Википедија

Kragujevac

четврти највећи град у Србији, седиште Шумадијског округа

Za druge upotrebe, pogledajte Kragujevac (višeznačna odrednica).

Kragujevac je gradsko naselje i sedište istoimene teritorijalne jedinice u Srbiji. Administrativni je centar Šumadijskog upravnog okruga i najveći grad Šumadije i zapadne Srbije. Prema popisu iz 2022. bilo je 146.315 stanovnika, što ga čini četvrtim naseljem po broju stanovnika u Srbiji.[2] Smešten je u geografskom središtu zemlje, 145 km južno od Beograda. Od 1818. do 1841. bio je prestonica srpske države.

Kragujevac
Znamenitosti Kragujevca (Svetouspenjski saborni hram, Spomenik kameni lav, Narodni muzej Kragujevac, Arhitektura Kragujevca, Zgrada Skupštine Grada Kragujevca, Upravna zgrada Zastave, Hram Svetog Save, Muzej 21. oktobra, Spomenik streljanim đacima)
Administrativni podaci
Država Srbija
Upravni okrugŠumadijski
GradKragujevac
Stara imenaKragujevča
Karagovindža
Karadžofdža
Kragojevas
Krakoievaz
Šanac Kragujevac[1]
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2022.146.315
 — gustina175,23 st./km2
Aglomeracija171.186
Geografske karakteristike
Koordinate44° 00′ 51″ S; 20° 54′ 42″ I / 44.014167° S; 20.911667° I / 44.014167; 20.911667
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina173 m
Površina835 km2
Kragujevac na karti Srbije
Kragujevac
Kragujevac
Kragujevac na karti Srbije
Ostali podaci
GradonačelnikNikola Dašić (SNS)
Poštanski broj34000
Pozivni broj034
Registarska oznakaKG
Veb-sajt
www.kragujevac.rs

Kragujevac je značajan privredni, kulturni, obrazovni i zdravstveni centar Šumadije, Pomoravlja i susednih oblasti. Makroregionalni je centar za regione: Čačka, Kraljeva, Užica, Jagodine, Kruševca, Smedereva, Požarevca, Ibarskog Kolašina i severnog Kosova. Kroz grad protiče reka Lepenica.

Ime grada uredi

Stara turska varoš na levoj obali Lepenice bila je kasaba Karagovindža. Prema popisu iz 1536. godine zabeleženo je da u njemu postoji tekija, hamam, mekteb, džamije i više mesdžida. U 17. veku čuveni turski geograf Mustafa hadži-Kalfa pominje ga pod imenom Karadžofdža kao „veliku kasabu” i sedište „istoimenog kadiluka”. Sve su ovo imena sa istim korenom reči kao i kod današnjeg imena grada Kragujevca. O poreklu ovog imena postoji više teorija i pretpostavki od kojih ni jedna nije potvrđena, ali ni opovrgnuta. Objašnjenja ima više:[1]

  • da taj naziv potiče od ptice kraguja, jer je u Lepeničkoj oblasti, gde se dodiruju ogranci planine Rudnik, Crnog Vrha i Gledićkih planina, nekada bilo je dosta šuma u kojima je živela ova ptica,
  • da se grad zove po crnim zmijama (kara–guja),
  • kao opisno ime raskrsnice puteva – kragovac,
  • da naziv grada potiče od muškog imena Kraguj, koje je bilo veoma retko.[3]

Zanimljivo je da za reč kraguj Vuk Karadžić u Srpskom rječniku iz 1818. navodi da je to muško ime,[4] dok u Srpskom rječniku iz 1852. godine, uz ovo objašnjenje, navodi i da je to „nekaka tica koja se pripitomi pa hvata druge tice kao soko”.[5]

Najčešće tumačenje je da je ime grada izvedeno od imena ptice kraguj, grabljivice[6] koja se u srednjem veku upotrebljavala za lov. Reč kraguj potiče iz staroturskog jezika, od reči kragu.[7]

Nije precizno utvrđeno ni o kojoj je tačno ptici reč. Prema nekim izvorima reč je o crnom supu ili o beloglavom supu,[8] prema drugima je vrsta jastreba,[9] orla,[10] ili kobca.[11]

Ptica kraguj uredi

Ptica kraguj u savremenom srpskom jeziku se ne pominje ali je, prema starim zapisima, bio ptica grabljivica slična orlu, čiji je raspona krila bio do tri metra. U srednjem veku najveći broj kraguja živelo je u Šumadiji, koja je bila prekrivena gustim hrastovim šumama. Među mnogim legendama o Svetom Savi postoji i jedna prema kojoj je on, odmarajući se pored Lepenice, video mnogo kraguja i dao ime mestu – Kragujevac.

U epskoj pesmi „Ljutica Bogdan i vojvoda Dragija” opisan je lov srpskih feudalaca uz pomoć ove ptice:

Sva gospoda sokole ponela
A Dragija šarena kraguja
Kraguj ptica utve ne uvati.[1]

Konstantin filozof, biograf despota Stefana Lazarevića u delu „Žitiju despota Stefana Lazarevića” piše:[8]

Ptica kraguj bila je i tema 14. Đurđevdanskog karnevala, održanog 2019. godine. Ovaj karneval se tradicionalno održava povodom Dana grada koji se obeležava na Đurđevdan, što je gradska slava.[12]

Po ptici kraguj imena su dobila i druga naselja: Kraguj u blizini Pakraca (Hrvatska) i Kragujevac u blizini Višegrada (BiH). Ova ptica nalazi se i u imenu jugoslovenskog lakog borbenog aviona iz 1962. godine J-20 Kraguj.

Geografija uredi

Glavni članak: Geografija Kragujevca
 
Šumaričko jezero

Grad Kragujevac se nalazi u centralnom delu Srbije, na stotinak kilometara južno od Beograda. Kragujevac je podignut na obalama reke Lepenice, u kotlini između krajnjih ogranaka Rudnika, Crnog vrha i Gledićkih planina. Grad se nalazi na nadmorskoj visini od 173 - 220 m, sa matematičko-geografskim položajem +44° 22' ; +20° 56'.

Područje grada prostire se na površini od 835 km², okružen obroncima planina Rudnik i Crni Vrh, a dolinom reke Lepenice otvoren je prema dolini Velike Morave.

Šumadiju karakteriše brežuljkasto - brdovito zemljište, blago zatalasano. Rudnik je najveća planina u Šumadiji sa najvišim vrhom od 1.132 m. Ovaj kraj ima razuđenu mrežu rečnih tokova, ali bez većih reka. Zbog nedostatka reka i ograničenih padavina za snabdevanje grada vodom izgrađene su veštačke akumulacije. Tako su nastala Grošničko, Gružansko jezero i Dulensko jezero, kao i jezero u Šumaricama. Takođe veliki značaj ima i Bubanj. Kragujevac ima razvijenu saobraćajnu infrastrukturu.

Klima uredi

 
Šetalište u Kragujevcu posle kiše

U Kragujevcu vlada umereno-kontinentalna klima. Klimu Kragujevca odlikuju relativno hladne zime i topla leta. Najhladniji mesec je januar, a najtopliji jun. Maj i jun su meseci sa najviše padavina, a najmanje ih ima u januaru, februaru i martu. Suma godišnjih padavina iznosi 550 mm. Najčešće duvaju jugozapadni i severozapadni vetrovi, a u periodu januar-mart i jugoistočni (košava). Prosečan broj dana sa snegom iznosi 30, maglom 20, a gradom 2 dana.[13]

  • Nadmorska visina 180 - 220m
  • Najhladniji mesec - januar -5 °C
  • Najtopliji mesec - jul +27 °C
  • Prosečna godišnja temperatura +11,5 °C
  • Najvlažniji mesec - decembar - vlažnost 79%
  • Najsuvlji mesec - septembar - vlažnost 39%
  • Prosečna godišnja količina padavina 550 l/m²
  • Dani sa temperaturom preko 25 °C - 92
  • Broj ledenih dana (ispod nule) - 96
  • Broj dana pod snegom - 34 (najviše januar)
  • Najviše padavina - jun - prosek 83 l/m²
  • Najmanje padavina - februar - prosek 32 l/m²
  • Prosečan broj sunčanih sati - 5.5 h/dan
  • Najmanji broj sunčanih sati - decembar 2.1 h/dan
  • Najveći broj sunčanih sati - jun 8.8 h/dan
Klima Kragujevca
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Srednji maksimum, °C (°F) 3,8
(38,8) 		6,7
(44,1) 		11,8
(53,2) 		17,3
(63,1) 		22
(72) 		25
(77) 		25
(77) 		27,2
(81) 		23,9
(75) 		18,2
(64,8) 		11,5
(52,7) 		5,6
(42,1) 		27,2
(81)
Srednji minimum, °C (°F) −3,8
(25,2) 		−1,7
(28,9) 		1,4
(34,5) 		5,5
(41,9) 		10,1
(50,2) 		13
(55) 		14,2
(57,6) 		13,7
(56,7) 		10,7
(51,3) 		6,3
(43,3) 		2,4
(36,3) 		−1,6
(29,1) 		−3,8
(25,2)
Količina padavina, mm (in) 41,1
(16,18) 		38,7
(15,24) 		44,4
(17,48) 		49,4
(19,45) 		73,8
(29,06) 		84,7
(33,35) 		68
(26,8) 		53,3
(20,98) 		44,8
(17,64) 		38,2
(15,04) 		48,2
(18,98) 		47,6
(18,74) 		632,2
(248,94)
Izvor: http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=1388

Istorija uredi

Osmanska vladavina uredi

Pretpostavlja se da je Kragujevac kao naseljeno mesto postojao i pre Nemanjićke države. Kragujevac je prvi put spomenut u turskom popisnom defteru iz 1476. godine kao „Kragujfoča“, bivši trg sa 32 kuće. Ime je dobio po ptici kraguj (vrsti jastreba) koja je u srednjem veku korišćena za lov, a danas zauzima počasno mesto na gradskom grbu.

