Kolubarska bitka

Ukoliko ste tražili film, pogledajte članak Kolubarska bitka (film).

Kolubarska bitka ili Suvoborska bitka je najznačajnija bitka između vojske Kraljevine Srbije i Austrougarske u Prvom svetskom ratu. Vođena je u novembru i decembru 1914. godine na frontu od preko 200 km na prostoru doline reke Kolubare, obroncima planine Suvobor i obroncima planine Maljen, tako da je teren Kolubarske bitke bio prevashodno brdovit. Okončana je uspešnom protivofanzivom koju su izvele snage Prve armije pod komandom generala Živojina Mišića, protiv brojnije i bolje opremljene austrougarske vojske, u trenutku kada je ceo svet očekivao vesti o kapitulaciji Kraljevine Srbije. Bitka je u svojim fazama bila rovovskog tipa. Posle pobede srpske vojske u Kolubarskoj bici na srpskom frontu do početka jeseni 1915. zavladalo je zatišje. Po okončanju bitke dolazi do sporadične epidemije tifusa koja će dobiti velike razmere početkom 1915.

Kolubarska bitka
Deo Prvog svetskog rata
Srpski vojnici prelaze Kolubaru preko improvizovanog mosta
Vreme 16. novembar – 15. decembar 1914. Mesto Zapadna Srbija (oko Kolubare i Suvobora) Ishod Odlučujuća srpska pobeda
Sukobljene strane
Austrougarska	Kraljevina Srbija
Komandanti i vođe
Oskar Poćorek	Radomir Putnik Živojin Mišić
Jačina
450.000	400.000
Žrtve i gubici
30.000 mrtvih 173.000 ranjenih 70.000 nestalo ili zarobljeno	22.000 mrtvih 91.000 ranjenih 19.000 nestalo ili zarobljeno

Uvod

Mapa Kolubarske bitke (rad U.S. Military Academy)

Porazom u operacijama oko Drine (Bitka na Mačkovom Kamenu), srpska vojska se našla u teškom položaju primorana na povlačenje pod borbom, suočena sa nedostatkom artiljerijske municije, manjkom hrane, odeće i obuće i što je možda bilo i najgore sa velikim padom morala. Paralelno sa vojskom pred zverstvima austrougarske vojske povlačio se i narod koji je dodatno otežavao povlačenje. Mnogi srpski vojnici koji su bili iz oblasti koje je zauzela austrougarska vojska napuštali su svoje jedinice da bi smestili svoje porodice na sigurno, nakon čega su se vraćali, što je još više poljuljalo moral srpske vojske. Sve ove činjenice jasno su ukazivale da je srpska vojska i sama Kraljevina Srbija pred propašću i da nema mogućnosti ni da se austrougarsko napredovanje zaustavi, a kamoli da se krene u protivnapad. Dodatni teret predstavljalo je i vreme, koje je dodatno onesposobilo kretanje po blatnjavim putevima zapadne Srbije i koje će se pokazati kao jedan od najboljih saveznika srpske vojske, mada je veći deo srpske vojske bio mokar do gole kože, zbog manjka šatorskog platna.

U noći 14. novembra komandant I armije general Petar Bojović biva ranjen i zbog toga je povučen sa dužnosti. Na njegovo mesto biva postavljen general Živojin Mišić, dotadašnji pomoćnik načelnika štaba Vrhovne komande Radomira Putnika, inače čovek rođen na Suvoboru. Mišić je komandu od Petra Bojovića preuzeo u mehani kod mosta na reci Ribnici.

Austrougarska Balkanska vojska

Vrhovni komandant je bio nadvojvoda Fridrih fon Habzburg, a načelnik štaba Vrhovne komande Konrad fon Hacendorf. Ukupna jačina Austrougarske Balkanske vojske iznosila je oko 400.000 vojnika i 400 topova. Balkanska vojska nije bila podređena načelniku Austrougarskog generalštaba, već je bila pod direktnom komandom vrhovnog komandanta.

• Peta armija imala je 82 bataljona, 11 eskadrona konjice i 43 baterije, pod komandom generala Liborijusa fon Franka.
• Šesta armija imala je 160 bataljona, 12 eskadrona i 84 baterije, neposredni komandant feldcojgmajster Oskar fon Poćorek.
• Grupe Šnjarić i Hauser, jedna brigada i 15 bataljona pešadije, bila je locirana na gornjoj Drini na prostoru Foče.

Srpska vojska

Uoči Kolubarske bitke Srpska vojska je imala oko 270.000 vojnika, 426 topova i 180 mitraljeza. Vrhovni komandant bio je regent Aleksandar I Karađorđević, a načelnik štaba Vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik.

• Obrenovački odred, pet pukova i pet samostalnih bataljona trećeg poziva, Skopski bataljon, jačine 10.000 vojnika, 26 topova i 8 mitraljeza, pod komandom pukovnika Milisava Lešjanina, kasnije pukovnika Dušana Tufegdžića.
• Druga armija, Konjička divizija pukovnika Branka Jovanovića, Šumadijska divizija prvog poziva pukovnika Božidara Terzića, Timočka divizija prvog poziva pukovnika Vojislava Živanovića i Moravska divizija prvog poziva generala Ilije Gojkovića. Druga armija bila je jačine 88.000 vojnika, 138 topova i 66 mitraljeza, pod komandom vojvode Stepe Stepanovića.
• Treća armija, Timočka divizija drugog poziva pukovnika Mirka Milosavljevića, Drinska divizija drugog poziva pukovnika Krste Smiljanića, Drinska divizija prvog poziva pukovnika Nikole Stevanovića i Kombinovana divizija generala Mihaila Rašića. Treća armija bila jačine je 65.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Pavla Jurišića Šturma.
• Prva armija, Moravska divizija drugog poziva pukovnika Ljubomira Milića, Dunavska divizija prvog poziva pukovnika Milivoja Anđelkovića Kajafe, Dunavska divizija drugog poziva pukovnika Miloša Vasića. Prva armija je bila jačine 54.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Živojina Mišića.
• Užička vojska, Šumadijska divizija drugog poziva pukovnika Dragutina Milovanovića, Užička brigada pukovnika Ivana Pavlovića i Limski odred pukovnika Jevrema Mihailovića. Užička vojska bila je jačine 32.000 vojnika, 55 topova i 15 mitraljeza, pod komandom generala Vukomana Aračića.
• Odbrana Beograda, tri puka drugog i trećeg poziva i dva eskadrona konjice, jačine 19.000 vojnika, 47 topova i 10 mitraljeza, pod komandom generala Mihaila Živkovića.

