihov režim, umrla je 1977. godine, a način na koji je nestala ili da li je ubijena ili umrla od gladi i danas je nakon 40 godina misterija. Norodom Sihanuk ju je nazvao " Kraljicom zlatnog glasa ". Mnogi glumci, tačnije glumice su ili bili ubijeni kao Vičara Dani ili su pobegli nekako u Francusku zajedno kao npr. Virak Dara sa svojim mužem. Mediji u Kambodži za vreme surovog i jezivog režima Crvenih Kmera nisu ni postojali. Televizija je bila zabranjena, novine nisu postojale i nisu se uopšte štampale, postojao je samo radio i radio veze koje su samo oni koji su bili srećni i koji su se krili od Crvenih Kmera, mogli da uhvate koje radio signale i stanice.
Kambodžanski novinar Dit Pran rođen 1942. godine, a umro 2006. godine je bio jedan od ljudi koji su uspeli da pobegnu, da preživi horor, užas i da ne bude ubijen od Crvenih Kmera u Tajland, pa zatim emigrirao u SAD. Njegovu životnu priču obradio je američki novinar Sidni Šanberg, a ista je nagrađivana u igranom filmu „Polja smrti”, njegov lik u filmu je tumačio lekar Haing Somnang Ngor, lekar koji je takođe preživeo teror i užas režima i genocida Pola Pota i pobegao iz zemlje, kao novinar pričao je engleski i francuski jezik. Početkom 1970 ih godina američki novinar Sidni Šanberg iz Njujork tajmsa, radio je kao strani dopisnik u Kambodži i u njegovom timu je bio bio i Dit Pran, koji je bio novinar i fotoreporter i prevodilac za kmerski jezik 1975. godine kada su došli Crveni Kmeri, svi stranci i strani novinari su morali da napuste zemlju, što je Šanberg uradio, a Dit nije. Ubrzo je od strane Crvenih Kmera odveden na prisilni rad i torturu, što je trajalo 4 godine, pre dolaska vijetnamskih vojnih snaga. Uspeo je da pobegne iz logora, ali ono što ga je zadesilo na putu od 40 km do granice sa Tajlandom i ono što je video će pamtiti čitavog života i imati košmare. Stotine hiljada kostiju, lobanja ubijenih žrtava i miris krvi i stare pocepane stare odeće i ono što će on nazvati „polja smrti”. Trojica njegove braće i sestara su bili ubijeni, a kada se kasnije vratio u rodni grad saznao da je još 50 članova njegove porodice pobijeno. U Tajlandu se našao sa Šanbergom s kojim je otputovao u SAD. Mediji su se polako počeli vraćati u Kambodžu nakon 1980. godine, prvo televizija, a zatim novine i drugi obaveštajni mediji, žuta štampa i modni magazini su se pojavili u Kambodži tek devedesetih. Internet se pojavio prvi put 1998. godine. Preporod kambodžanske muzike je nastupio tek krajem osamdesetih godina, kao i 1990.ih godina. Filmska industrija i istorija filma u Kambodži se smatra da je započeta tokom pedesetih godina 20. veka, kambodžanski kralj Norodom Sihanuk je bio strastveni obožavalac filma i voleo je da snima kućne filmove. Prvi veliki film na kmerskom jeziku je snimljen 1930. godine. Šezdesete godine 20. veka se smatraju „ zlatnim dobom” kambodžanske filmske industrije. Nakon pada režima Crvenih Kmera, velika konkurencija od strane televizije i stranih američkih i francuskih filmova, predstavljalo je i predstavlja problem na tada dovoljno oštećenu filmsku industriju.