Šumadija je krajem XV i u XIV veku bila porobljena i spaljena od strane Turaka. Tadašnji putopisci navode da je bila toliko velika pustoš da se moglo putovati čitav dan, a da se ne naiđe na selo. Zemlja je bila napuštena i neobrađena, a stanovništvo se dosta proredilo. Krajem XVI veka Turci su počeli da izgrađuju novo naselje na prostoru gde je nekada bio trg i gde se prostirao Kragujevac na obe strane Lepenice. Pravljena je po uzoru na turske palanke sa uskim i krivudavim ulicama, drvenim kućama pokrivenim slamom i ograđene visokim zidovima. Jedan deo varoši predstavljao je trgovački centar. Na levoj obali Lepenice u blizini kamenog mosta podignuta je džamija sa minaretom.[14]

Habzburška vladavina uredi

Kragujevac je u dva navrata krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka potpadao pod austrijsku i tursku vlast. Prvo je to bilo za vreme Velikog turskog rata 1689–1690. godine kada su Turci bili proterani do Skoplja, ali su ubrzo ponovo povratili izgubljeno. Drugi put nakon Austrijsko-turskog rata (1716—1718), kada su Požarevačkim mirom ovi krajevi potpali pod Austrijsku vlast a Habzburzi na području severnog dela središnje Srbije obrazovali Kraljevinu Srbiju koja je trajala do 1739. godine. Na prostore Kraljevine Srbije su u periodu nakon završetka rata dovođeni doseljenici. Najveći broj njih bili su uskoci, te je Kragujevac postao uskočki grad, vojno utvrđenje sa jakom vojničkom posadom i sedište kragujevačke nadkapetanije, srpske narodne milicije. Kragujevačka nadkapetanija je bila jedna od najznačajnijih zbog svoje blizine granici Osmanskog carstva. Na njenom čelu je bio oberkapetan Siniša Marković Mlatišuma. U aprilu 1725. Mlatišuma je izvestio zapovedništvo u Beogradu o navodnoj pojavi vampira u Kragujevcu. [15] To su najranije datovani slučajevi vampirizma a zajedno sa slučajem u Kisiljevu spada u prva pominjanja vampirizma u novovekovnoj Evropi, prilikom kojih je srpska reč vampir ušla u nemački a potom i druge svetske jezike.[16]

Pozna osmanska vladavina i ustanci uredi

Nakon povratka osmanske vlasti 1739. Turci su doselili muslimansko stanovništvo i preuzeli imanja i vlast. Osmanlije su ostale u varoši do 4. aprila 1804. godine kada je Karađorđe sa svojim ustanicima oslobodio Kragujevac. Kragujevac nije igrao zapeženiju ulogu tokom Prvog srpskog ustanka sve do 1813. kada je u njemu održana ustanička skupština. Nakon sloma ustanka 1813. Kragujevac je ponovo potpao pod tursku vlast. Ponovo je oslobođen 1815. za vreme Drugog srpskog ustanka.[17]

Prestonica kneževine Srbije (1818–1841) uredi

 
Maketa Dvorskog kompleksa
 
Amidžin konak

Kragujevac je 1818. godine postao prestonica Kneževine Srbije što je prouzrokovalo brži razvoj varoši. U Kragujevcu je bilo sedište kneževe kancelarije, kao i opšte-narodni sud. Kada je Srbija dobila autonomiju Hatišerifom iz 1830. godine, Kragujevac je počeo da se izgrađuje kao centar društvenog, političkog i kulturnog života Srbije.[18]

Za to vreme je podignuto nekoliko većih zgrada: knežev konak, konak knjeginje Ljubice, Amidžin konak. Ceo ovaj dvorski kompleks bio je ograđen jakom ogradom od hrastovog drveta. U blizini je bila suva kruška na kojoj su vešani kriminalci. Knežev konak je bila jednospratna građevina od drveta izgrađena u turskom stilu. Ona je služila za stanovanje kneza, kao i za upravljanje kneževinom. Građani su znali kada knez Miloš ruča i večera pošto je to objavljivano zvonom. Konak knjeginje Ljubice je takođe bila jednospratna građevina u kojoj su živeli knjeginja Ljubica i njena deca. Izgrađena je od drveta, a unutrašnjost je bila išarana slikama neveštog slikara. Zbog toga je bio poznat i kao šareni konak.[19] Amidžin konak je bilo mesto koje je služilo za smeštaj nahijskih knezova. Nalazilo se na mestu gde je vežbala kneževa garda.[20]

Svu vlast u svojim rukama držao je knez Miloš Obrenović koji je vladao apsolutistički. U Kragujevac je 1820. godine došao Vuk Stefanović Karadžić kako bi naučio kneza da čita i piše i sa namerom da otvori školu u tu svrhu. Ljudi oko kneza su se plašili da Vuk ne stekne veliki uticaj na njega i uspeli su da nagovore Miloša da ga otera iz Kragujevca. Knez Miloš je bio nezadovoljan što se u trećoj knjizi narodnih pesama koja je izdata u Lajpcigu u pesmi Boj na Čačku ne prikazuje u najboljem svetlu i što te pesme više slave Karađorđa. Zbog toga je naredio da se svih 400 knjiga spali 1823. godine.[21] Zbog velikih kazni za krađu, bezbednost je u gradu bila velika. Joakim Vujić 1826. godine o tome piše:[22]

 
Spomenik Milošu Obrenoviću u dvorištu Narodnog muzeja u Kragujevcu

Po mnogo čemu Kragujevac se može nazvati „prvim u Srbiji“. „Knjaževsko–srpska banda” je predstavljala početak muzičke umetnosti, jer je pre toga u Srbiji bila prisutna samo narodna muzika. Imala je zadatak da svira na svečanostima, balovima i bila je svuda gde je knez. Prva gimnazija u Srbiji je osnovana 1833. godine. Godinu dana kasnije iz Beograda je prebačena štamparija i počinju da se štampaju Novine serbske, a urednik je bio Dimitrije Davidović.[23]

Odlukom skupštine od februara 1834. ustanovljeno je novo unutrašnje uređenje Srpskog knjažestva po kojem je Kragujevac postao središte Kragujevačkog okružja, koje je ulazilo u sastav Podunavskog serdarstva (oblasti). Kragujevačko okružje činili su lepenički, gružanski i jasenički srez. 1835. odlukama Sretenjskog ustava ukinuta su serdarstva ali je knjaz Miloš već 1836. godine doneo poseban zakon kojim su ustanovljena glavna zapovedništva (oblasti) sa vojnom i civilnom vlašću. Kragujevac je postao središte Šumadijske (,,sredotočne") oblasti. Odlukom od 17. jula 1859. rešeno je da se u Kragujevačkom okružju obrazuje srez kragujevački.

Knjaževsko-srpski teatar na čelu sa upravnikom Joakimom Vujićem je otvoren 1835. godine. Prve predstave održane su deset godina ranije, a njih su pripremali učitelji osnovnih škola. Te iste godine je otvorena i prva apoteka, a godinu dana kasnije i vojna bolnica. Preteča Visoke škole i kasnijeg Beogradskog univerziteta je Licej nastao 1838. godine, a uz Licej je osnovana i biblioteka.[24]

Odlukom Državnog Saveta 12. juna 1839. godine nadleštva centralne vlasti i državna kasa su iz Kragujevca izmešteni u Beograd. Potom su ukazom kneza Mihaila 27. maja 1840. godine centralna uprava i državna kasa iz Beograda vraćene u Kragujevac, da bi 7. maja 1841. godine, kneževim ukazom, konačno, Beograd postao prestonica.

Industrijski razvitak uredi

Glavni članak: Muzej Stara livnica
 
Topolivnica u Kragujevcu, engleski crtež iz 1856. godine. Iako je u Srbiji sredinom 19. veka osvojena tehnologija proizvodnje topova za najznačajniji proizvod se ipak smatra izrada gvozdenog pluga. Seljaci su postepeno počeli da zamenjuju drvene plugove sa gvozdenim, koji su se u nekim predelima Jugoslavije zadržali do kraja 20. veka. Ostalo je zabeleženo da je narodni tribun, borac za seljačka prava i saradnik poljoprivrednog lista „Težak” Adam Bogosavljević važio za jednog od najvećih zagovornika uvođenja gvozdenog pluga na selu.

Prilike u Evropi polovinom XIX veka, uslovile su Srpsku državu da razvije domaću proizvodnju oružja. U Kragujevcu je 1837. prvo ustanovljena „Oružehranilnica" ili „Arsenal" (oružarnica). Sastojala se iz kompleksa vojno-zanatlijskih objekata koji su 1847. preustrojeni u „Fabriku za voenu spremu".