O stanju pred Kolubarsku bitku, na frontu na Gučevu Vrhovna komanda piše: „Srpski položaji na Gučevu bili su zasuti vatrom, i uništeni već prvi dan. ”

Raspored snaga pred bitku

Austrougarska Balkanska vojska

Uniforme Austro Ugarske vojske

Peta armija Austrougarske Balkanske vojske imala je glavni zadatak da ovlada visovima na desnoj obali Kolubare i da obezbedi prugu Obrenovac – Valjevo. Šesta armija Austrougarske vojske imala je zadatak da se grupiše na prostoru Valjeva i da napada prema jugu preko Maljena i Suvobora. Grupa Šnjarić i Hauser imala je zadatak da uznemirava Užičku vojsku i da u povoljnom trenutku pređe reku Drinu. Austrougarski ratni plan je bio da ovlada visovima desno od Kolubare, da obezbedi prugu Valjevo – Lajkovac – Obrenovac, kako bi bezbedno mogli da doturaju materijal Balkanskoj vojsci, a potom da osvoje Beograd i da nastave nadiranje prema jugu veliko-moravskim pravcem. Plan je predviđao da se Beograd napadne i osvoji 20. novembra. Posle toga većina snaga bi se prebacila moravskim pravcem. Glavni udar na srpske položaje na Kolubari trebalo je da izvede Peta armija, pomognuta 13. korpusom Šeste armije. Glavnina Šeste armije imala je zadatak da krene prema Beogradu i da sa severa stegne obruč.

Srpska vojska

Srpska vojska 1914.

Obrenovački odred zauzeo je položaje na desnoj obali Kolubare, od njenog ušća u Savu do ušća Marice u Kolubaru, odred je imao zadatak da spreči svaki prodor na desnu obalu Kolubare. Druga armija posela je front od ušća Marice u Kolubaru do ušća Grabovice u Ljig, imala je zadatak da uporno brani ovaj deo fronta. Treća armija zauzela je položaje od ušća Grabovice u Ljig do reke Kačer, sa zadatkom da uporno brani središnji deo fronta. Prva armija posela je front pravcem Gukoši – Mednik – Baćenac – Ruda – Maljen, sa zadatkom da brani sve prilaze preko Suvobora i Maljena prema Gornjem Milanovcu i Čačku. Užička vojska zauzela je južno krilo fronta, sa zadatkom da odbrani neprijateljski prodor prema Užicu. Odbrana Beograda zauzela je front po pravcu Grocka - Beograd - Ostružnica - Obrenovac, sa glavnim zadatkom da odbrani Beograd po svaku cenu.

Austrougarska Balkanska vojska sa oko 200.000 vojnika krenula je 16. novembra 1914. godine u opšti napad na front srpskih armija.

Srpska vojska dobila je zadatak da rovove što više približi rovovima neprijatelja, kako bi onemogućila neprijatelja da koristi jaču artiljerijsku vatru iz straha da ne pogode sopstvene rovove. Srpska artiljerija nalazila se na područiju Obrenovih livada, između Ćelija u lajkovačkoj i Županjca i Šušnjara u lazarevačkoj opštini.

Dva dana pred početak bitke, u noći 14. novembra komandant I Srpske armije Petar Bojović, biva ranjen u nogu.

Prva faza bitke - Defanziva (16—30. novembra)

Austrougarske trupe u Valjevu 16. novembra 1914.

Komandant Prve srpske armije Petar Bojović, ranjen u nogu tokom prve faze Kolubarske bitke, na Savi kod Šapca

Kolubarska bitka počinje 16. novembra 1914. godine, kada su se srpske trupe povukle na desnu obalu Kolubare i Ljiga, i prema naredbi vrhovne komande počele da se utvrđuju položaje, u pokušaju da tu zaustave prodor austrougarskih snaga.Austrijski general Alfred Kraus zapisao je da je zbog vremenskih uslova i stalnih kiše, reka Kolubara, koja uobičajeno nije neka prepreka zbog male širine korita, postala ozbiljna prepreka, budući da se izlila u dolinu i napravila močvarno tlo, koje je otežavalo kretanje. Najteže stanje na frontu bilo je u 1.armiji koja je morala da se povlači po brdsko planinskim predelima zavejanim snegom. Takođe je stigla naredba da se svi mostovi na Kolubari unište, radi onemogućavanja daljeg prodora neprijatelja. Posedanjem novih položaja i poljskim utvrđivanjem u grupnom sistemu zatvoreni su svi pravci iz doline Kolubare i sa Drine vode u Srbiju. Zbog dugog povlačenja, kiše,zime, nedostatka obuće i povlačenja stanovništva sa vojskom, moral srpskih trupa je znatno opao.U borbama koje su se razvile oko prelaza na reci Kolubari, Austrijanci su do 18. novembra zauzeli samo Lazarevac. Srpska vrhovna komanda (SVK) se nadala da će joj nabujale reke i močvarne obale pomoći u zaustavljanju prodora i izdaje direktivu da se kota Čovka mora po svaku cenu zadržati, jer je planirala da sa tih pozicija krene u protivnapad. O stanju na frontu tokom Kolubarske bitke defanzivne faze Srpska vrhovna komanda piše: „Naši ljudi stalno odstupaju i danju i noću i kopaju nova utvrđenja i napuštaju ih pod novim napadima” neprijatelja.Austrijanci pokušali da pređu Kolubaru, ali teškim mostovim trenovima praktično je bio onemogućen prelaz, a topovi koje su vojnici vukli upadali su u kaljugu do glavčine točkova. O stanju na frontu Dimitrije Tucović kao učesnik bitke zabeležio je u svom ratnom dnevniku „(13. novembar) Jutros nam osvanuo sneg. (17. novembar - Vrače brdo) Ne zna čovek da li tome da se raduje ili da žali... Na istim smo položajima. Čim svanulo, neprijatelj se približava Kolubari, što je izazvalo veliku vatru sa naše strane. 18. novembra je napad 21. landver dvizije u pravcu Lazarevca i sela Šopića zaustavljen jakom vatrom Timočke divizije I poziva na prostoru između Kolubare i linije selo Šopić i Lazarevca, gde su bili izloženi bočnoj artiljerijskoj vatri Šumadijske divizije I poziva sa desne obale Peštana. Iako tučena jakom artiljerijskom vatrom levog krila 2. srpske armije, 9. divizija 8. korpusa je uspela da se tokom 18. novembra prebaci preko Kolubare kod Belog broda.73. puk čije su se trupe ukopale u podnožju Vračeg brda su štitile podizanje pontonskog mosta, koje je započelo čim je pao mrak.Vrače Brdo i Čovka predstavljali su ispadni ugao celog srpskog fronta i neprijatelj je mogao da ih tuče unakrsnom artiljerijskom vatrom. Vrače brdo su branili pripadnici 2.srpske armije generala Stepe Stepanovića.18. novembra 1914. general Stepa Stepanović, obišao je Vrače Brdo i Čovku lično i na licu mesta konstatovao da su ovi položaji izloženi anfiladnoj i pozadnjoj artiljerijskoj vatri protivnika i naredio je pukovniku Tucoviću, koji je zamenjivao bolesnog generala Iliju Gojkovića, da se ta nezgoda umanji podesnim rasporedom fortifkacije i da se položaj odsudno brani. (19. novembar)Sinoć smo smenjeni sa predstraže. Od zime se ruke ukočile. Ali došli smo u rezervu na mesto koje je sto puta gore. Došli smo po noći. Ona bedna legala koja smo napipali po mraku puna vode. Uznemireni i očajni vojnici pipaju po mraku po trnju eda igde suva mestanca uzaman. Celu noć oni su prečučali pod nastrešnicama, cvokoćući od zime i proklinjući sudbinu. Dimitrije Tucović je kasnije na Vrače Brdu poginuo kao komandir 1. voda 1. čete 4. bataljona 1. puka Moravske divizije prvog poziva 20. novembra 1914. godine u borbi na zapadnom delu Vrače brda, u rejonu sela Ćelije na desnoj obali reke Kolubare, okolina Lajkovca. "Neću ni sada, kao što nisam nikada, ni pomišljati da sebe sklanjam od sudbine koja prati ceo narod“ - napisao je Dimitrije Tucović, uoči smrti, svom ocu... Metak ga je pogodio u srce i to kroz ratni dnevnik koji mu je bio u džepu uniforme. Tucović se samo bez glasa stropoštao, a vojnici su ga odneli u šatorskom krilu i sahranili. Tucović je sahranjen nedaleko od mesta pogibije, na poprištu bitke, pod jednim hrastom. Sahranom je rukovodi njegov prijatelj dr Dragutin Vladisavljević. Srpske trupe uspele su da zadrže Austrougare nekoliko dana zbog loše procene Oskara Poćoreka da su tu stacionirane srpske zaštitnice. Zbog toga on 20. novembra u borbu uvodi 15. i 16. korpus VI armije:

