Википедија

Kameno doba

Za više detalja o triperiodnom sistemu epoha vidi i Metalno doba

Kameno doba označava najstarije razdoblje preistorije. Prvu periodizaciju preistorije definisao je danski arheolog Kristijan Tomasen 1836. godine. Njegov „troperiodni sistem“ kojim se preistorija deli na kameno, bronzano i gvozdeno doba postaje temeljem svih kasnijih periodizacija. Naziv je dobilo po kamenu od kog su pretežno izrađivani alati. Kameno doba je širok preistorijski period tokom koga je kamen bio u širokoj upotrebi za pravljenje oruđa sa ivicom ili vrhom. Ovaj period je trajao oko 3,4 miliona godina[1] i zavšio se između 8700. p. n. e. i 2000. p. n. e. sa razvojom obrade metala.

Oruđe od kremena

Godine 1865. britanski arheolog Džon Lubok kameno doba deli na starije kameno doba ili paleolit i mlađe kameno doba ili neolit. Godine 1866. Ventrop je dodao srednje kameno doba ili mezolit.

Istorijski značaj uredi

 
Moderna Avaš reka, Etiopija, naslednica Palaeo-Avaša, izvora sedimenata u kojima su pronađeni najstariji alati kamenog doba

Kameno doba se podudara sa evolucijom roda Homo. Jedini mogući izuzetak je rano kameno doba, tokom koga je moguće da su vrste koje su prethodile vrsti Homo proizvodile oruđe.[2] Sudeći po dobu i lokaciji postojeće evidencije, kolevka ljudskog roda je bio sistem istočnoafričkog rascepa, posebno predeo severa Etiopije, gde se graniči sa pašnjacima. Najbliži srodnik među drugim živućim primatima, rod Pan, predstavlja granu koja je nastavila da obitava u dubokoj šumi, gde su primati evoluirali. Rascep je služio kao prolaz za kretanje u južnu Afriku, a isto tako severno niz Nil u severnu Afriku i kroz nastavak procepa do Levanta, i dalje na ogromne travnjake Azije.

Počevši pre oko 4 miliona godina (mya) jedan biom se uspostavio od Južne Afrike kroz procep, severnu Afriku, i kroz Aziju do moderne Kine, koji se naziva „transkontinentalni 'savanastan'”.[3] Polazeći od pašnjaka u procepu, Homo erectus, prethodnik savremenih ljudi, je našao ekološku nišu kao graditelj alata i vremenom je razvio zavisnost od toga, postajući „oruđima opremljen stanovnik savane”.[4]

Kameno doba u arheologiji uredi

Početak kamenog doba uredi

 
Opsidijanski projektilski vrh

Najstarija posredna evidencija o upotrebi kamenog oruđa su fosilizovane životinjske kosti sa tragovima upotrebe alata; one su oko 3,4 miliona godna stare i nađene su u dolini Avaša u Etiopiji.[1] Arheološka otkrića u Keniji iz 2015, ukazuju na mogućnost da je to verovatno najstarija hominidna upotreba oruđa otrkivena do sad, iz čega sledi da je Kenyanthropus platyops (3,2 do 3,5 miliona godina star pliocenski homininski fosil otkriven na jezeru Turkana u Keniji 1999. godine) verovatno bio najraniji poznati korisnik oruđa.[5]

Najstarija kamena oruđa su iskopana na lokaciji Lomekvi 3 u zapadnoj Turkani u severozapadnoj Keniji, i stara su oko 3,3 miliona godina.[6] Pre otkrića tih „Lomekvijanskih” oruđa, najstarija poznata oruđa su bila nađena na nekoliko lokacija u Goni, Etiopija, u sedimentima paleo-Avaške reke, koji su pomogli u njihovom datiranju. Sva ta oruđa potiču iz Busidamske formacije, koja leži iznad diskonformiteta, ili nedostajućeg sloja, koji odgovara periodu od pre 2,9 do 2,7 miliona godina. Najstarije lokacije koje sadrže oruđa su datirane na pre 2,6–2,55 miliona godina.[7] Jedna od najupečatljivijih okolnosti ovih lokacija je da su one iz kasnog pliocena, dok se pre njihovog otkrića smatralo da su alati evoluirali samo u pleistocenu. Ekskavatori na lokalitetu napominju da su:[8]

"... najraniji izrađivači kamenih oruđa bili vešti okresivači .... Mogući razlozi za ovoj naizgled nagli prelazak sa odsustva kamenih alata, na njegovu zastupljenost uključuju ... praznine u geološkom zapisu."