U poslednjih 15 godina filmska industrija je u velikom razvoju i snimi se znatni broj filmova od nekih 100 naslova godišnje. Andželina Džoli je režirala film „Prvo su ubili mog oca” iz 2017. godine, snimljen u Kambodži. Film je ekranizacija romana istoimenog naziva, kambodžanskog pisca i borca za ljudska prava Loung Ung, koja je roman napisala 2000. godine, rođena je 1970. godine i koja je kao devojčica preživela logore i „radnička” polja i Polja smrti pod upravom i diktaturom Crvenih Kmera i Pola Pota. Loung Ung danas i već više od 30 godina živi u SAD, u svoju rodnu Kambodžu dolazi često i posećuje svoju rodnu zemlju. Putuje širom sveta i ukazuje na probleme sa kojima se suočavala Kambodža, kao i strahote koje je ona preživela, kada je kao dete prelazila iz jednog logora u drugi, sve do mučenja dece i ubistava koje je videla svojim očima, pa sve do perioda kada je bila dete izbeglica u Tajlandu i otišla na kraju i emigrirala u SAD. Upućuje na današnje probleme sa kojima se Kambodža i danas suočava, od mina do bombi, koje su preostale iz perioda invazije SAD na Kambodžu. Najavila je da će završiti pisanje dva nova romana. Filmska industrija Kambodže je relativno mala, zbog malog tržišta i kmerskog govornog područja. Kambodžanski filmovi su učestvovali na međunarodnim filmskim festivalima u Kanu i Veneciji. Haing Somnang Ngor je 1985. godine osvojio Oskara 1985. godine, za svoju sporednu ulogu u filmu „Polja smrti”. On je tragično ubijen u SAD, gde je živeo godinama i imao stečeno američko državljanstvo. Godine 1999. ubistvo kambodžanske balerine i glumice Pisit Pilika, koja je bila poštovana i voljena u Kambodži, bio je zločin koji je potresao kambodžansku javnost. Poznati glumci današnjice su Sveng Sočeata, koja je glumila u filmu Anđeline Džoli „Prvo su ubili mog oca” u Kambodži, Keo Pič Pisej i druge glumice. Kraljevska palata u Pnom Penu, sadrži dragocene i sačuvane relikvije i statue, kao i kraljevsku odeću i nakit, koja je uspela nekako da ostane sačuvana i netaknuta od Crvenih Kmera, koji su spalili dosta slika, statua, pokrali dosta zlata, oštetili i demolirali fasade i hramove iz perioda Kmerskog carstva. Angkor Vat na sreću veliku, nije bio znatno oštećen od strane Crvenih Kmera, za vreme njihovog režima. Relikvije, statue, zlato i nakit, koji su bili zakopani i sakriveni i uspeli su da ostanu sačuvani od Crvenih Kmera, su bili pronađeni, a neki i vraćeni, koji su bili ukradeni. Mnoge zemlje poput Kine, Indije, Japana i Francuske su učestvovale sa njihovim arheolozima na restauraciji i izgradnji zapuštenih delova Angkora Vata.
Kulinarstvo uredi
Kambodžanska kuhinja se bazira na pirinču, ribi i povrću. Slična je tajlandskoj, ali je manje ljuta. Mnoga jela se začinjavaju sosom ili pastom od ribe. Mleko od kokosa je važno kao prilog i osnova za neke poslastice. Primetni su strani uticaji poput indijskog karija i kineskih rezanaca.
U delti Mekonga specijalitet su, pored ribe, i pečene zmije. U poljima pirinča oko ove reke živi veliki broj neotrovnih vrsta zmija koje se koriste u ishrani.
Sport uredi
Omiljeni sportovi u Kambodži su fudbal, trke čamaca i borilački sportovi (varijante boksa i rvanja).
Reference uredi
- ^ Nacionalna agencija za statistiku
- ^ „United Nations Statistics Division — Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 09. 04. 2014.
- ^ a b v „Cambodia | history – geography”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 01. 08. 2018.
- ^ a b „Cambodia – Climate”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 01. 08. 2018.
- ^ „National Animal of Cambodia” (na jeziku: engleski). 30. 04. 2017. Arhivirano iz originala 02. 08. 2018. g. Pristupljeno 01. 08. 2018.
- ^ „Cambodia – Climate”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ a b v „Cambodia – History”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ a b „Cambodia – Angkorean civilization”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ Gek, Roland (2006). Sva čuda sveta, knjiga druga. Srbija: Narodna Knjiga, Politika, Novine i magazini d.o.o. str. 13.
- ^ „Cambodia – The decline of Angkor”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ „Cambodia – Tai and Vietnamese hegemony”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ a b „Cambodia – Tai and Vietnamese hegemony”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 03. 08. 2018.
- ^ „Cambodia – Tai and Vietnamese hegemony”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 03. 08. 2018.
- ^ Project, Joshua. „Cham, Western in Cambodia” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 03. 08. 2018.
- ^ Project, Joshua. „Vietnamese in Cambodia” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 03. 08. 2018.
- ^ „Cambodia – Religion”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 02. 08. 2018.
- ^ „World Gazetteer: Cambodia – largest cities (per geographical entity)”. archive.fo. 11. 01. 2013. Arhivirano iz originala 11. 01. 2013. g. Pristupljeno 02. 08. 2018.