• 15. korpus: pravcem na front Mednik, Baćinac, Rudo
• 16. korpus:
  • jedna divizija prema Maljenu
  • jedna divizija prema Bukovskoj planini

Uvođenje novih snaga primoralo je I armiju (koja je bila brojčano nadjačana) da se povlači i ona u noći 21. na 22. novembar zauzima nove položaje na grebenu Suvobora, ali već tokom popodneva 22. na liniju fronta izbijaju Austrougari. Živojin Mišić počinje da planira protivnapad sa Suvoborskih položaja, ali zbog teškog stanja u Maljenskom odredu odustaje od te ideje, što se pokazalo kao dobra procena, jer austrougarska vojska već 24. novembra u ogorčenoj borbi razbija Maljenski odred (u borbi je poginuo i komandant odreda). Ovaj poraz primorava levo krilo I armije na povlačenje na liniju Igrište – Babina Glava – Podovi.25. novembra, austrijska 9. i 36. divizija zauzele su Vrače Brdo i Čovku. Napredovanje austrougarskih trupa nastavlja se zauzećem kote Čovka, zbog čega se Moravska divizija I poziva povlači na Kremnicu, što primorava povlačenje desnog krila III armije.

Živojin Mišić 26. novembra ocenjuje situaciju u kojoj se I armija nalazi kao jako lošu i stoga se odlučuje da:

• ostane na trenutnim položajima još nekoliko dana da ne bi ugrozio ceo front srpske vojske, ali se ne izlažući mogućem porazu.
• na vreme povuče glavninu snaga na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca odnosno liniju Lipe – Tripavac – Mramor(457) – Glavica(530) – leva obala Dičine.
• povlačenje obezbedi zaštitnicama.

Shodno razvoju situacije, odnosno usled gubitka: Konatice, Lazarevca, Čovke, Guboša i Maljena, srpska vrhovna komanda odlučuje da izvrši pripreme za povlačenje na nove položaje, na šta ju je nagonio i suviše širok front. Srpska vrhovna komanda istog dana premešta svoje sedište iz Beograda u Kragujevac. Kao poslednji pokušaj da se neprijateljsko nadiranje zaustavi, izdata je direktiva Obrenovačkom odredu da izvrši napad na Austrougare kod Konatice i Stepojevca, a II armiji da pomogne ovaj napad.

Kralj Petar u rovovima tokom Kolubarske bitke, naslovna strana francuskih novina

Rovovi

Mapa pozicije srpskih rovova na Vrače brdu tokom Kolubarske bitke

Prema podacima i memoarskoj građi mnogih učesnika, rovovi su se sastojali iz grudobrana, tj zemljanog nasipa izbačenog ispred udubljenja koje je kopano, kopani su relativno blizu austrijskih rovova, negde na blizini do 50 m, a negde rastojanje nije bilo veće od 7 m. Postojali su plitki streljački rovovi i duboki rovovi, i vojnici su na rovove vrlo često postavljali improvizovane nadstrešnice radi zaštite od neprijateljske vatre.Rovovi su posedovali saobraćajnice koje su ih spajale sa pozadinom. Negde je ispred rovova postavljana bodljikava žica ili u nedostatku bodljikave žice bilo kakva prepreka do koje bi vojnici došli.Pošto se Kolubarska bitka odigravala u Novembru u jesen i kiše su bile obilate, rovovi su bili blatnjavi i puni vode.Rovovi su kopani ili na ravnom terenu u blizini obale reke Kolubare u dolini ili na strmom terenu, tj ivicama brda kao što je Vrače brdo. Usled konstantnog povlačenja tokom defanzivne faze, rovovi su kopani, ali vrlo često i brzo napuštani, radi utvrđivanja boljih pozicija.U srpskoj vojsci položaj ili rov se saobražava konfiguraciji zemljišta, tj prva linija rovova u podnožiju grebena, druga na vojničkoj i treća na topografskoj ivici grebena.