Vrste koje su napravile pliocenska oruđa nisu poznate. Fragmenti Australopithecus garhi, Australopithecus aethiopicus[9] i Homo, verovatno Homo habilis, su bili nađeni na obližnjim lokacijama sa približnom starošću Gona alata.[10]

Kraj kamenog doba uredi

Izum tehnike topljenja rude označio je kraj kamenog doba i početak bronzanog doba. Prvi značajni metal koji je korišten je bila bronza, legura bakra i kalaja, koji su zasebno topljeni. Prelaz iz kamenog doba u bronzano doba je bio period tokom kojeg su moderni ljudi znali kako da izdvoje bakar, ali proizvodnja bronze nije bila još razvijena, taj period je poznat kao bakarno doba, eneolit ili halkolit, doba bakarnog kamena. Halkolit je po konvenciji bio inicijalni period bronzanog doba. Bronzanom dobu je sledelo gvozdeno doba.

Do tranzicije kamenog doba je došlo između 6000. p. n. e. i 2500. p. n. e. kad je većinski deo čovečanstva živeo u Severnoj Americi i Evraziji. Prva evidencija ljudske metalurgije datira iz perioda između 5. i 6. milenijuma p. n. e. na arhaeološkim lokacijma Majdanpek, Jarmovac, i Pločnik u današnjoj Srbiji. (Bakarna sekira iz 5500. p. n. e. pripada Vinčanskoj kulturi), mada se konvencionalno ne smatra delom halkolita ili bakarnog doba, ona pruža najraniji poznati primer bakarne metalurgije.[11] Eci, mumija iz vremena oko 3300. p. n. e. predsavlja ostatke čoveka koji je sa sobom nosio bakarnu sekiru i kremeni nož.

U regionima kao što je podsaharska Afrika, kamenom dobu je direktno sledilo gvozdeno doba.[12] Srednji istok i jugoistočni azijski regioni su prevazišli tehnologiju oko 6000 p. n. e, Evropa i ostatak Azije su izašli iz kamenog doba oko 4000. p. n. e. Kulture proto-Inka Južne Amerike su bile u kamenom dobu do oko 2000 p. n. e, kad se počelo sa upotrebom zlata, bakra i srebra. Za Amerike je karakteristično da nije došlo do široko zastupljenog razvoja topljenja bronze ili gvožđa nakon kamenog doba, mada je tehnologija postojala.[13] Proizvodnja kamenog oruđa se nastavila i nakon završetka kamenog doba u datoj oblasti. U Evropi i Severnoj Americi, kameni mlinovi su ostali u upotrebi do 20. veka, i još uvek se koriste u mnogim delovima sveta.

Koncept kamenog doba uredi

Termini „kameno doba”, „bronzano doba” i „gvozdeno doba” nikad nisu imali za cilj da se sugeriše da se napreci i vremenski periodi u preistoriji trebaju meriti samo po tipu materijala oruđa, pre nego na primer po društvenoj organizaciji, korištenim izvorima hrane, adaptaciji na klimu, adopticiji poljoprivrede, pripreme hrane, naseljima i religiji. Poput grnčarije, tipologija kamenog oruđa u kombinaciji sa relativnom sekvencom tipova u raznim regionima pruža hronološki okvir za evoluciju čoveka i društva. Oni služe kao dijagnostika datuma, pre nego karakterizacija ljudi ili društva.

Litička analiza je glavna i specijalizovana forma arheološkog istraživanja. Ona obuhvata merenje kamenog oruđa radi utvrđivanja njegove topologije, funkcije i tehnologije proizvodnje. Njome je obuhvaćeno naučno istraživanje litičnog smanjenja sirovog materijala, ispitivanje načina na koji su napravljeni artefakti. Najveći deo ove studije se odvija u laboratoriji u prisustvu raznih stručnjaka. U eksperimentalnoj arheologiji, istraživači pokušavaju da kreiraju replike alata da bi razumeli kako su napravljeni. Okresivači su zanatlije koje koriste oštra oruđa radi redukovanja kremenskog kamena do kamenog alata.