U oktobru 1848. godine u Beogradu je otpočela proizvodnja oružja. Najviši državni organi doneli su odluku da se 1851. godine proizvodnja preseli u Kragujevac. Za prvog upravnika Topolivnice postavljen je Šarl Lubri, član francuskog državnog poverenstva za vatreno oružje. Nakon dvogodišnje pripreme počelo se sa proizvodnjom topova 15. oktobra 1853. godine. Iako Kragujevac nije više bio prestonica, zahvaljujući topolivnici nastavio je da igra bitnu ulogu u razvoju Srbije.[25]

Zbog potrebe pravljenja municije podignuta su dva nova objekta: Lafetnica i Laboratorijum, a izgrađen je i arsenal za smeštaj gotovih proizvoda. Pri Topolivnici, marta 1854. je osnovana Zanatlijska škola. Imala je zadatak da sprema kvalifikovane radnike raznih profila. Pošto je proizvodnja topova sa glatkim cevima bila zastarela, 1863. godine nabavljene su mašine za proizvodnju izolučenih topovskih cevi. Tada je fabrika mogla da proizvede 20.000 puščanih zrna i 40.000 kapisli, a mesečno po jednu bateriju topova i dve haubice sa lafetima.[26]

Uporedo sa pojavom industrije pojavila se i radnička klasa. Nakon pobede socijalista na lokalnim izborima i neuspešne vladine izborne prevare na ponovljenim izborima, u Kragujevcu su 27. februara izbile demonstracije nazvane Crveno barjače koje je ugušila srpska vojska. Prva prilika za proveru topova bili su Srpsko-turski ratovi (1876—1878), ali su ti ratovi pokazali da su bronzani spredapuneći topovi bili inferiorniji u odnosu na čelične ostragane koje je koristila turska vojska. Zbog toga je 1883. godine došlo do reorganizacije fabrike.

Josif Pančić je od 1847. do 1853. službovao u Kragujevcu kao okružni lekar prve klase. 1848. je na Metinom brdu, nadomak Kragujevca opisao Kragujevački slez (Althaea kragujevacensis), endemsku vrstu za koju se pretpostavlja da je iščezla širenjem gradskog područja.[27]

Prvi svetski rat uredi

 
Staro vojničko groblje u Šumaricama

U toku Balkanskih ratova u fabrici se radilo danonoćno. Konstruisana je u fabrici i prva avionska bomba za potrebe Crnogorske vojske prilikom opsade Skadra. Za vreme Prvog svetskog rata, u toku 1914. i 1915. godine proizvodnja je bila veoma intenzivna. Zbog toga su neprijateljski avioni 17. i 18. septembra bombardovali Kragujevac i tom prilikom 34 bombe (16 prvog dana i 18 drugog dana) su pale na radionice fabrike. Poginulo je pet, a ranjeno deset lica. Fabrika je radila do oktobra 1915. godine, ali kada je pao Kragujevac fabrika je bila razorena. Oko 400 radnika koji su prošli Albaniju povlačeći se sa vojskom prebačeno je u Francusku i raspoređeno u tamošnje fabrike.[28]

Tokom napada na Srbiju 1914. godine u Kragujevcu se nalazila Vrhovna komanda. U malom štampanom formatu je izlazio list Ratni dnevnik. U decembru 1914. godine list je objavio najdražu vest te godine, koja je glasila: Na našoj teritoriji, sem zarobljenika, nema nijednog naoružanog neprijatelja[29]

 
Spomenik Radomiru Putniku

Okupaciju tokom 1916. su prvo vršili Nemci, koji su osnovali školu u kojoj je srpska nastava praktično bila vrlo slobodna. U proleće te godine grad preuzimaju Austro-Ugari, koji do jeseni školu pretvaraju u nepopularnu "ćesarsko-kraljevsku" instituciju.[30]

U Kragujevcu je 1918. godine bio stacioniran 71. pešadijski puk Austro–ugarske vojske koji su uglavnom činili Slovaci iz Trenčina i okoline. Puk je dopunjavan povratnicima iz ruskog zarobljeništva koji su, posle odmora kod kuće od 2-3 nedelje, trebalo da se ponovo upute na front. Zbog straha od „boljševizma“ oni su dočekani vrlo nepoverljivo, a disciplina prema njima je bila pooštrena što je izazivalo nezadovoljstvo.[31]

Glavna pobuna je izbila 2. juna (20. maja) oko 22 časa. Sam 71. pešadijski puk je bio podeljen na grupu koja je bila uz pobunjenike, i onu protiv njih. Ukupno je bilo oko 700 pobunjenika. Pod vođstvom narednika Viktora Kobilika došli su do centra varoši, gde su ubili austrijske vojnike koji su pokušali da ih umire. Pozivali su i narod da im se pridruži, ali to se nije dogodilo. Pobunjenici su zauzeli železničku stanicu, uništili telegrafske uređaje i krenuli ka oficirskom domu. Počela je žestoka ulična borba koja je trajala celu noć. Oko 2 sata posle ponoći napad pobunjenika je počeo da slabi. Sutradan je naređeno jednom bataljonu iz Mladenovca da krene u Kragujevac kako bi pomogao da se umiri pobuna. Kada je stigao bataljon u varoš, pobuna je već bila ugušena. Veliki broj pobunjenika na čelu sa Viktorom Kobilikom je uhvaćen. Osamdeset pobunjenika je izvedeno na sud, od kojih je 44 osuđeno na smrt streljanjem, a osuđeno je i 5 civila. Presuda je izrečena 8. juna (26. maja) a izvršena je istog dana u 15 časova. Spomenik Slovacima se danas nalazi u Spomen-parku Kragujevački oktobar.[31]

Međuratni period uredi

 
Kragujevac 1935. godine

I u periodu između dva svetska rata Kragujevac je bio značajan kulturni, politički i industrijski centar. Od 1922-1929. Kragujevac je središte Šumadijske oblasti, koju čine kragujevački i rudnički okrug. Vojnotehnički zavod bio najvažniji industrijski objekat u gradu i jedan od najvažnijih u državi. Dana 15. oktobra 1928. godine su otvoreno novi objekti u sklopu proslave 75 godina postojanja vojnih objekata u Kragujevcu Kapacitet novih fabrika je povećan na proizvodnju 200.000 pešadijske bojeve municije i 200 pušaka.[32] U eksploziji škartirane municije na Metinom brdu 15. jula 1923, razbijeni su mnogi prozori u gradu.[33]

Kragujevački oblasni odbor Aero-kluba je 2. juna 1935. osvetio novi aerodrom, hangar, avion i jedrilicu - svaki deseti Kragujevčanin je bio član Aerokluba.[34]

U Kragujevcu je u ovom periodu postojale i Prva jugoslovenska ovlašćena fabrika za proizvodnju povrća, voća i mesa, fabriku pekmeza, buradi i bombona Svetozara Stefanovića, fabrika kože, Prva kragujevačka fabrika kesa Milana Golubovića osnovana 1923, fabrika leda i soda–vode Sekule Kneževića (1930), fabrika leda Koste Mišića (1934), Mehanička tkačnica Dušana M. Stojanovića (1936) i dr.[35]

Vojnici 19. puka su ispred svoje kasarne podigli spomenik kralju Aleksandru 15. septembra 1935,[36] a radništvo vojno-tehničkog zavoda 28. juna 1936.[37]

Najveći komunalni problem u gradu je bilo snabdevanje vodom, naročito u letnjem periodu, kada je 40.000 stanovnika zavisilo od nekolicine česama i bunara, i od kupovanja vode od sakadžija.[38][39] Zato je na reci Grošnici 1938. podignuta najveća vodojaža u Jugoslaviji, sa Grošničkim jezerom za vodosnabdevanje.

Zanatlijski dom je izgrađen 1939.[40] Antituberkulozni paviljon je otvoren 1940. (tri godine pre toga, tuberkuloza je bila razlog smrti čak 32% umrlih).[41] Zgrada filijale Narodne banke je osvećena 22. decembra 1940.

Drugi svetski rat uredi

Glavni članak: Masakr u Kragujevcu
 
Spomenik streljanim đacima i profesorima u Spomen-parku Kragujevački oktobar
 
Diverzija kod Kragujevca 1941. godine

U Aprilskom ratu, Kragujevac su 11. aprila 1941. napale i osvojile jedinice nemačke 11. oklopne divizije.[42] Nemci su u toku napada granatirali grad i tom prilikom pogodili Oficirski dom (Konak knjaza Miloša) koji je izgoreo do temelja. [43]Usledila je nemačka okupacija koja će trajati sve do 21. oktobra 1944.

19, 20. i 21. oktobra 1941. jedinice Vermahta su počinile masovni zločin nad civilnim stanovništvom Kragujevca i okolnih sela.

Streljanje je izvršeno kao odmazda za 10 ubijenih i 26 ranjenih nemačkih vojnika nakon sukoba sa pripadnicima partizanima i četnicima na pola puta između Bara i Ljuljaka. Nemački komandant Franc Beme 10. oktobra je izdao naredbu da se za jednog ubijenog nemačkog vojnika strelja 100 ljudi, a za jednog ranjenog pedeset.[44] Po toj računici kao odmazdu trebalo je ubiti 2.300 ljudi. Naredbu je doneo komandant 749. puka čije je sedište bilo u Kraljevu major Oto Deš, a naredbu je prosledio komandantu 724. puka u Kragujevcu majoru Paulu Kenigu. Zločin su izvršile jedinice I bataljona 724. pešadijskog puka i III bataljona 749. pešadijskog puka.

