Kraljevstvo Izrael (ujedinjeno)
Kraljevstvo Izrael, naziv je za državu koju su u 13. veku p. n. e. formirala Dvanaest plemena Izraela. Država je postojala tokom vladavine Saula, Davida i Solomona, a njena istorija je opisana u Starom zavetu. Slabost jedinstva države doveo je do raspada države nakon Solomonove smrti (oko 930. godine p. n. e.). Od Ujedinjene monarhije nastale su dve države: Kraljevstvo Izrael (Kraljevstvo Samarija) i Kraljevstvo Judeja.
| Kraljevstvo Izrael | |||
|---|---|---|---|
 Kraljevstvo Izrael 1020. godine p. n. e. | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Azija | ||
| Regija | Palestina | ||
| Glavni grad | Gibeah, Mahanaim, Hebron, Jerusalim | ||
| Društvo | |||
| Religija | judaizam | ||
| Politika | |||
| Oblik države | monarhija | ||
| — Kralj | Saul | ||
| David | |||
| Solomon | |||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | gvozdeno doba | ||
| — Osnivanje | oko 1050. p. n. e. | ||
| — Ukidanje | 930. p. n. e. | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
| ||
|
| |||
Izvori uredi
Nastanak države Izrailja može se smatrati primerom opšteg modela demografske promene i pokreta stanovništva primetnog na Levantu. Središte svake studije o nastanku Izrailja jeste Stari zavet. U Knjizi izlaska opisan je sporazum po kome Izrailj u zamenu za svoju poslušnost dolazi pod Jahveovu zaštitu. Jahveova moć dokazana je izlaskom Jevreja iz Egipta. Tek u Knjizi brojeva se nastavlja istorijski pregled i završava priča o lutanjima kroz pustoš i osvajanje Transjordanije. Knjiga ponovljenih zakona započinje retrospektivom Mojsija po završetku perioda lutanja posle čega sledi kodeks zakona koji delimično ponavlja, a delimično modifikuje deo legislativnog materijala ranijih knjiga. Potom sledi prikaz Mojsijeve smrti. Autorstvo ovog materijala je tradicionalno pripisivano Mojsiju. Međitim, sumnje u to bile su izražavane vekovima. Petoknjižje je puno anahronizama, dupliranja događaja, unutrašnjih razmimoilaženja u pričama i međusobno protivrečnih zakona.
Knjige Starijih proroka obuhvataju narativne knjige Isusa Navina, Sudija, Prve i Druge knjige Samuilove i Prve i Druge knjige o carevima. U njima je nastavljeno pripovedanje istorije izrailjske države od nastanka do rušenja jerusalimskog hrama i vavilonskog ropstva (587. p. n. e.).
Datiranje izlaska uredi
U periodu od 1200. do 1000. godine p. n. e. utvrđena je primetna promena u Palestini. Period do 1200. godine bio je obeležen postojanjem brojnih, prilično razvijenih gradova-država čiji su kraljevi bili potčinjeni Egiptu. Do oko 1000. godine ovaj politički model bio je izmenjen: većinu obalskih gradova naselili su Filistejci. Nova država, Izrailj, takođe je formirana. Naseljena je narodom koji do tada nije živeo na ovim prostorima. Jedini podatak koji istoričar ima da objasni ovu pojavu jeste Knjiga Isusa Navina Starog zaveta. Ona navodi da je nastanak nove države povezan sa ulaskom Jevreja u Obećanu zemlju. Knjiga izveštava da je 12 izrailjskih plemena od kojih je svako poticalo od Jakova, ušlo u ovu oblast i vojnim putem je zauzeli. Potom su je naselili.
Datum ovog događaja dat je u Prvoj knjizi o carevima gde se navodi da se izlazak iz Egipta dogodio 480 godina pre izgradnje hrama u Jerusalimu. Hram je izgrađen približno 950. godine p. n. e. što ovaj događaj stavlja u period oko 1430. godine p. n. e. Novo egipatsko carstvo bilo je prilično stabilno u ovom periodu te je i kontrola nad Levantom bila čvrsta. Zbog toga se izlazak Jevreja iz Egipta ne čini mogućim u to doba, a njihovo naseljavanje u Kananu ne bi bilo uspešno.
Drugi problem je taj što se u opisu Boravka u Egiptu navodi da su Jevreji bili posebno ugnjetavani tokom izgradnje dva važna kraljevska grada — Pitoma i Ramesu. Ramesu se izjednačava sa prestonicom Ramzesa II — Per-Ramzes. Zbog toga se Izlazak ne moće datovati pre Ramzesovog dolaska na vlast, tj. 1290. godine.