Izvod iz naredbe SVK od 26. 11. namenjen I armiji

Srbi obešeni od strane Austrougara u Mačvi tokom jeseni 1914. godine

„U slučaju da budemo prinuđeni na povlačenje postupiti ovako:“

• „5. -I armija povlači se na liniju Golubovac (496) – Prostruga – Rajac – Suvobor – Babina Glava“

---

U toku Kolubarske bitke srpsku vojsku pratile su kolone izbeglica, koje su se povlačile sa vojskom, zbog mešanja vojske i izbegličkih kolona na frontu je vladao nered među vojnicima.

Napad Obrenovačkog odreda, potpomognut II armijom nije uspeo i 28. novembra otpočinje povlačenje prema planu srpske vrhovne komande od 26. novembra. Istog dana središnji deo fronta I armije biva probijen i austrougarske trupe izbijaju na Suvoborski greben. Suočen sa probojem fronta i sopstvenom procenom da bi povlačenje po naredbi srpske vrhovne komande od 26. novembra dovelo do potpunog kraha I armije, Živojin Mišić samoinicijativno donosi odluku o povlačenju na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca i izdaje naredbu da se sa izvršenjem otpočne rano izjutra 29. novembra.Srpska vrhovna komanda dobija informaciju od zarobljenih austrijskih vojnika, da je stanje u austrijskoj vojsci očajno, da su i austrijski vojnici poput srpskih premoreni i da oskudevaju u materijalu i da su razvukli linije snabdevanja ulazeći dublje u srpsku tertoriju.

Mišić predočava svoju odluku srpskoj vrhovnoj komandi i ostaje pri njoj iako mu je predočeno da će zbog njegove odluke dodatno biti pogoršan, ionako težak, položaj ostalih srpskih trupa, a da će Beograd, kao prestonica, biti praktično predat bez borbe. Na kraju srpska vrhovna komanda usvaja njegov predlog i izdaje direktivu ostalim snagama da izvrše povlačenje po planu od 26. novembra.

Srpska vojska bez problema, tokom 29. i 30. novembra zauzima nove položaje i počinje da ih utvrđuje za šta su veliku zaslugu imale srpske zaštitnice koje su pružile jak otpor Austrougarima, zbog čega je VI armiji izdata naredba da nastupa sa krajnjim oprezom.

Zaključci i naredbe komande Balkanske vojske 30.11.

„Komanda Balkanske vojske ceni situaciju:“

• „srpska vojska se povlači na nove položaje u cilju zaštite rejona Aranđelovac – Gornji Milanovac.“
• „snabdevanje slabo (municija, odeća, obuća, hrana), zbog slabih puteva.“
• „put Loznica - Valjevo upotrebljiv je samo za laka vozila.“
• „mnogo bolesnika, 5.000, većinom promrzlih“

Zbog svega toga komanda Balkanske vojske naređuje prekid ofanzivnih operacija, s tim što će se izvršiti utvrda položaja u cilju zaštite pruge Obrenovac - Valjevo. U sklopu ovih naredbi od:

• V armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku, uđe u Beograd i potom izvrši udar i proboj na severni deo srpskog fronta (linija Varovnica - Kosmaj)
• VI armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku sa ciljem popune fronta koji ostaje za V armijom

Rok izvršenja 02.12.1914.

Austrougari kod kraljevske palate u Beogradu 1914

Problem artiljerijske municije

Zemunica srpske artiljerije

Radionica Vojno tehničkog zavoda u Kragujevcu gde je prepravljana municija

Srpska vojska se u oktobru 1914. godine suočila sa nedostatkom artiljerijske municije, nakon čega je izdata naredba o racionalnom korišćenju preostalih zaliha, a od saveznika je pod hitno zatražena isporuka municije. Artiljerijsku municiju obećava Francuska, ali je konačno šalje Grčka u drugoj polovini novembra, tako da joj Francuska kasnije to nadoknadi. Nakon prispeća municije sa zaprepašćenjem biva konstatovano da ne odgovara srpskim topovima. Iako je bila namenjena 75 mm topovima koje je imala srpska vojska, čaure su bile duže za 2,5 mm, zbog čega su za srpske trupe bile neupotrebljive. (Postoje teorije, ne bez osnova, da je Grčka namerno poslala nepodobnu municiju. Naime, grčki kralj Konstantin je bio poznati germanofil. No ta teorija nije dokazana.) Bez obzira na praktično bezizlaznu situaciju, municija biva železnicom transportovana do Niša u kom je izvršavano demontiranje. Nakon demontiranja municija je odmah železnicom upućivana u Kragujevačku topolivnicu (buduću Zastavu odnosno Crvenu Zastavu) u kojoj je izvršavano skraćivanje čaure i osposobljavanje municije, koja je odmah zatim prugom upućivana na ratište. Brzina, koja je bila presudna u ovoj operaciji, ne bi mogla biti postignuta po tada raskvašenim i praktično neprohodnim drumovima u Kraljevini Srbiji, zbog čega je načelnik štaba vrhovne komande, vojvoda Radomir Putnik, železnicu nazvao:„V srpskom armijom“ (pod IV armijom se verovatno smatrala Užička vojska kao najveća borbena formacija nakon tri armije).

Prelazna faza - odmor i pregrupisavanje (1—2. decembra)

Zaključci SVK od 1.12.

SVK na osnovu informacija sa ratišta, šalje komandama armija sledeći izveštaj o neprijatelju:

• Stanje kod austrougarskih trupa je očajno (4000 zarobljenih, čitavo mitraljesko odeljenje se predalo)
• Vršili su popunu ljudstvom i materijalom već pet puta
• Mali broj aktivnih oficira
• Hrane se pljačkom

i procenjuje stanje u srpskoj vojsci:

• Vojnici su se odmorili, jer tri dana nije bilo borbe
• Artiljerijska municija je stigla na front
• Moralno stanje se popravilo

---

Na osnovu stanja u I armiji i izveštaja o protivniku, njen komandant, general Živojin Mišić izdaje naredbu da se tokom 2. decembra izvrši grupisanje trupa na desnom boku i da se otpočne sa pripremama za protivnapad, koji bi otpočeo 3. decembra. Austrougarska vojska izvodi pregrupisavanje, prema planu od 30. novembra i u rejonu Lispena i Golupca (483) dolazi u sukob sa srpskim predstražama.

Srpski vojnici na maršu tokom bitke.