U ovom zločinu je stradalo oko 3.000 stanovnika Kragujevca i okolnih mesta, a među njima je bilo i 26 žena, 287 kragujevačkih učenika i mladića srednjoškolskog uzrasta i 40 dece starosti između 11 i 15 godina. Nakon Drugog svetskog rata vladalo je mišljenje da je stradalo 7.000 civila. Prema podacima istoričara i nekadašnjeg kustosa spomen-muzeja „21. oktobar“ Staniše Brkića, 19–21. dana u Kragujevcu i okolnim selima je ubijeno 2.796 ljudi a 61 je preživelo streljanje.[42]

U toku 1942. godine, nemačke snage su prepustile okupacione dužnosti bugarskoj vojsci.[traži se izvor]

Nakon tri godina okupacije jedinice 17 narodnooslobodilačke divizije NOVJ i 93 i 113 streljačke divizije Crvene armije stigle su u blizinu Kragujevca. Oni su 10. oktobra uspeli da preseku odstupnicu nemačkim jedinicama kod Velike Plane. Nemci su se zatim zbog velikog značaja železničkog čvora u Lapovu utvrdili na položaju Rogot – Batočina – Gradac – Badnjevac. Nakon velikih borbi Kragujevac je oslobođen 21. oktobra 1944. godine, na isti dan na koji je tri godine ranije ubijeno oko 3.000 Kragujevčana.[45]

Lokalna samouprava uredi

Prema teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije, Kragujevac je jedan od njena 24 grada.[traži se izvor]

Skupština grada uredi

Glavni članak: Skupština grada Kragujevca
 
Zgrada Skupštine grada Kragujevca

Skupština grada Kragujevca je predstavnički organ koji vrši osnovne funkcije lokalne vlasti utvrđene Zakonom i Statutom grada. Skupštinu grada čini 87 odbornika, koje biraju građani na neposrednim izborima, tajnim glasanjem, u skladu sa zakonom i Statutom. Odluke se donose većinom glasova prisutnih odbornika, ukoliko zakonom ili Statutom nije drukčije određeno. Sednicu Skupštine grada saziva predsednik Skupštine grada, po potrebi, a najmanje jednom u tri meseca. Sednice Skupštine grada su javne. Skupština grada može odlučiti da sednica Skupštine grada ne bude javna iz razloga bezbednosti i drugih razloga utvrđenih zakonom.[46]

Gradonačelnik uredi

Glavni članak: Gradonačelnik Kragujevca

Gradonačelnik Kragujevca predstavlja i zastupa grad i obavlja izvršnu funkciju u gradu Kragujevcu. Gradonačelnika imenuje Skupština grada neposrednim tajnim glasanjem na četiri godine. Gradonačelnik se bira iz reda odbornika i ne može obavljati bilo koju drugu službenu funkciju.[47]

Trenutni gradonačelnik Kragujevca je Nikola Dašić, član Srpske napredne stranke.[48]

Gradsko veće uredi

Gradsko veće je organ grada Kragujevca koji usklađuje ostvarivanje funkcija gradonačelnika i skupštine grada i vrši kontrolno-nadzornu funkciju nad radom gradske uprave. Gradsko veće čine gradonačelnik, zamenik gradonačelnika i devet članova. Članove gradskog veća bira na četiri godine skupština grada na predlog gradonačelnika.[49]

Gradska uprava uredi

 
Zgrada Skupštine grada Kragujevca

Gradska uprava obavlja upravne poslove u okviru prava i dužnosti grada Kragujevca i određene stručne poslove za potrebe skupštine grada, gradonačelnika i gradskog veća.

Načelnik gradske uprave, koga postavlja skupština grada na predlog gradonačelnika, rukovodi radom gradske uprave. Načelnik gradske uprave može imati zamenika koji se postavlja i razrešava na isti način kao i načelnik.

Gradske uprave Kragujevca:

  • Uprava za finansije
  • Poreska uprava
  • Uprava za investicije
  • Uprava za imovinu
  • Uprava za prostorno planiranje, urbanizam, izgradnju i zaštitu životne sredine
  • Uprava za upravljanje projektima, održivi i ravnomerni razvoj
  • Uprava za za opšte i zajedničke poslove
  • Uprava za privredu
  • Uprava za vanprivredne delatnosti
  • Uprava za zdravstvenu i socijalnu zaštitu
  • Uprava za komunalne i inspekcijske poslove
  • Uprava za poslove gradonačelnika i Gradskog veća
  • Uprava za javne nabavke

Bivše gradske opštine uredi

Glavni članak: Administrativno uređenje Grada Kragujevca
 
Nekadašnja podela na opštine

Kragujevac je administrativno i politički od 2002. do 2008. godine bio organizovan kao grad sa pet gradskih opština: Aerodrom, Pivara, Stanovo, Stari Grad i Stragari. Izmenama Statuta grada od 2008. godine.[50] ukinute su gradske opštine, ali je ostavljena mogućnost kasnijeg formiranja gradskih opština u članu 3. važećeg statuta grada[51]

Spisak nekadašnjih kragujevačkih opština:

Ime Površina (km²)
Aerodrom 232
Pivara 258
Stanovo 155
Stari grad 16
Stragari 165
UKUPNO 826

Demografija uredi

Glavni članak: Demografija Kragujevca

Prema popisu iz 2022. na području Grada Kragujevca živi 171.186 stanovnika, a u samom gradu Kragujevcu živi 146.315 stanovnika[2] što ga čini četvrtim gradom po veličini u Srbiji i nadregionalnim centrom nad opštinama: Čačak, Kraljevo, Jagodina, Paraćin, Gornji Milanovac, Aranđelovac, Trstenik i Kruševac. Veliki značaj za stalno doseljavanje stanovništva tokom 20. veka imala je činjenica da Kragujevac predstavlja jedan od najvećih industrijskih centara u zemlji, dok se danas u Kragujevac doseljavaju pretežno mladi ljudi koji studiraju na Kragujevačkom univerzitetu koji poseduje 11 fakulteta u gradu i u opštinama čiji je nadregionalni centar. Većinu stanovništva čine Srbi, mada u gradu žive i pripadnici mnogih nacionalnih zajednica. Govori se srpskim jezikom ekavskog izgovora, u pisanju se uporedo upotrebljavaju ćirilica i latinica.

Demografija[52]
Godina Stanovnika
1948. 39.324
1953. 48.702
1961. 63.347
1971. 92.985
1981. 129.017
1991. 147.305
2002. 146.373
2011. 150.835
2022. 146.315
Etnički sastav prema popisu iz 2011.[53]‍
Srbi
  
 144.328 95,68%
Romi
  
 1.331 0,88%
Crnogorci
  
 517 0,34%
Makedonci
  
 283 0,18%
Hrvati
  
 176 0,11%
Jugosloveni
  
 168 0,11%
Goranci
  
 101 0,06%
Muslimani
  
 95 0,06%
Bošnjaci
  
 35 0,02%
Bugari
  
 35 0,02%
Rusi
  
 34 0,02%
Mađari
  
 31 0,02%
Slovenci
  
 31 0,02%
Albanci
  
 26 0,01%
Rumuni
  
 17 0,01%
Slovaci
  
 15 0,01%
Ukrajinci
  
 14 0,01%
Rusini
  
 6 0,003%
Bunjevci
  
 4 0,002%
Nemci
  
 4 0,002%
Neizjašnjeni
  
 1.927 1,27%
Nepoznato
  
 1.251 0,82%
Regionalna pripadnost
  
 182 0,12%
ukupno: 150.835

Privreda uredi

Industrija uredi

 
Fabrika automobila Fijat

Prva fabrika u Kragujevcu i jedina iz grupacije Zastava koja i danas postoji i koja je najbitnija za industrijalizaciju Kragujevca je Zastava Oružje. Ujedno i fabrika koja je omogućila i osnovala grupaciju Zastava u koju spadaju fabrike kamiona, kao i velika fabrika automobila. Grad Kragujevac danas spada među četiri najveća industrijska centra u Srbiji, s obzirom da je posle Drugog svetskog rata postao najveći industrijski gigant na Balkanu. Ubrzo je otvorena prva i jedina fabrika automobila na Balkanu. Među ostalim industrijskim fabrikama koje su formirane u takozvanom "zlatnom periodu" u industrijskoj zoni u Kragujevcu, najznačajnije su 21. oktobar[54] (firma koja proizvodi delove za automobile proizvedene u Zastavi), Filip Kljajić (firma za proizvodnju lanaca), Kazimir Veljković i Ratko Mitrović (Građevinska preduzeća), Crvena zvezda (Prehrambena industrija), 22. decembar i DIORK (Tekstilna industrija). Nakon završetka bombardovanja SR. Jugoslavije 1999.te godine, a potom i smene vlasti (Petooktobarskoe Revolucije) u godini koja je sledila, u većini pomenutih fabrika bio je pokrenut postupak privatizacije, koji je uzgred, većinu fabrika na kraju doveo do rasparčavanja i prodaje u delovima, kao i stečaja. Razlog tome je bilo opšte stanje nestabilnosti u državi (u ekonomskom smislu), kao i zastarela tehnologija.

Početak raspada SFRJ, kao i kasniji sled događaja u državi ostavio je težak uticaj na privredu grada. Većina velikih proizvodnih firmi našla se u teškoj krizi. Godine 2008. italijanski Fijat najavio je preuzimanje najbitnije kragujevačke firme "Zastave". Najavljena su velika ulaganja (oko milijardu evra), i proizvodnja od 300000 automobila godišnje. Opet ti planovi su odloženi usled svetske krize. Trenutno stanje u Fijatu je da počinju da se realizuju najave. Renoviraju se hale, podignuta je nova trafostanica, primljeno je puno novih radnika i krenula je dugo očekivana proizvodnja novog modela 500L. Pored "Fiata" u gradu su svoje pogone izgradili i njegovi kooperanti, proizvođači opreme za automobile poput "Manjeti Marelija", "Džonson kontrolsa" i "Sigita".