Datum koji se navodi u Prvoj knjizi o carevima ne odgovara istorijskoj situaciji. Zbog toga mora biti prilagođen. To je moguće učiniti ne remeteći dokaz iz Prve knjige o carevima, pretpostavljajući da se ta brojka "480" zasniva na brojanju generacija. Obično se računa da jedna generacija obuhvata 40 godina, pa zbir odražava 12 generacija od po 40 godina. Međutim, mnogo je realnija pretpostavka da je generacija u perdmodernom svetu mogla obuhvatati svega 25 godina te dolazimo do pretpostavke da Izlazak možemo približno datovati na period oko 1250. godine p. n. e. Na steli Merneptaha, Ramzesovog naslednika, pominju se Jevreji kao narod koji je naselio Palestinu te se ova prepostavka uklapa u istorijsku situaciju.
Pojava izrailjske države uredi
Sve što se može reći o izrailjskoj državi pre pojave monarhije pod Saulom jeste da su neke grupe unutar centralnog Izraela formirale posebne društveno-političke entitete tj. plemena. Plemena su počela da smatraju da su povezana međusobno preko zajedničkog eponimnog pretka, Izraela. U nekom trenutku, moguće tek dosta kasnije, predak Izrael je poistovećivan sa Jakovom.
Povezivanje plemena u Palestini dovelo je do međuplemenske federacije koja se sastajala sa vremena na vreme u određenim svetilištima radi obožavanja zajedničkog božanstva — Jahvea. Zbližavanje plemena dolazilo je i kao posledica zajedničke opasnosti po nezavisnost ovih država koja je dolazila od njihovih suseda — Moaba, Edona, Amonita i Amalekita. Kao rezultat, pojavio se izvestan broj heroja, "sudija", da oslobode Izrael od opasnosti. Međutim, ovi ratnici nisu istupali u ime "čitavog Izraela" jer nije uvek čitav Izrael bio u neposrednoj opasnosti. Jedini put kada je to bio slučaj jeste kada su Filistejci naneli poraz izrailjskim snagama i zarobili centralni simbol vere Jevreja, Zavetni kovčeg. U vreme ove krize, na čelo Izrailja izbio je Saul iz plemena Venijaminovog. Saul je oslobodio Izrailj od filistejskog jarma. Saul je imao uspeha i protiv drugih neprijatelja. Naneo je poraz Amonitima. Usledio je njegov izbor za kralja u Gilgalu, starom kultnom centru.
Saulova vladavina uredi
Saulov novi položaj bio je bez presedana u Izrailju. Međutim, lični ad hoc karakter Saulove vladavine trpeo je nedostatak čvrstog pravno-administrativnog okvira. Takva struktura bila je potrebna kako bi se redovno izvlačili finansijski i vojni doprinosti od prethodno autonomnih jedinica. Saulova vladavina je vrlo slabo dokumentovana jer se najveći deo Starog zaveta, jedinog izvora za ovaj period, usredseđuje na njega kao na podulogu za vladavinu Davida. Međutim, neke promene ipak se mogu uočiti. Tokom Saulove vladavine razvijena je izrailjska vojska. Ustanovljeno je i jezgro stajaće vojske. Posebna služba koja se javlja tokom Saulove vladavine jeste funkcija "vojnog zapovednika". On je bio odgovoran kralju. Funkciju je u doba Saulove vladavine obavljao njegov rođak Avenir.
Značajna dostignuća Saulove vladavine jesu njegovi vojni uspesi i uključivanje ljudi koji nisu bili članovi "plemena" u Izrailjsku državu. Istovremeno dolazi do ravvoja, istina primitivne, administrativne i vojne mašinerije. Time su postavljeni osnovi na kojima je David izgradio svoju uspešnu državu.
Davidova borba za vlast uredi
Priča o Davidu sadrži romantične elemente, npr. događaj sa Golijatom koji je gotovo sigurno prenet na njega sa originalnog protagoniste, Elhanana. Drugi aspekti mnogo su relevantniji. David je bio visoki vojni oficir u službi Saula. Zbog svoje popularnosti, David je pobudio ljubomoru kralja. Zbog toga je morao da pobegne u južna judejska brda. Tamo je osnovao privatnu vojsku od raznih odmetnika i begunaca. Sa njima je izvršio niz očajničkih napada. Time je stvarao osnovu vlasti u Judeji koja je jednim delom bila izvan Saulovog dometa. Saul je progonio Davida. Zbog toga se David pridružio neprijateljima Izraela, Filistejcima. U bici u kojoj je Saul poražen, David je učestvovao na filistejskoj strani. Saul je bio poražen i ubijen zajedno sa njegova tri sina i brojnim članovima kraljevske porodice. Filisteja je bila znatno moćnija od Izrailja. Ova dominacija trajala je sedam i po godina. Avenir je uspeo da, nakon Saulove smrti, obezbedi presto njegovom sinu Ivosteju.