 
Razna kamena oruđa

Pored litičke analize, terenski preistoričari koriste širok opseg tehnika izvedenih iz drugih polja. Rad arheologa na određivanju paleokonteksta i relativne sekvence slojeva je dopunjen naporima geološkog specijaliste u identifikaciji slojeva stena tokom geološkog perioda, paleontološkog specijaliste za identifikaciju kostiju i životinja, palinologa u otkrivanju i identifikaciji biljnih vrsta, fizičara i hemičara u laboratorijama koji datiraju predmete pomoću metoda baziranih na ugljeniku-14, kalijumu-argonu i niza drugih. Studija kamenog doba nikada nije imala primarni fokus na kamenom oruđu i arheologiji, koji su samo vid evidencije. Glavni fokus je uvek bio na društvu i fizičkim ljudima koji su mu pripadali.

Koliko god da je bio koristan, koncept kamenog doba ima svoja ograničenja. Raspon datuma ovog perioda je dvosmislen, sporan i varijabilan u pogledu raznih regiona. Iako je moguće govoriti o opštem periodu kamenog doba za celo čovečanstvo, neke grupe nikada nisu razvijale tehnologiju topljenja metala, pa su ostale u „kamenom dobu”, dok nisu naišle na tehnološki razvijene kulture. Termin je formulisan radi opisivanja arheološke kulture Evrope. Ovaj koncept ima ograničenu primenljivost na regione kao što su neki delovi Zapadne Indije i Okeanije, gde su farmeri ili lovci-sakupljači koristili kamen za alate sve do početka evropske kolonizacije.

Arheolozi kasnog 19. ranog 20. veka, su adaptirali triperiodni sistem u njihovom načinu rezonovanja, nadajući se da će moći da ostvare kombinaciju kulturne antropologije i arheologije na takav način da se specifično savremeno pleme može koristiti za ilustraciju načina života i verovanja ljudi koji su koristili specifičnu tehnologiju kamenog doba. Upotreba izraza kameno doba za opisivanje ljudi koji danas žive je kontroverzna. Udruženje društvenih antropologa (engl. Association of Social Anthropologists) obeshrabruje takvu upotrebu, tvrdeći:[14]

„Opisivanje bilo koje žive grupe kao 'primitivne' ili u 'kamenom dobu' neizbežno podrazumeva da su oni živi predstavnici nekih ranijih faza ljudskog razvoja koje je većina čovečanstva prevazišla.”

Triperiodni sistem uredi

Tokom 1920-tih, Južnoafrički arhaeolozi su pri organizovanju kolekcije kamenog oruđa te zemlje uočili da se ona ne uklapaju u novo uspostavljeni triperiodni sistem. Po rečima Džona Dezmonda Klarka,[15]

„Rano je bilo shvaćeno da triperiodna podela kulture u kamenu, bronzanu i gvozdenu prihvaćena u 19. veku za Evropu nije imala validnost u Africi izvan doline Nila.

Shodno tome, oni su predložili novi sistem za Afriku, trostepeni sistem. Klark je smatrao da je triperiodni sistem validan u severnoj Africi; dok je u podsaharskoj Africi, trostepenski sistem je bio najbolji.[16] U praksi, neuspeh afričkih arheologa ili da zadrže ovu razliku na umu i da objasne koji sistem oni podrazumevaju, doprineli su znatnom poistovećivanju koje je već bilo prisutno u literaturi. Mada postoje dve definicija kamenog doba, one se odnose na iste artefakte i iste tehnologije, ali se razlikuju po lokalitetu i vremenu.