U pogonima „Filipa Kljajića“ jedno vreme veoma uspešno je poslovala firma Metal Sistemi. Opet poslednjih par godina i oni su takođe na ivici preživljavanja.

U Kragujevcu se nalazi uspešna firma "Forma Ideale" koja se bavi proizvodnjom nameštaja. Njen asortiman se izvozi u velikoj meri u okolne zemlje. Beogradska firma "ComTrade" kupila je 2008. slovenačku firmu "Hermes" koja se bavi izradom softvera za brojne kupce širom sveta. Tako je pod okrilje Com Trade-a došao i Hermes-ov ogranak u Kragujevcu, sa oko 80 zaposlenih, i najavljeno je dupliranje broja zaposlenih .

Sajam uredi

U gradu funkcioniše i gradsko sajmište - Šumadija sajam, koje je smešteno u industrijskoj zoni ”Servis dva” gde je izgrađena jedna od tri planirane hale Gradskog sajmišta. Šumadija sajam opslužuje čitav prostor južno od Save i Dunava i kao takav predstavlja jednu od važnijih institucija koje doprinose pozicioniranju Kragujevca kao regionalnog, komercijalnog i sajamskog centra regije centralne Srbije. Šumadija sajam je ujedno i član ASJE- Asocijacije sajmova jugoistočne Evrope i zajedno sa Novosadskim, Beogradskim, Plovdivskim i Bukureškim sajmom, spada u red velikih sajmova.[55]

Saobraćaj uredi

Glavni članak: Saobraćaj u Kragujevcu
 
Lokacija Dvomostovlje

Povoljnost saobraćajno-geografskog položaja Kragujevca umnogome je doprinela razvoju saobraćaja. Puštanje u saobraćaj železničke pruge 1887. godine na relaciji Lapovo-Kragujevac, bitno je uticalo na razvoj drumskog saobraćaja. U blizini Kragujevca na oko 30 km je železnički čvor u Lapovu koji povezuje važne međunarodne i magistralne železničke linije. Takođe u blizini je i savremeni auto-put Beograd-Niš (deo E75), do koga se stiže Državnim putem IB reda Kragujevac -Batočina. Put je većim delom magistralni put sa dve saobraćajne trake, dok je deonica između Gradca i Kragujevca izgrađena kao auto-put u konfiguraciji 2+2, sa odvojenim trakama za saobraćaj, zaustavnim trakama i raskrsnicama van nivoa. Međutim za saobraćaj je do sada puštena samo deonica od Kragujevca do Botunja, deo koji prolazi kroz teritoriju Cvetojevca.[56] Zahvaljujući železničkom i drumskom saobraćaju, Kragujevac je povezana sa Beogradom, Nišom, Jagodinom, Kraljevom, Čačkom Gornjim Milanovcem, Novim Pazarom, Mladenovcem i drugim gradovima.

Kragujevac ima povoljan geografski položaj i do njega može vrlo lako stići. Udaljen je oko 130 km južno od Beograda i oko 150 km severno od Niša. Zahvaljujući dobrom položaju do Kragujevca se može stići iz nekoliko pravaca:

  • od Beograda i Niša auto-putem E-75, preko Batočine, gde se priključuje pravac iz Jagodine.
  • od Beograda auto-putem do Malog Požarevca preko Mladenovca i Topole,
  • od Kraljeva preko Gruže Ravog Gaja, gde se priključuje put koji ide od Čačka i Mrčajevca
  • od Jagodine preko Sabante, gde se priključuje put iz Kruševca, Trstenika i Rekovca,
  • od Gornjeg Milanovca preko Vraćevšnice.

Gradski prevoz na teritoriji grada Kragujevca trenutno obavljaju dva preduzeća: „Lasta“ iz Beograda i „Vulović-transport“ iz Rekovca. Postoji 24 osnovnih, stalnih linija gradskog prevoza i jedna sezonska koja vodi do Šumaričkog jezera. Pored toga postoji i prigradski prevoz.

Obrazovanje uredi

 
Prva kragujevačka gimnazija
 
Druga kragujevačka gimnazija
 
Univerzitet u Kragujevcu
 
Medicinski fakultet
 
Osnovna škola „Radoje Domanović”

Prva kragujevačka gimnazija je osnovana 1833. godine kao prva gimnazija na teritoriji tadašnje Srbije. Zgrada u kojoj se danas nalazi je sagrađena 1887. godine i predstavlja jednu od najlepših građevina u gradu. Škola je 11. decembra 2008. odlukom Vlade Republike Srbije proglašena za školu od posebnog nacionalnog značaja.[traži se izvor]

Univerzitet u Kragujevcu osnovan je 21. maja 1976. godine. Njegovi koreni sežu do prve polovine 19. veka, kada je 1838. godine u ovom gradu osnovan „LICEJ“, kao prva najviša obrazovna institucija u Srbiji. Liceum Knjažestva serbskog je nastao 1838. godine pošto je pre toga prilikom svog boravka u Kragujevcu kod Knjaza Miloša Obrenovića, Vuk Stefanović Karadžić predložio Knjazu da otvori stručnu školu, a zatim „malo po malo“ Liceum, i na kraju Univerzitet. To je moglo biti ostvareno tek posle hatišerifa od 1830. godine kad Srbija dobija prvi priznati oblik svoje državnosti.[57]

Osam godina kasnije osniva se „Liceum Knjažestva srbskog“ preteča današnjih Univerziteta u Srbiji. Iz Liceuma, tri godine kasnije premeštenog u Beograd, osniva se 1863. godine „Velika škola“, a 1905. i Beogradski Univerzitet. Preteče visokog školstva u Kragujevcu su bile Gimnazija, Vojnozanatska škola, Učiteljska škola i Licej.

Danas u Kragujevcu radi 18 osnovnih i 12 srednjih škola.[58][59] Osnovne škole u Kragujevcu:

Pored Kragujevca, osnovne škole se nalaze i u mestima na teritoriji Grada:

Srednje škole u Kragujevcu:

  • Prva kragujevačka gimnazija
  • Druga kragujevačka gimnazija
  • Ekonomska škola
  • Medicinska škola sa domom za učenike „Sestre Ninković“
  • Prva tehnička škola
  • Politehnička škola
  • Trgovinsko-ugostiteljska škola „Toze Dragovića“
  • Druga tehnička škola
  • Muzička škola
  • Škola za osnovno i srednje obrazovanje „Vukašin Marković“
  • Srednja škola „Sveti Arhangel“
  • „Dositej Obradović“

Turizam uredi

 
Stara crkva
 
Spomenik palim Šumadincima

Zdravstvo uredi

Kragujevac je značajan centar zdravstva. U gradu funkcioniše više zdravstvenih ustanova koje po svom značaju i funkciji predstavljaju stub organizovanja zdravstvene zaštite u Srbiji. U zdravstvenim ustanovama Kragujevca i Kliničkom centru Kragujevac zaposleno je preko 3.000 ljudi, od čega je preko 70% kvalifikovanih zdravstvenih radnika, oko 700 lekara, među kojima više od polovine specijalista i oko 50 doktora nauka. Ovaj kadrovski potencijal uključen je u nastavu Medicinskog Fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i naučno-istraživački rad.

Kultura uredi

 
Knjaževsko-srpski teatar
 
Muzej Stara livnica
 
Istorijski arhiv Šumadije

U Gradu postoji više značajnih institucija od regionalnog, a neke i od nacionalnog značaja u oblasti kulture i umetničke delatnosti. Više njih nastavlja tradiciju prvih ustanova svoje vrste u modernoj Srbiji, kao što su Knjaževsko-srpski teatar (osnovan 1835. godine), Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“ (1866), Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“ (1904).

 
Detalj sa Spomenika palim Šumadincima

Narodni muzej Kragujevac ima odeljenja za arheologiju, etnografiju, istoriju Kragujevca i Šumadije i likovne umetnosti. U arheološkom odeljenju čuva se više od 10.000 inventarisanih i preko 100.000 predmeta studijskog materijala. Likovna zbirka (1680) raspolaže sa više od 1.000 umetničkih dela izuzetne vrednosti, posebno srpskog slikarstva. Delatnost Muzeja obavlja se u objektima: Amidžin konak, Knez Mihailov konak, Galerija, Kuća Svetozara Markovića (Prote Miloja Bajraktarovića), Kuća Ljubice Filipović, Stara skupština, Spomen kuća u Dulenima, Petrova vodenica u Grošnici i Moderna galerija.[63]

Muzej „Stara livnica“ je smešten u objektu nekadašnje Topolivnice iz 1882. godine u staroj livnici i prezentira vek i po razvoja industrije u Kragujevcu i Srbiji. To je najstariji sačuvani deo vojne fabrike i Vojno-zanatlijske škole, prve te vrste u knaževini Srbiji. Osnovan je 1953. godine. Muzej se nalazi u sastavu fabrike Zastava oružje. Poseduje zbirke oružja i opreme, mašine i alata, arhivske građe, fotografija, likovnih predmeta i zbirku ordenja, pečata, pehara i medalja; zajedno oko 5800 predmeta.[64]

Istorijski arhiv Šumadije prikuplja i sređuje arhivsku građu sa područja grada Kragujevca i šest opština Šumadije:Aranđelovac, Batočina, Knić, Lapovo, Rača i Topola. Raspolaže sa više od 700 dužnih metara arhivske građe sa 780 registratura i stotinama hiljada originalnih istorijskih dokumenata. Arhiv je osnovao savet za prosvetu, nauku i kulturu NR Srbije 7. februara 1952. godine.[65]

Zavod zaštitu spomenika kulture brine o očuvanju i zaštiti kulturnih dobara na širem području centralne Srbije.