General Živojin Mišić za radnim stolom 1914. godine u štabu Prve armije.

Ulazak Austrijskih snaga u Beograd.

Tokom 2. decembra okončana je popuna srpske vojske ljudstvom, regrutima, obveznicima i kao poslednji atom snage, na ratište su upućeni đaci, podoficiri iz vojne škole u Skoplju, 1300 kaplara. Oni su pre kraja obuke dobili činove kaplara i upućeni su na front, a sačinjavali su ih mladići, koji su studirali kako u Beogradu, tako i širom Evrope i koji su se stavili na raspolaganje SVK. Popuna ljudstva obućom i odećom je izvršena shodno mogućnostima, ali je bila nedovoljna. Istog dana Mišić sačinjava plan protivnapada i izlaže ga SVK. Posle dužeg razmatranja njegov plan je prihvaćen i izdaje se naredba svim trima armijama i Užičkoj vojsci da 3. decembra krenu u opšti protivnapad, dok trupe Odbrane Beograda ostaju na svojim položajima, da bi zaštitile bok i pozadinu II armije.

Plan generala Mišića predviđao je:

• Glavni udar sa tri divizije na pravac Ručići - Prostruga u cilju probijanja fronta 16. korpusa
• Pomoćni udar jednom divizijom u pravcu Teočin - Suvobor

Osnovna zamisao bila je da se brzo zauzme greben Suvobora i da se odatle izvrši udar u dolinu Kolubare ka Valjevu, sa jasnim ciljem presecanja austrougarskih trupa na dva dela.

Stoga je Mišić naredio:

• Drinskoj diviziji I poziva da prodre na frontu Ručići - Kriva Reka
  • Reljinskom odredu i bataljonu na Golubcu(483) čuvaju desni bok divizije i izvrše napad na liniji Ugrinovci - Golubac(483)
• Moravskoj diviziji II poziva da prodire na frontu Ručići – Ozren
• Dunavskoj diviziji I poziva da prodire na frontu Ozren – Lozanj
• Dunavskoj divizija II poziva da prodire na frontu Lozanj – Brezna ka Banjanima i Teočinu

pored toga on je zahtevao i jaku artiljerijsku pripremu za napad rečima:

„... da ona svojom snažnom i obilnom vatrom, ne štedeći u ovi mah municiju, još u prvim trenucima, treba da slomi otpor neprijatelja i da prokrči put pešadiji.“

Dana 2. decembra komandant Drinske divizije I poziva prosledio je svojim pukovima zapovest O. br. 1712: „Komandant I armije pod O. br. 3277 dostavio je sledeće: Verujem da će neprijatelj u toku današnjeg dana sa svojim jačim snagama podići našim položajima, verovatno grupišući se jačom snagom prema frontu Dunavske divizije I poziva i Moravske divizije II poziva... Čim neprijatelj okrene leđa, treba ga nemilosrdno goniti. Koliko god brže bude bežao, utoliko ga energičnije treba goniti, obasipajući mu redove i vatrom. Izašiljanje probranih vojnika i preticanje neprijatelja sa boka imaće strašnog uticaja na njega. Rešio sam se da sutra rano preduzmem napad celom Armijom. U ovom smislu obodrite svu gospodu oficire i vojnike. Strpljenju valjda treba da bude jednom kraj!” Austrougarska vojska je tokom 2. decembra 1914. godine nastavila kretanje ka severoistoku i ušla je u napušteni Beograd.

Druga faza bitke - protivnapad (3—12. decembra)

Austrijanci po zauzeću Beograda decembra 1914.

U trenutku kada su evropske telegrafske agencije očekivale vesti o slomu srpske vojske i kada je V austrougarska armija priređivala svečanu paradu u Beogradu, otpočela je velika protivofanziva celokupne srpske vojske. Nakon velike artiljerijske pripreme u 7:00 otpočinje napad.Srpski topovi su sa obronaka Rudnika tukli austrijske položaje.U osvit zore su srpske baterije udvostručile paljbu. U neodoljivom naletu, srpski vojnici su iskakali iz blatnjavih rovova i napadali pod kišom kuršuma neprijateljske položaje i osvajali ih. Austrougarske trupe su u potpunosti iznenađene, jer su smatrale da je srpska vojska nesposobna i za odbranu, a kamoli za protivudar, pa su bile primorane na povlačenje. Samo tokom borbi 3. decembra zarobljeno je 3 oficira, 400 podoficira i vojnika i 4 topa sa 1000 granata. Zbog povoljnog razvoja situacije, Mišić naređuje produžetak napada na 16. korpus, koji nije imao nikakve rezerve i koji je bio u stalnom povlačenju sa ciljem ovladavanja grebenskog masiva Prostruga – Rajac – Suvobor. Istovremeno, ostale srpske armije bivaju zadržane jakim otporom na svojim početnim položajima, zbog čega SVK 4. decembra naređuje Mišiću, da po osvajanju Suvobora, obustavi ofanzivu, dok se ne raščisti situacija na ostalim frontovima. Oko podne 5. decembra I armija izbija na greben Prostruge i do kraja dana ga u potpunosti zauzima i tu se zaustavlja. Istovremeno, Dunavska divizija I poziva uspeva da preseče odstupnicu austrougarskim trupama na Suvoboru i Maljenu i oko 23:00 izbija na Kondžulsko brdo i Čugulj. Ovim uspesima I armije 5. decembra probijen je front 16. korpusa austrougarske vojske i iako su ostale armije i dalje bile na svojim početnim položajima, otpočelo je gonjenje neprijatelja, dok je Timočka divizija I poziva (iz sastava II armije) poslata kao pojačanje Odbrani Beograda.

Oskar Poćorek uviđa potpuni poraz 16. korpusa i proboj austrougarskog fronta, zbog čega 6. decembra naređuje VI armiji da se povuče na levu obalu Kolubare, naređujući:

• 16. korpusu da se povuče severno od Valjeva
• 15. korpusu da se povuče na liniju Slovac – Lajkovac
• 13. korpusu da što je moguće duže zadrži položaje kod Lazarevca

Istog dana I armija izbija na liniju Gugoši – Mednik – Baćenac – Rudo – Maljen, što omogućava III armiji uspeh na svom frontu i početak gonjenja neprijatelja, koji je primoran na povlačenje, da bi sačuvao sopstvene bokove. Istog dana, Užička vojska izlazi na obalu Drine, dok je II armija, oslabljena prebacivanjem Timočke divizije I poziva, obustavila ofanzivu držeći se odbrambenih dejstava.