Trostepenski sistem je predložio profesionalni aheolog Astli Džon Hilari Gudvin 1929, zajedno sa Klarensom van Rit Louom, građevinskim inženjerom i amaterskim arheologom, u članku sa naslovom „Kulture kamenog doba u Africi” (engl. "Stone Age Cultures of South Africa") u časopisu Annals of the South African Museum. Do tog vremena su periodi ranog kamenog doba, ili paleolita, i kasnog kamenog doba, ili neolita (neo = nov), bili prilično čvrsto definisani i Godvin ih je smatrao apsolutnim. Zbog toga je predložio relativnu hronologiju perioda sa plutajućim datumima, koji bi se nazivali ranije i kasnije kameno doba. Srednje kameno doba ne bi promenilo svoje ime, ali to ne bi značilo mezolit.[17]

Njih dvoje su tako ponovo izmislili kameno doba. Međutim, u podsaharskoj Africi, tehnologije obrade gvožđa su bile bilo nezavisno izumljene ili su došle kroz Saharu sa severa (vidi „metalurgija gvožđa u Africi”). Neolit su prvenstveno okarakterisala pastirska društva, a ne velika poljoprivredna društva. Iako je postojala metalurgija bakra u Africi, kao i topionice bronze, arheolozi trenutno ne prepoznaju odvojeno bakarno doba ili bronzano doba na ovom kontinentu. Štaviše, tehnologije koje su uključene u te faze, kako ih je Gudvin nazvao, nisu bile potpuno iste. Od tada, originalni relativni termini su poistovećeni sa tehnologijama paleolita i mezolita, tako da oni više nisu relativni. Štaviše, postojala je tendencija da se komparativni stepen odbaci u korist pozitivnog: rezultirajući u dva seta ranog, srednjeg i kasnog kamenog doba, sasvim drugačijeg sadržaja i hronologija.

Dobrovoljnim sporazumom arheolozi poštuju odluke Panafričkog kongresa preistorije, koji se okuplja svake četiri godine radi rešavanja arheoloških pitanja koja mu se predstavljaju. Delegati su zapravo međunarodni; organizacija je preuzela svoje ime od teme. Luis Liki je bio domaćin prvom kongresu u Najrobiju 1947. U to doba je bio usvojen je Gudvinov i Loveov trostupni sistem, pri čemu su stupnjevi nazvani rani, srednji i kasni.

Problem tranzicije uredi

Problem tranzicija u arheologiji je grana opšteg problema filozofskog kontinuiteta, koja ispituje kako diskretni objekti bilo koje vrste koji su susedni na bilo koji način mogu da imaju odnos bilo koje vrste. U arheologiji se radi o odnosu uzročnosti. Ako se za period B može pretpostaviti da je naslednik perioda A, onda mora postojati granica između A i B, A-B razgraničenje. Problem je u prirodi ove granice. Ako ne postoji jasna granica, onda je stanovništvo perioda A iznenada prestalo da upražnjava običaje karakteristične za A i odjednom je počelo da se oslanja na one iz perioda B, što je malo verovatan scenario u procesu evolucije. Realnije je postojanje distinktnog graničnog perioda, A/B tranzicije, u kojem su se običaji perioda A postepeno odbacivali i oni iz perioda B su sticani. Ako tranzicija ne postoji, onda nema dokaza o bilo kakvom kontinuitetu između A i B.

Kameno doba u Evropi je karakteristično po deficitu poznatih tranzicija. Tokom 19. i ranog 20. veka su kreatori modernog triperiodnog sistema prepoznali problem inicijalne tranzicije, prazninu između paleolita i neolita. Luis Liki je proizveo delimičan odgovor dokazujući da je čovek evoluirao u Africi. Kameno doba je moralo početi tamo i više puta je preneto u Evropu putem migracija populacije. Različite faze kamenog doba se stoga mogu javiti bez tranzicije. Time je teret afričkih arheologa postao veći, pošto su oni sad morali da nađu nedostajuće tranzicije u Africi. To je težak problem i na njemu se još uvek radi.

Nakon što je bila prihvaćena na Prvom panafričkom kongresu 1947. godine, triperiodna hronologija je bila izmenjena na Trećem kongresu 1955. čime je uvršten prvi intermedijarni period između ranog i srednjeg perioda, da bi se obuhvatile Forsmitove i Sangoanske tehnologije, i drugi intermedijarni period između srednjeg i kasnog doba, kojim je obuhvaćena Magosijska tehnologija i druge. Hronološka osnova za definisanje je bila potpuno relativna. Sa prispećem naučnih metoda za određivanje apsolutne hronologije, ispostavilo se da su dva intermedijarna perioda proizvoljna. Oni su zapravo srednji i rani paleolit. Forsmit se u današnje vreme smatra da je predstavnik Ašelske kulture, dak je Sangoan predstavnik Lupembanske kulture.[18] Magosijan je „jedna veštačka mešavina dva različita perioda”.[19]