U spomen na žrtve streljanja, od strane Vermahta 21. oktobra 1941. godine, čitav prostor Šumarica je pretvoren u Spomen-park Kragujevački oktobar u kome se, između ostalih, nalaze Spomenik streljanim đacima i profesorima, Spomenik bola i prkosa, Spomenik čistačima obuće, spomenik „Sto za jednog“, spomenik „Otpora i slobode“ i dr. Sastanak o osnivanju spomen-parka održan je 9. avgusta 1953. godine u Beogradu, osam godina nakon rata. Prva faza radova na terenu počela je već 1955. godine. Od predviđenih 30 spomenika koje je trebalo izgraditi na masovnim grobnicama, samo deset je postavljeno, od čega polovina pre 1979. godine.[66] Park danas zahvata površinu od 342 hektara, a proglašen za nepokretno kulturno dobro kao znamenito mesto od izuzetnog nacionalnog značaja 27. decembra 1979. godine.[67]

Na ulazu u spomen park podignuta je impozantna zgrada spomen-muzeja „21. oktobar“ u čijoj je arhitekturi naglašena simbolika kragujevačke tragedije. U okviru parka se nalazi i Muzej 21. oktobra otvoren 1976. sa stalnom postavkom vezanom za ovaj događaj. Odsustvo otvora (prozora) na fasadama simbolično sugeriše na bezizlaznost nenaoružanih ljudi koji su se tog dana našli ispred mitraljeskih cevi, trideset i tri kubusa predstavljaju trideset masovnih grobnica u samom spomen-parku i još tri koje se nalaze u obližnjim selima Ilićevu, Maršiću i Grošnici, dok providne piramide od pleksiglasa na njihovim vrhovima predstavljaju poslednji pogled žrtava uperen ka nebu.[68] U okviru spomen-parka nalazi se i staro vojničko groblje i spomenik streljanim Slovacima.

O prezentaciji i afirmaciji filmske umetnosti brine preduzeće „Šumadija film“. Amatersko stvaralaštvo šire i neguju Kulturno - umetničko društvo „Abrašević“, Univerzitetsko kulturno - umetničko društvo „Svetozar Marković“, Omladinsko kulturno - umetničko društvo „Zastava“, Dom omladine, Književni klub „Katarina Bogdanović“.

Osnovni nosilac izdavačke delatnosti u Kragujevcu je preduzeće „Nova Svetlost“, koje sem izdavanja knjiga izdaje i časopis za književnost, umetnost, kulturu i društvena pitanja „Koraci“ i jedinstveni časopis za dečje umetničko stvaralaštvo „Dečje iskre“. Izdavaštvom se bave i druge ustanove, organizacije i institucije u kulturi.

U Kragujevcu se organizuje i više kulturnih manifestacija, od kojih su najznačajnije Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora „JoakimFest“, Međunarodni pozorišni festival malih scena „JoakimInterFest“, „OKTOH“, Međunarodni salon antiratne karikature „Kragujevac“, Međunarodni festival kamernih horova, Internacionalna škola harmonike i druge.

Ovde postoje Dom omladine Kragujevac, Studentski kulturni centar Kragujevac, Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac i Kulturni centar UMMUS.

Manifestacije uredi

 
Scena

Od kulturnih manifestacija koje imaju poseban značaj a održavaju se u Kragujevcu najpoznatiji su:

  • KGastro festival
  • Internacionalni festival lepote
  • Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora, Joakimfest
  • Međunarodni pozorišni festival malih scena, JoakimInterFest
  • Međunarodni Džez festival OFF
  • Međunarodni muzički festival OKTOH
  • Međunarodni festival antiratne karikature Kragujevac
  • Međunarodni festival kamernih horova
  • Međunarodni lutkarski festival „Zlatna iskra“
  • Pozorišni susreti učenika gimnazija Srbije (od 1996. godine)
  • Gradska slava Đurđevdan
  • Dan grada i Đurđevdanski karneval
  • Sajam knjiga
  • Šumadijski sajam poljoprivrede
  • Šumadija Fest

Galerije uredi

 
Univerzitetska galerija, fotograf Predrag Mihajlović Cile
  • Umetnička galerija Narodnog muzeja
  • Moderna galerija Narodnog muzeja
  • Galerija akvarela
  • Galerija SKC
  • Univerzitetska galerija[69]
  • Galerija Narodne Biblioteke „Vuk Karadžić“
  • Galerija Joakim, Knjaževsko-srpski teatar
  • Galerija Doma omladine

Mediji uredi

Sport uredi

U gradu postoji 111 klubova u 29 sportskih grana. Sportsko društvo Radnički je najpoznatije sportsko društvo u Kragujevcu, a fudbalski savez Kragujevca je najbrojniji savez sa 49 klubova.[77] Fudbalski savez Kragujevca organizuje i tri gradske lige koje predstavljaju peti, šesti i sedmi stepen takmičenja u Srbiji.[78][79][80]

Fudbal uredi

U Kragujevcu je 14. septembra 1903. godine[81] osnovan fudbalski klub Šumadija 1903 drugi najstariji klub u tadašnjoj Srbiji, iza beogradskog SK Soko, koji je osnovan 18. aprila iste godine.[82] Klub je 14. septembra 1903. godine osnovao Danilo Stojanović - „Čika Dača“, u jednoj od školskih učionica Vojno-zanatske škole, gde je radio kao honorarni nastavnik. A nadimak je stekao upravo na osnivačkom skupu kluba, u trenutku kad se razmišljalo koje ime odabrati za klub, Čika Dača se javio i predložio „Šumadija“, na šta su svi oduševljeno uzviknuli „Živeo Čika Dača“.[81] Prvu pobedu Šumadija je zabeležila 1907. u prijateljskoj utakmici u Aleksincu, pobedila je tamošnji Deligrad (ugašen nakon Drugog svetskog rata) sa 5:0, klub koji je bio drugi po redu provincijski klub tadašnje Srbije. 1914. klub je odigrao prvu utakmicu u okviru nekog takmičenja, prvog kup takmičenja u Srbiji - Olimpijskog kupa, igranog u Beogradu, ali je izgubio u prvom meču od Velike Srbije sa 3:1. Klub nije funkcionisao tokom Prvog svetskog rata, nakon rata je nastavio sa radom, ali klub više nije bio u stanju da se suprotstavi beogradskim klubovima, koji su u međuvremenu dosta napredovali.[81] Šumadija se danas takmiči u Srpskoj ligi Zapad, trećem takmičarskom nivou srpskog fudbala.[83]

FK Radnički 1923 je osnovan 1923. godine na predlog mesni odbora nezavisnih radničkih sindikata u Kragujevcu kao radnički klub. Osnivačka skupština kluba održana je 1923. godine u kafani Park, a klubu je dato ime Mladi radnik. Godine 1925. Mladi radnik je primljen u članstvo Beogradskog loptačkog saveza. Mladi radnik je svoje prve javne utakmice igrao sa kragujevačkim klubovima Šumadijom i Slavijom. Klub je 1929. godine promenio ime u Radnički. Godina 1969. ostaće upamćena u analima kragujevačkog fudbala kao godina kada je Radnički po prvi put u svojoj istoriji ušao u Prvu ligu, nakon baraža sa Sutjeskom i Crvenkom.

Jednu od svojih najvećih pobeda Radnički je izvojevao 7. septembra 1969. godine na stadionu JNA kada je pobeđen Partizan sa ubedljivih 4:1. Posle te utakmice 15. septembra u Kragujevac stiže slavni brazilski Santos sa još slavnijim Peleom. U utakmici za nezaborav pred nikada više gledalaca u Kragujevcu, Radnički i Santos su odigrali nerešeno 4:4, a golove su postigli: Edu tri i Pele jedan za Santos, a Nikolić, Paunović, i Paunovski dva za Radnički. Tu, prvu sezonu u Prvoj ligi Radnički završava na 16. mestu, i uspeva da sačuva prvoligaški status. Po posećenosti stadiona, Radnički je na drugom mestu sa prosekom od 10.850 gledalaca po meču. Ulaskom u Prvu ligu Radnički po prvi put izlazi na međunarodnu scenu i predstavlja Jugoslaviju u Srednjoevropskom kupu. Prvu utakmicu odigrao je 19. novembra 1969. godine i dobio Lokomotivu iz Košica rezultatom 2:0 dok je u revanšu pretrpeo minimalan poraz od 1:0, i tako se plasirao u drugi krug. U drugom krugu 25. marta 1970. godine ugošćen je slavni budimpeštanski Honved, i savladan sa 2:1. Revanš je igran 1. aprila, i Radnički je eliminisan iz daljeg takmičenja pošto je poražen sa 4:0. Danas se Radnički takmiči u Prvoj ligi Srbije, drugom takmičarskom nivou srpskog fubdala.[84]

Košarka uredi

Košarkaški klub Radnički je nastao pedesetih godina 20. veka. Klub je ugašen 2009. godine.[85] Te godine u Kragujevac prelazi KK Svislajons Takovo i menja ime u KK Radnički Kragujevac. Osnovan je 1994. kao Kondivik u Vršcu, nakon toga je još nosio imena Lajons i Svislajon Takovo, a klub je 2009. premešten u Kragujevac i dobio je ime Radnički. Godine 2014. ugašen je usled finansijskih problema.[86], ni u Košarkaškoj ligi Srbije.[87] Pod imenom Radnički bio je redovni učesnik regionalne Jadranske lige. Najbolji plasman su ostvarili u sezoni 2012/13. kada su se plasirali na završni turnir u Laktašima gde su u polufinalu poraženi od Crvene zvezde 79:78. Ipak, i ovaj rezultat bio je dovoljan da u narednoj sezoni klubu obezbedi prvi izlazak na evropsku scenu gde je u Evrokupu izborio plasman u najbolje 32 ekipe. U Top 32 fazi Radnički je završio na trećem mestu u grupi N sa 2 pobede i 4 neuspeha. Od pet sezona u Košarkaškoj ligi Srbije, četiri puta je igrao polufinale.[88]

KKK Radnički je osnovan 2015. godine i od sezone 2017/18 takmiči se u Košarkaškoj ligi Srbije, najvišem stepenu takmičenja. Predsednik je bivši srpski košarkaš Nikola Lončar.