Napuštene austrijske kare na Gukošu, Milan Milovanović

U ranim jutarnjim časovima, istureni delovi Dunavske divizije I poziva ulaze u Valjevo, koje je do kraja dana oslobođeno, dok se 16. korpus utvrđuje na pozicijama severno od Valjeva, u pokušaju pružanja poslednjeg otpora. III armija izbija na Kolubaru i nastavlja da goni neprijatelja na prostoru između Ljiga i Toplice, upućujući Drinsku diviziju II poziva kao pojačanje II armiji, koja nakon toga prelazi u napad.Druga armija je počela napad u 10 časova 3. decembra i potisla 42. diviziju, 36. diviziju obe 13.korpusa i delove 9. divizije 8. korpusa i pred mrak napala njihove snage rejonu Kremenice. Sledećeg dana produžen je napad Moravske 1. poziva na delove 42. i 36. divizije na koje je Moravska 4 puta jurišala bez uspeha. U toku 5. decembra obnovljen je napad na Kremenicu sa Moravskom 1. i Timočkom 1. poziva koje su ovladale severnim delom Kremnice kada gine komandant Gvozdenog puka Milivoje Stojanović Brka. Svetislav Milosavljević učesnik u borbama na Kolubari zabeležio je o rasulu austrijske vojske:„Oko Gukoškog mosta i svuda po drumu oko Gukoša prema selu Toplici, trupe Drinske divizije prvog poziva nailazile su na tragove rasula:izvrnuti automobili,polomljeni fijakeri i kola, poubijani konji,čitave kolone topova, kara i raznih komora,razbacena puške, municija i alat, kolone sa kolima punih ranjenika, na sve strane razbacana neprijateljeva ratna arhiva.” Oskar Poćorek naređuje 8. 12. V armiji da obustavi napad i da se sa VI armijom, koja je u povlačenju, povuče i utvrdi na liniji: Stepojevac – Tolobas – Gradac – Parcanski vis – Koviona – Lina – Krajkova Bara – Mostinje (na Dunavu). Međutim sledećeg dana 16. korpus severno od Valjeva biva potpuno razbijen, zbog čega je 15. i ostacima 16. korpusa naredio da se povuku ka Šapcu, a 13. korpusu da pomogne V armiji, u pokušaju da održi položaje Ralja – Stepojevac – Obrenovac (dužine 60 km). Ova linija fronta bila je predugačka, tako da V armija 10. 12. zauzima nove položaje Duboko (na Savi)-Sremčica - Cvetkov grob – Avala – Mostinje (dužine 32km).

SVK istog dana naređuje I armiji da se zaustavi u Valjevu, obezbedi bok i pozadinu ostalih armija, koje će otpočeti proboj fronta V armije, a da istovremeno delom snaga nastavi proterivanje 15. i 16. korpusa koji su se u neredu povlačili ka Bosni i Sremu. Prema naredbama, završna ofanziva za oslobođenje Beograda otpočinje 11. decembra udarom III armije u 5:00 odnosno I i II armije u 7:00.

Austrougarska vojska u povlačenju.

Poraz Austrijske vojske na Kolubari 1914.

Austrougarski 15. korpus, povlačeći se pred Drinskom divizijom I poziva, u roku od 27 časova prelazi 40 km i kod Šapca napušta teritoriju Kraljevine Srbije, istovremeno su se ka Šapcu, pred Dunavskim divizijama I i II poziva, povlačili ostaci 16. korpusa. Njihovim prebacivanjem u Srem 12. decembra okončane su operacije u Kolubarskoj bici.

Ostale neprijateljske trupe su se nakon poraza na Avali povukle ka Beogradu, a u podne 14. decembra izdata je naredba da se sa prvim mrakom izvrši povlačenje preko Save. Tokom noći, austrougarske trupe su napustile Beograd, koji je 15. decembra oslobođen, čime su okončane borbe na balkanskom ratištu tokom jeseni 1914. godine.

O porazu austrijske vojske Srpska Vrhovna komanda piše: „Neprijatelj je bio potpuno razbijen. U paničnom begu natrag prema Valjevu, za njim su ostajali baterije, topovske kare, bačeno oružije, komadi odeće, stoka...”

Gubici tokom bitke

Gubici vojske Kraljevine Srbije

• Poginulih - 22.000
• Ranjenih - 91.000
• Zarobljenih - 19.000

Ukupno je 153.373 vojnika, 2.110 oficira i 8.074 podoficira izbačeno iz stroja.

Poginuli srpski vojnici

Gubici Balkanske vojske Austrougarske monarhije

• Poginulih - 27.216 (vojnika i podoficira) + 1.080 (oficira)
• Ranjenih - 118.911 (vojnika i podoficira) + 3.211 (oficira)
• Zarobljenih - 1.800 (vojnika i podoficira) + 66 (oficira)
• Nestalih - 73.988 (vojnika i podoficira) + 656 (oficira)
• Bolesnih - 44.117 (vojnika i podoficira) + 2.599 (oficira)

Ukupno je izbačeno iz stroja 266.212 vojnika i podoficira i 7.592 oficira.

Posledice bitke

Najveći značaj Kolubarske bitke ogleda se u tome što Austrougarska nije uspela da svojim snagama uništi Kraljevinu Srbiju, zbog čega su Centralne sile i tokom 1915. godine primorane da se bore na tri fronta i što je još bitnije Nemačka je bila primorana da pošalje pomoć u ljudstvu na Balkanski front, čime su oslabljene njene snage na preostala dva fronta, a samim tim i njene šanse da uspešno eliminiše jedan od njih.

Bitka je imala značaj i na globalnom planu. Silovita srpska pobeda odložila je ulazak u rat Bugarske, koja se spremala da uđe u rat na strani Centralnih sila, računajući da je Srbija poražena i da će bez borbe doći do teritorija oko kojih je protiv Kraljevine Srbije godinu dana ranije vodila Drugi balkanski rat. Srpska pobeda je doprinela odluci Kraljevine Italije da uđe u rat na strani Antante.

General Živojin Mišić je zbog uspešnog vođenja operacije unapređen u čin vojvode, dok je njegov suparnik Oskar Poćorek smenjen sa mesta glavnokomandujućeg Balkanske vojske krajem 1914. godine, a na njegovo mesto je postavljen nemački feldmaršal August fon Makenzen.