Nakon ozbiljnog preispitivanja, intermedijerni periodi nisu zadržani do sledećeg Panafričkog kongresa dve godine, nego su zvanično odbačeni 1965. godine (opet na savetodavnoj osnovi) na Burg Vartenštajnovoj konferenciji #29, Sistematska istraga afričkog kasnog tercijara i kvaternara (engl. Systematic Investigation of the African Later Tertiary and Quaternary),[20] koja je konferencija o antropologiji koju održava Wenner-Gren zadužbina, u Burg Vartenštajnovom dvorcu, koji je u to vreme posedovala Austrija, i kojoj su prisustvovali isti naučnici koji bili prisutni na Panafričkom kongresu, uključujući Luisa Likija i Mari Liki, koja je dala probnu prezentaciju njene tipološke analize oruđa ranog kamenog doba, što je uvršteno u njen doprinos iz 1971. u radu Olduvai Gorge, "Excavations in Beds I and II, 1960–1963."[21] Mada su intermedijerni periodi odbačeni, potraga za tranzicijama se nastavlja.

Galerija uredi

Reference uredi

  1. ^ a b Oldest tool use and meat-eating revealed | Natural History Museum
  2. ^ Ko, Kwang Hyun (2016). „Origins of human intelligence: The chain of tool-making and brain evolution” (PDF). Anthropological Notebooks. 22 (1): 5—22. 
  3. ^ Barham & Mitchell 2008, str. 106
  4. ^ Barham & Mitchell 2008, str. 147
  5. ^ BBC News, 21/05/2015: Oldest stone tools pre-date earliest humans
  6. ^ Harmand, Sonia; et al. (21. 05. 2015). „3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya”. Nature. 521: 310—315. PMID 25993961. doi:10.1038/nature14464. 
  7. ^ Rogers & Semaw 2009, str. 162–163
  8. ^ Rogers & Semaw 2009, str. 155
  9. ^ As to whether aethiopicus is the genus Australopithecus or the genus Paranthropus, broken out to include the more robust forms, anthropological opinion is divided and both usages occur in the professional sources.
  10. ^ Rogers & Semaw 2009, str. 164
  11. ^ „Neolithic Vinca was a metallurgical culture”. Archaeo News. Reuters. 17. 11. 2007. Arhivirano iz originala 19. 09. 2017. g. Pristupljeno 25. 01. 2011. 
  12. ^ S.J.S. Cookey (1980). „An Ethnohistorical Reconstruction of Traditional Igbo Society”. Ur.: Swartz, B.K.; Dumett, Raymond E. West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives. Mouton de Gruyter. str. 329. ISBN 978-9027979209. Pristupljeno 3. 06. 2016. 
  13. ^ Easby, Dudley T. (1965). „Pre-Hispanic Metallurgy and Metalworking in the New World”. Proceedings of the American Philosophical Society. 109 (2): 89—98. 
  14. ^ „ASA Statement on the use of 'primitive' as a descriptor of contemporary human groups”. ASA News. Association of Social Anthropologists of the UK and Commonwealth. 27. 08. 2007. Arhivirano iz originala 14. 11. 2011. g. Pristupljeno 04. 10. 2017. 
  15. ^ Clark 1970, str. 22
  16. ^ Clark 1970, str. 18–19
  17. ^ Deacon & Deacon 1999, str. 5–6
  18. ^ Isaac, Glynn (1982). „The Earliest Archaeological Traces”. Ur.: Clark, J. Desmond. The Cambridge History of Africa. Volume. I: From the Earliest Times to C. 500 BC. Cambridge: Cambridge University Press. str. 246. 
  19. ^ Willoughby, Pamela R. (2007). The evolution of modern humans in Africa: a comprehensive guide. Lanham, Maryland: AltaMira Press. str. 54. 
  20. ^ Barham & Mitchell 2008, str. 477
  21. ^ „History: Systematic Investigation of the African Later Tertiary and Quaternary”. The Wenner-Gren Foundation. Arhivirano iz originala 28. 07. 2011. g. Pristupljeno 3. 03. 2011. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Kameno doba na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Камено_доба&oldid=27550444”