Ženski košarkaški klub Radnički osnovan je 1967. godine uz saglasnost sportskog društva Radnički. Prvi predsednik kluba bio je Stevan Žilović. U prvoj sezoni pod vođstvom trenera Jovana Antića u Srpskoj ligi Jug klub je zauzeo poslednje mesto.[89] U najvišem stepenu takmičenja prvi put su zaigrali u sezoni 1975/76. Još tri puta su nakon ove sezone igrali u Prvoj ligi SFRJ. Nakon raspada bivše države, u Prvu ligu su se vratile u sezoni 1999/00. U prvoj deceniji dvadeset i prvog veka Radnički je uglavnom igrao u Prvoj B ligi, da bi se konačno 2009. godine plasirao u najviši stepen takmičenja i od tada je stabilan prvoligaš.[90] U Prvoj ligi se takmiči i drugi kragujevački klub Šumadija.[91]

Ostali klubovi uredi

KMF Ekonomac je najuspešniji klub u Srbiji u malom fudbalu. Sedmostruki je prvak Srbije i redovni učesnik Lige šampiona. KMF Ekonomac je osnovan 7. novembra 2000. godine od strane studenata i asistenata Ekonomskog fakulteta na čelu sa Prof. dr Veroljubom Dugalićem, a u cilju popularizacije „igre na petoparcu” u ovom delu Srbije. U cilju promocije kluba igrači Ekonomca u prethodnim godinama postali su Slobodan Boba Krčmarević, bivši fudbaler i uspešan trener, Đorđe Balašević muzički umetnik, najbolji srpski strelac Stevan Pletikosić, jedan od najuspešnijih košarkaša svih vremena Aleksandar Đorđević kao i svetski plivački šampioni Nađa Higl i Milorad Čavić.[92]

Odbojkaški klub Radnički je osnovan 1945. godine. Dva puta bio prvak Srbije u sezonama 2008/09 i 2009/10, a Kup Srbije 2007/08.[93] Rukometni klub Radnički je osnovan 1964. godine, a prvu zvaničnu utakmicu odigrao je protiv RK Borac iz Paraćina i pobedio sa 22:9. Trenutno se takmiči u Superligi Srbije.[94] Ženski rukometni klub Radnički je 2014 i 2015. godine bio prvak Srbije.[95]

Vaterpolo klub Radnički je osnovan 25. aprila 2012. i trenutno se takmiči u Prvoj A ligi Srbije. Osvajač je Kupa Evrope 2013. godine.[96] Vajld borsi Kragujevac su jedan od osnivača američkog fudbala u Srbiji i drugi najuspešniji klub u Srbiji. Pet puta su bili prvaci Srbija, 2006. godine su osvojili regionalnu CEFL ligu, a 2011. godine su igrali finale evropskog EFAF kupa u kome su poraženi od Londonskog blica.[97] Vajld kets Kragujevac je ženski klub američkog fudbala osnovan 2011. godine. Najuspešniji je klub u Srbiji.[98]

Sportski objekti uredi

Stadion Čika Dača je stadion sa više namena u Kragujevcu. Domaći je teren fudbalskog kluba, FK Radnički 1923, trenutni kapacitet stadiona je 15.100 sedećih mesta. Izgradnja Stadiona Čika Dača je počela 1949. godine i trajala je osam godina. Radnički je dobio svoj gradski stadion 6. juna 1957, i otvoren je defileom sportista SD Radnički, fudbalera Partizana i atletičara Crvene zvezde. Mogao je da primi 30.000 gledalaca, a prvu utakmicu na novoizgrađenom stadionu Radnički je odigrao sa Partizanom. Utakmica je završena rezultatom 2:2. Renoviran je 2007. godine, na tribinama su postavljene stolice i trenutni kapacitet iznosi 15.100 sedećih mesta. U sklopu stadiona su i tri pomoćna fudbalska terena.[99] Osim za fudbalske utakmice stadion ispunjava uslove za organizaciju atletskih takmičenja po standardima Svetske atletske federacije.[100]

Sportska hala Jezero je višenamenska sportska dvorana. Kapacitet dvorane je 5.320 mesta. Koriste je KK Radnički, OK Radnički, RK Radnički, KMF Ekonomac, kao i drugi sportski klubovi iz Kragujevca. Tribine hale su kompletno renovirane 2008. godine. Hala je otvorena 20. oktobar 1978. godine.[101]

 
Stadion Čika Dača

Poznate ličnosti uredi

Partnerski gradovi uredi

Glavni članak: Spisak pobratimljenih gradova u Srbiji

Spisak gradova sa kojima Kragujevac ima saradnju.[104]

Grad Država Status
Bidgošč   Poljska Povelja o bratimljenju
Bjelsko-Bjala   Poljska Povelja o bratimljenju
Mogiljov   Belorusija Povelja o bratimljenju
Ohrid   Makedonija Povelja o bratimljenju
Pitešti   Rumunija Povelja o bratimljenju
Ređo Emilija   Italija Povelja o bratimljenju
Siren   Francuska Povelja o bratimljenju
Springfild   SAD Povelja o bratimljenju
Karlovac   Hrvatska Povelja o bratimljenju
Trenčin   Slovačka Ugovor o prijateljstvu i saradnji
Karara   Italija Povelja o prijateljstvu i saradnji
Sunčon   Južna Koreja Sporazum o prijateljstvu i saradnji
Ingolštat   Nemačka Protokol o saradnji i prijateljstvu
Mostar   BiH Protokol o saradnji i prijateljstvu
Opole   Poljska Protokol o saradnji i prijateljstvu
Smolensk   Rusija Povelja o saradnji i prijateljstvu
Foča   BiH Protokol o saradnji i prijateljstvu
Hanover   Nemačka Protokol o saradnji i prijateljstvu
Bar   Crna Gora Sporazum o saradnji
Bat Jam   Izrael Sporazum o saradnji
Jerihon   Palestina Sporazum o saradnji
Opština Stari Grad   BiH Sporazum o saradnji
Milvoki   SAD Povelja o bratimljenju[105]

Galerija uredi

  •  
    Kragujevačko šetalište
  •  
    Kameni lav u parku Šumarice
  •  
    Trg topolivaca i upravna zgrada Zastave
  •  
    Zalazak sunca nad gradom
  •  
    Saborni hram
  •  
    Krst svetog Đorđa na ulazu u grad
  •  
    Arhitektura Kragujevca
  •  
    Trg Jovana Ristića
  •  
    Bogoslovija
  •  
    Arhitektura grada
  •  
    Jezero Bubanj
  •  
    Navijači Radničkog