• 
  General Živojin Mišić, komandant Prve srpske armije i najzaslužniji za pobedu Srbije u Kolubarskoj bici, a nakon bitke unapređen je u čin vojvode.
• 
  Komandant Gvozdenog puka Milivoje Stojanović Brka u bivaku.
• 
  Dimitrije Tucović držao je poziciju na Vrače Brdu gde je poginuo.
• 
  Milivoje Anđelković Kajafa preuzeo je gonjenje austrijske vojske u ofanzivnoj fazi bitke.

Značaj Kolubarske bitke u istoriji ratovanja

Kolubarska bitka ušla je u istoriju ratovanja kao jedinstven primer da se vojska, kojoj je predviđen potpun slom, za kratko vreme reorganizuje, pređe u kontraofanzivu i nanese neprijatelju odlučujući poraz. Taktika pregrupisavanja samo I armije i koncentrisanog udara na VI armiju (koja je bila razvučena na širokom frontu) koju je izveo Živojin Mišić danas se izučava na vojnim školama širom sveta.

Kolubarska bitka je značajna i po tome što obe vojske u operacijama nisu imale strategijske rezerve, kojima bi mogle da ojačaju svoje linije tamo gde je to neophodno, već su to postizale prebacivanjem snaga sa jednog na drugi deo fronta.

Pored spomen crkve u Ćelijama kod Lajkovca u kojoj je kosturnica vojnika poginulih u Kolubarskoj bici, u Lazarevcu je podignuta spomen crkva u kojoj su pohranjene kosti srpskih i austrougarskih vojnika. Tokom 2013. godine počela je izgradnja spomen-crkve u Kadinoj Luci, na padinama Rajca.

• 
  Spomen crkva Svetog Đorđa, ispod Vrače brda, kod Lajkovca.
• 
  Spomen crkva u Lazarevcu.

U popularnoj kulturi

Ratni fotograf Andra Popović u Ratnom albumu 1914-1918, na strani 82 je prikazao fotografiju srpske vojske tokom Kolubarske bitke pod naslovom „Naša pešadija nastupa pod jakom vatrom na kosi Suvobora”. Bitka je opisana u Vremenu smrti. Dobrica Ćosić je u drugoj knjizi o bici opisao kako Živojin Mišić vidi od Maljena do Rajca, duž suvoborskih venaca u plitkom, vijugavom ispresecanom rovu nalazi se srpska vojska zavejana snegom i pokrivena maglom. Dobrica Ćosić je u knjizi trećoj Vremena smrti, opisao bojno polje posle Kolubarske bitke, koje je u potrazi za sinom posetio Vukašin Katić. U opisu bojnog polja stoji da je Vukašin došao do prvih valjevskih kuća, kod kojih se nalazi šljivik, ispresecan rovovima, oko kojih se nalaze mrtvi vojnici i konji, pobacane puške, rančevi i delovi uniforme i da su grane i delovi šljiva polomljeni od puščanih zrna i topovskih granata. Ovaj opisu u potpunosti odgovara seoskom predelu brdovite Srbije gde se odvijala Kolubarska bitka. Vojni časopis „Odbrana” je 15. novembra 2015. godine izdao poseban dodatak u vidu stripa „Marš na Drinu” u kom su ilustrovane Cerska bitka, Bitka na Mačkovom kamenu i Kolubarska bitka. Bitka je ekranizovana u filmu i seriji Kralj Petar Prvi (film). Bitka je takođe ekranizovana u seriji Dimitrije Tucović u epizodi 8 sa prikazom Tucovićeve pogibije na Vrače Brdu. U ekranizaciji Tucović se nalazi u vijugavom običnom rovu, bez podupirača ivica rovova, na ivici Vrače brda, pod konstantnom artiljerijskom paljbom. Knjižara Tome Jovanovića i Jakšića, vlasnika Milovana Jakšića je u vreme Kraljevine Jugoslavije izradila ilustraciju Kolubarske bitke zajedno sa ilustracijama Cerske bitke i bitke na Drini.Na ilustraciji pod nazivom „Poraz Austrijske konjice na Kolubari 1914.” vidi se u donjem levom uglu grupa srpskih vojnika sa oficirom kako u ležećem položaju ispod ogolelih breza iz mitraljeza i pušaka na obali Kolubare otvara vatru na austrijske konjanike koji pokušavaju sa suprotne strane da pređu reku, dok se u donjem desnom uglu vidi most na Kolubari. Ilustracija je sa drugim ilustracijama bila izložena u Januaru 2019. u Istorijskom muzeju u okviru izložbe Kraj Velikog rata i izložbe Đorđe Čarapić Fusek.

Galerija

• 
  Litica na jednom delu Vračeg brda.
• 
  Most na reci Kolubari selo Veselinovići.
• 
  Reka Ribnica u selu Mionica je mesto na čijem mostu u mehani je Živojin Mišić preuzeo komandu od Petra Bojovića.
• 
  Zgrada Okružnog načelstva u Gornjem Milanovcu gde je Živojin Mišić smestio štab posle povlačenja 3. decembra pred ofanzivnu fazu Kolubarske.
• 
  Planina Suvobor bila je poprište Kolubarske bitke.
• 
  Reka Kolubara.
• 
  Spomenik Živojinu Mišiću u Mionici gde je preuzeo komandu od Petra Bojovića.
• 
  Replika uniforme Živojina Mišića.
• 
  Spomenik na Rajcu delu Suvobora.
• 
  Spomenik na mostu na reci Ribnici u selu Mionica, gde je u mehani Živojin Mišić preuzeo komandu od ranjenog Petra Bojovića.
• 
  Top korišćen u Kolubarskoj bici od strane srpske vojske.
• 
  Truba korišćena od strane srpske vojske za signalizaciju, i austrijske trupe su tokom bitke koristile trubne signale.