Reference uredi

  1. ^ a b v išić, Zoran (2022-08-05). „Kragujevac je ime dobio po ptici, zmiji, raskrsnici ili vlastelinu?”. Dnevni list Danas. Pristupljeno 2024-04-23. 
  2. ^ a b „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. godine” (PDF). 
  3. ^ Bakić 1972, str. 39–40.
  4. ^ Karadžić, Vuk Stefanović (1818). Srpski rječnik : istolkovan njemačkim i latinskim riječma. Beč: Štamparija Jermenskog manastira. str. 333/334. 
  5. ^ Karadžić, Vuk Stefanović (1852). Srpski rječnik : istumačen njemačkijem i latinskijem riječima. Beč: Štamparija Jermenskog manastira. str. 297. 
  6. ^ „Šta znači Kraguj”. staznaci.com. Pristupljeno 2024-04-23. 
  7. ^ Administrator. „ISTORIJA SABORNOG HRAMA U KRAGUJEVCU - Eparhija Šumadijska”. www.eparhija-sumadijska.org.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-04-23. 
  8. ^ a b „Kako je Kragujevac dobio ime?!”. Budjenje.rs - Nezavisni internet portal centralne Srbije. 2024-01-30. Pristupljeno 2024-04-23. 
  9. ^ „Kragujevac na drugi pogled”. Moj Vikend - Portal za promociju putovanja i vikend turizam. 2020-03-22. Pristupljeno 2024-04-23. 
  10. ^ „Istorija grada”. Grad Kragujevac (kragujevac.ls.gov.rs). Pristupljeno 2024-04-23. 
  11. ^ „Hrvatski jezični portal”. hjp.znanje.hr. Pristupljeno 2024-04-23. 
  12. ^ Mladenović, Jovana. „Kraguj poveo karnevalsku povorku (FOTO)”. InfoKG - Gradski portal - Kragujevac - Najnovije vesti (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-04-23. 
  13. ^ Strategija održivog razvoja grada Kragujevca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2015), Kragujevac (2011). str. 20–21
  14. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 41–42
  15. ^ Marín, Álvaro García (2021-01-01). „Analysis of a 1725 Report of Vampirism in Kragujevac”. Journal of Vampire Studies. 
  16. ^ „VAMPIRI U SRBIJI – DEO ČETVRTI”. Omaja.rs (na jeziku: engleski). 2018-05-30. Arhivirano iz originala 27. 04. 2021. g. Pristupljeno 2021-04-27. 
  17. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 42
  18. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 42–43
  19. ^ Kompletira se dvorski kompleks kneza Miloša („Politika”, 16. januar 2017)
  20. ^ Bakić 1972, str. 61–65.
  21. ^ Bakić 1972, str. 73–74.
  22. ^ Bakić 1972, str. 85.
  23. ^ Bakić 1972, str. 77–78.
  24. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 43
  25. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 44–45.
  26. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 45.
  27. ^ „Althaea kragujevacensis”. pancic.bio.bg.ac.rs. Pristupljeno 2023-04-22. 
  28. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 45–49
  29. ^ Bakić 1972, str. 220–221.
  30. ^ "Politika", 1. feb. 1936
  31. ^ a b Dragoljub N. Bakić, Pet vekova Kragujevca, Kragujevac (1972). str. 244-254.
  32. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 57
  33. ^ "Politika", 17. jul 1923, str. 4
  34. ^ "Politika", 3. jun 1935
  35. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 58
  36. ^ "Vreme", 17. sept. 1935
  37. ^ "Vreme", 29. jun 1936
  38. ^ "Politika", 7. jul 1935
  39. ^ „"Vreme", 4. jul 1936”. Arhivirano iz originala 30. 10. 2021. g. Pristupljeno 25. 05. 2020. 
  40. ^ "Politika", 31. jul 1939
  41. ^ "Politika", 28. jun 1940
  42. ^ a b Brkić 2007, str. 13, 95–97
  43. ^ Milosavljević, Goran (2008). „„Kragujevac 1941. godine – život pod okupacijom od 6. aprila do kraja oktobra“,”. Šumadijski anali – časopis za istoriografiju, arhivistiku i humanističke nauke, 4/2008: 94. 
  44. ^ Glišić 1970.
  45. ^ Grupa autora, Kragujevac, Beograd (1979). str. 89–90
  46. ^ Skupština grada Kragujevca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. decembar 2015), pristupljeno 9.11.2015
  47. ^ Grad Kragujevac, gradonačelnik Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. децембар 2015), приступљено 9.11.2015
  48. ^ Razrešen gradonačelnik Kragujevca Veroljub Stevanović
  49. ^ Градско веће Архивирано на сајту Wayback Machine (7. novembar 2015), pristupljeno 9.11.2015
  50. ^ Službeni list grada Kragujevca 3/2008[mrtva veza], Pristupljeno 9. 4. 2013.
  51. ^ Statut grada Kragujevca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. decembar 2016), Pristupljeno 9. 4. 2013.
  52. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  53. ^ Etnička struktura nakon popisa 2011.
  54. ^ „D. P. 21. oktobar”. 
  55. ^ Šumadija sajam, pristupljeno 9.11.2015
  56. ^ „Otvoren deo auto-puta Batočina-Kragujevac”. Arhivirano iz originala 17. 11. 2015. g. Pristupljeno 25. 10. 2015. 
  57. ^ „O Univerzitetu”. Arhivirano iz originala 10. 9. 2015. g. Pristupljeno 9. 11. 2015. 
  58. ^ Obrazovanje u Kragujevcu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. februar 2016), Pristupljeno 9. 11. 2015.
  59. ^ Osnovne škole – Kragujevac, Pristupljeno 9. 11. 2015.
  60. ^ Amidžin konak otvara vrata posle 30 godina („Politika“, 25. jun 2015)
  61. ^ Joakim Vujić, Aktuelnosti, Knjaževsko-srpski teatar Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. novembar 2015), Pristupljeno 10. 11. 2015.
  62. ^ Miloševi bukači i Pašićev glas „protiv“ („Politika“, 9. septembar 2012)
  63. ^ Dobro došli u Narodni muzej Kragujevac Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. maj 2014), Pristupljeno 8. 11. 2015.
  64. ^ Muzej stara livnica, Pristupljeno 8. 11. 2015.
  65. ^ Istorijski arhiv Šumadije Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. maj 2015), Pristupljeno 8. 11. 2015.
  66. ^ Marija Martinović, Serbian Arhitectural Journal, EXHIBITION SPACE OF REMEMBRANCE: Rhythmanalysis of Memorial park Kragujevacki oktobar, Beograd (2013). str. 306-329
  67. ^ Spomenpark.rs: SPOMEN-PARK „KRAGUJEVAČKI OKTOBAR", Pristupljeno 9. 11. 2013.
  68. ^ Spomen-muzej „21. oktobar“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. oktobar 2015), Pristupljeno 8. 11. 2015.
  69. ^ „Univerzitetska galerija u Kragujevcu”. Zvaničan veb sajt Galerije. Pristupljeno 11. 11. 2018. 
  70. ^ a b v g d đ e ž Radio stanice u Kragujevcu, Pristupljeno 9. 4. 2013.
  71. ^ TDI Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. decembar 2015), Pristupljeno 9. 4. 2013.
  72. ^ RTK Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. novembar 2015), pristupljeno 9.11.2015
  73. ^ Kanal 9 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. maj 2017), pristupljeno 9.11.2015
  74. ^ Dopisništvo RTS–a Kragujevac Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. avgust 2018), pristupljeno 9.11.2015
  75. ^ Kragujevačke novine, pristupljeno 9.11.2015
  76. ^ I rođendan i pomen, pristupljeno 9.11.2015
  77. ^ Strategija održivog razvoja grada Kragujevca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2015), Kragujevac (2011). str. 135.
  78. ^ Prva liga Kragujevca na sajtu www.srbijasport.net/
  79. ^ Druga liga Kragujevca na sajtu www.srbijasport.net/
  80. ^ Treća liga Kragujevca na sajtu www.srbijasport.net/
  81. ^ a b v Danilo, Stojanović (1953). Čika Dačine uspomene. Beograd: S. D. Crvena zvezda (Beograd: „Vuk Karadžić“). 
  82. ^ Istorija Beograda - tom 2, deo Razvoj fizičke kulture i sporta u Beogradu do 1914, tekst Radivoja Markovića. Srpska akademija nauka i umetnosti. 1974. str. 813. (Pl. sa omotom). 
  83. ^ Rezultati Šumadije na sajtu www.srbijasport.net/
  84. ^ Rezultati Radničkog na sajtu www.srbijasport.net/
  85. ^ Rezultati KK Radničkog na sajtu www.srbijasport.net/
  86. ^ Bez Radničkog u ABA ligi!
  87. ^ Kragujevački Radnički odustao i od domaćeg prvenstva!
  88. ^ Rezultati KK Radničkog (2009–2014) na sajtu www.srbijasport.net/
  89. ^ „ŽKK Radnički”. Arhivirano iz originala 07. 04. 2014. g. Pristupljeno 09. 11. 2015. 
  90. ^ Rezultati ŽKK Radničkog na srbijasport.net
  91. ^ Rezultati Šumadije na srbijasport.net
  92. ^ Mali fudbal: Čavić igra za klub u kojem je Balašević branio
  93. ^ OK Radnički na srbijasport.net
  94. ^ RK Radnički na srbijasport.net
  95. ^ ŽRK Radnički na srbijasport.net
  96. ^ Kup Evrope: Trofej stigao u Šumadiju! Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. april 2013), www.sportal.rs
  97. ^ Vajld borsi na srbijasport.net
  98. ^ ŽFL: Divlje mačke prve šampionke Srbije
  99. ^ „FK Radnički 1923, Stadion”. Fkradnicki.com. Arhivirano iz originala 7. 3. 2013. g. Pristupljeno 5. 4. 2013. 
  100. ^ „Kragujevac travel, Stadion Čika Dača”. Kragujevactravel.com. Arhivirano iz originala 18. 8. 2010. g. Pristupljeno 5. 4. 2013. 
  101. ^ „Hala Jezero”. Arhivirano iz originala 16. 08. 2014. g. Pristupljeno 10. 11. 2015. 
  102. ^ Sreten Milenković, Milorad Dimić. 125 godina Vojne bolnice u Nišu, Niš:Vojna bolnica; Zrenjanin Jugoremedija; Bečej:Proleter, (Bečej Proleter).116 str. 2004. ISBN 978-86-84819-01-9.
  103. ^ Jubilarna godina Ljubice Marić („Politika“, 13. mart 2009)
  104. ^ Gradovi pobratimi Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. mart 2010), pristupljeno 9.11.2015
  105. ^ S, N. (2024-01-28). „Pobratimili se Kragujevac i Milvoki: "Izgradnja ovakvih mostova između Srbije i SAD utiče na bolje odnose"”. Telegraf.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-01-28. 

Literatura uredi

  • Bakić, Dragoljub (1972). Pet vekova Kragujevca. Kragujevac. 
  • Danilo, Stojanović (1953). Čika Dačine uspomene. Beograd: S. D. Crvena zvezda (Beograd: „Vuk Karadžić“). 
  • Boriša Radovanović, Stari Kragujevac, PIP " Krug, Kragujevac,1996.
  • Boriša Radovanović, Kragujevac u prvom srpskom ustanku, Kragujevac,2011
  • Boriša Radovanović, Kafane starog Kragujevca, Kragujevac,2012.
  • Boriša Radovanović, Parlamentarna istorija Srbije u devetnaestom veku-Skupštine u Kragujevcu, Kragujevac,2014
  • Boriša Radovanović, Istorija Kragujevca od najstarijih vremena do 1944. godine, Kragujevac 2017.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Крагујевац&oldid=27705194”