Literatura

• Radenković, Milan (1959). Kolubarska bitka. Beograd: Vojno delo. str. 525 + karte. 
• Skoko, Savo (1990). Kolubarska bitka. Beograd: Stručna knjiga. str. 335 + karte. ISBN 978-86-4190-070-5. 
• Pavlović, Živko (2023). Bitka na Kolubari: Defanzivna bitka, I deo. Niš: Talija izdavaštvo [Reprint izdanja Srpske kraljevske akademije iz 1928. godine]. str. 950. ISBN 978-86-6140-076-6. 
• Pavlović, Živko (2023). Bitka na Kolubari: Ofanzivna bitka, II deo. Niš: Talija izdavaštvo [Reprint izdanja Srpske kraljevske akademije iz 1930. godine]. str. 881. ISBN 978-86-6140-077-3. 
• Ratković, Borislav; Đurišić, Mitar; Skoko, Savo (1998). Srpska vojska u velikim bitkama na Ceru, Drini i Kolubari [Znamenite bitke i bojevi srpske i crnogorske vojske: od Careva Laza 1712. do Dobropoljske bitke 1918.], Knj. 6. Novi Sad: Pravoslavna reč; Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 622. ISBN 86-335-0038-8. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Zelenović, Marko; Pušara, Milutin; Đukić, Slobodan i Stojanović, Stanislav (1. avgust 2014). „Bitke Srpske vojske 1914. - Junaci sa Cera, Drine i Kolubare” (PDF). Magazin „Odbrana”. Specijalni prilog br. 107: 1 — 16. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Mitrović, Andrej (2011). Prodor na Balkan i Srbija 1908-1918. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 707. ISBN 978-86-171-7001-9. 
• Mitrović, Andrej (2018). Srbija u Prvom svetskom ratu. Beograd: Službeni glasnik. str. 560. ISBN 978-86-519-1805-9. 
• Stanković, Branislav (2021). Stradanje Šapca i Mačve u Velikom ratu: za vreme prve okupacije 1914. Novi Sad: Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 249. ISBN 978-86-515-1842-6. 
• Živković, Mihailo (1998). Odbrana Beograda (1914 - 1915). Beograd: Fineks. str. 392. ISBN 978-86-8232-508-6. 
• Krivošejev, Vladimir; Popović, Biljana (1. februar 2015). „Borba protiv tifusa u Srbiji 1915. godine” (PDF). Magazin „Odbrana”. Specijalni prilog br. 115: 1 — 32. 
• Nedok, Aleksandar S. (2021). Rat Srbije sa Austrougarskom 1914.: Rad srpskog vojnog saniteta. Novi Sad: Arhiv Vojvodine i Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 232. ISBN 978-86-515-1879-2. 
• Priređivači: Đurić, Silvija;; Stevanović, Vidosav (1990). Dnevnik pobeda: Golgota i vaskrs Srbije 1914 - 1915, Knj. 2. IRO "Beograd"/ TIZ "Zrinski". str. 644. ISBN 978-86-7003-052-7. 
• Babac, Dušan (15. decembar 2014). „Uniforma Srpske vojske” (PDF). Magazin „Odbrana”. Specijalni prilog br. 113: 1 — 16. 
• Mačkić,, Ranko; Kuzmanović, Srećko (1. septembar 2014). „Pešadija u Velikom ratu” (PDF). Magazin „Odbrana”. Specijalni prilog br. 109: 1 — 24. 
• Babac, Dušan M. (2014). Srpska vojska u Velikom ratu: 1914 - 1918. Beograd: Medija centar „Odbrana”. str. 305. ISBN 978-86-335-0392-1. 
• Stanković, Branisalv V. (2015). Srpska vojska: oružje naših pobeda 1914 - 1918. Beograd: „Maxit”. str. 441. ISBN 978-86-918811-0-8. 
• Ciglić, Boris (2009). Krila Srbije: Vazduhoplovna komanda i avijatika srpske vojske 1912–1920. Beograd: Infinitas d.o.o. str. 544. ISBN 978-86-6045-005-2. 
• Janjić, Čedomir; Petrović, Ognjen; Đokić, Nebojša; Isaković, Biserka i Oštrić, Šime. (1993). Srpska avijatika 1912 - 1918. Beograd: Muzej jugoslovenskog vazduhoplovstva. str. 260. ISBN 978-86-9014-031-2. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Stojančević, Vladimir (1988). Srbija i srpski narod za vreme rata i okupacije 1914—1918. godine. Leskovac: Narodni muzej. 
• Radojević, Mira; Dimić, Ljubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914-1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih. 
• Dušan T. Bataković - Nikola B. Popović, Kolubarska bitka, Litera, Beograd 1989.
• Rickard, J. (4. 3. 2001). „Battle of Kolubra, 3–9 December 1914”. Pristupljeno 16. 7. 2008. 
• Keegan, John (1999). The First World War. Pimlico. str. 512. OCLC 40180059. 
• Navy Journal (06. 12. 1914). „The War Situation”. New York Times. Arhivirano iz originala (PDF) 3. 11. 2012. g. Pristupljeno 25. 6. 2012. 
• „The War Situation”. New York Times. 8. 12. 1914. Arhivirano iz originala (PDF) 3. 11. 2012. g. Pristupljeno 25. 6. 2012. 
• Stone, Norman (1998). The Eastern Front 1914-1917. Penguin. str. 57. ISBN 978-0-14-026725-9. 
• John Keegan; Andrew Wheatcroft (1996). Who's Who in Military History: From 1453 to the Present Day. Routledge. str. 146. ISBN 978-0-415-12722-6. 
• Neiberg, S. (2005). Fighting The Great War: A Global History. Harvard University Press. str. 57-59. ISBN 978-0-674-01696-5. 
• William III Miller, William; Miller (1966). The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-1927. Routledge. str. 523—530. ISBN 978-0-7146-1974-3. OCLC 233550422. 
• Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914—1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga. 

Spoljašnje veze

• Kolubarska bitka, čas strategije (RTS Oko magazin - Zvanični jutjub kanal)
• Kolubarski trijumf Srbije 1914. godine (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični jutjub kanal)
• Istorijski osvrt na epidemiju pegavca 1914/15 u Srbiji (Matica srpska - Zvanični jutjub kanal)
• Ratni Album 1914-1918 Andra Popović
• „Junaci Kolubarske bitke“, Mića Živojinović, Večernje novosti, feljton, 14 nastavaka, 27. novembar - 6. decembar 2005.
• Bitka koju proučavaju vojnici: „Na Kolubaru! “ — Politikin Zabavnik
• Citati Živojina Mišića
• Kolubarska bitka (Veliki rat)
• Kolubarska bitka (Prvi svetski rat)
• Otkrivanje spomen obeležja Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. decembar 2019)
• Prenos ranjenika Kolubarska bitka Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. april 2021)
• Lazarevac fotografija iz vremena Kolubarske bitke Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. maj 2021)
• Vojvoda Mišić u Struganiku posle Kolubarske bitke Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. jun 2021)
• [1]
• Tragom slavnih predaka: Evo šta je Dušan pronašao na mestu gde je vođena Kolubarska bitka (Hronograf, 19. jun 2021)