U tom trenutku postojala su dva međusobno suprotstavljena kraljevstva, Davidovo i Ivostejevo. Ivostej je bio slab vladar i sa mukom je održavao očevu državu. Avenir je stupio u tajne pregovore sa Davidom predlagavši mu da oženi Saulovu kćer Mihailu. Međutim, zbog dubokog nepoverenja između dve oblasti, Avenir je ubijen od strane jednog od Davidovih oficira. Ivosteja su ubili stanovnici Virota, jednog od kananskih gradova koji je ispaštao pod Saulom. David je sklopio sporazum sa Izraelom nakon čega je krunisan za kralja u Hebronu.
Davidova osvajanja uredi
David je svome kraljevstvu pripojio brojne države putem izuzetno brutalnih ratova. Među njegovim najznačajnijim osvajanjima jeste zauzimanje Jerusalima koga je pretvorio u kraljevski grad Judeje. Jerusalim se nalazio na značajnom strateškom položaju, prilično blizu granici Izraela i Judeje. Vremenom je David priključio svojoj državi sve kananske gradove na teritoriji Izraela i Judeje. Vodio je ogorčene ratove protiv tri države istočno od svojeg kraljevstva: Amona, Moab i Edoma. Prilikom osvajanja, surovo je kažnjavao stanovništvo. U Moabu je od mača izginulo dve trećine stanovništva. Preživeli su bili primorani da Davida snabdevaju radnom snagom. Kralj je odneo pobedu i nad aramejskim državama na severu pod Aram Zobom. Na ovim prostorima stvoreno je nekoliko potčinjenih država.
Iako David nije ostvario premoć nad Filistejcima, stalnim ratovima učvrstio je granicu između dve države. Filistejci su prestali biti smrtni neprijatelji Izrailjaca.
Davidova država uredi
Zapovedništvo nad vojskom bilo je podeljeno između dva oficira (činovnika). Jedan se nalazio na čelu kraljeve lične garde. Drugi je bio odgovoran za opštu mobilizaciju svih ratnika. Drugi činovnik bio je i nadzornik radnih snaga i organizator obezbeđivanja ljudstva neophodnih za kraljeve građevinske poduhvate, npr. izgradnja utvrđenja. Postojala je dvorska hijerarhija npr. nadzornik palate, beležnik, sekretar i sl. Blisko povezan sa kraljev bio je i deo sveštenstva.
Najvažniji kult u kraljevstvu bio je Jahvin. David je u Jerusalim vratio Zavetni kovčeg i postavio ga u blizini svog službenog prebivališta. Time je najvažniji kulturni simbol Izraela stavio pod kraljevsko pokroviteljstvo.
I pored Davidove reorganizacije i centralizacije, država je bila ranjiva, sastavljena od brojnih različitih grupa koje nisu uvek bile zadovoljne njegovom vladavinom. Saulovi naslednici bili su stalna pretnja Davidovoj vladavini. Zbog toga je David masakrirao gotovo sve članove porodice bivšeg kralja. Jedini preživeli član Saulove porodice bio je njegov hroni unuk Mefivostej koga je David doveo na svoj dvor.
Solomon uredi
David je svoga mlađeg sina Solomona imenovao za kralja. Bilo je to suprotno želji naroda koji je bio nezadovoljan zaobilaženjem starijeg Davidovog sina. Po stupanju na presto, Solomon je kaznio članove dvora koji su podržavali pokušaje njegovog starijeg brata da nasledi presto. Dvojica su pogubljeni, treći je prognan. U Prvoj knjizi o carevima opisuje se da je Solomon u brdima nedaleko od Gavaona usnio san u kojem mu je Jahve ponudio ispunjenje jedne želje. Solomon je tražio mudrost. Time je Solomon istakao božansko odobravanje njegove vlasti.
Tokom Solomonove vladavine jasno se primećuje učešće kralja u kultu. Prva polovina njegove vladavine bila je daleko uspešnija nego druga koja je, po pisanim izvorima, bila zasenjena idolatrijom kojoj se odao te njegovim mnogobrojnim brakovima. Po Prvoj knjizi o carevima, imao je 700 žena i 300 konkubina. Čim je zaseo na presto, počeo je širiti granice svog carstva ušavši u uniju sa Egiptom ženidbom se ćerkom faraona. Solomon je izgradio i hram u Jerusalimu. Za njegovu gradnju David je mnogo godina pre smrti učestvovao u prikupljanju materijala. Nakon završetka hrama, Solomon podiže mnoge građevine u Jerusalimu i širom svog carstva. Punih trinaest godina gradio je kraljevsku palatu u Ofelu. Započinje i velike radove na izgradnji sistema za snabdevanje Jerusalima vodom, gradi tvrđavu Milon (u Septuaginti) za odbranu Jerusalima a u divljini gradi Tadmor koji će služiti podjednako i kao trgovački centar i kao vojna baza.
Solomon se koristio trgovačkim potencijalom Izrailja koji je obuhvatao sve puteve koji vode od Crvenog mora do Damaska. Iako poseta kraljice od Sabe spada u domen legendi, svakako je vrlo moguće da je Solomon svojom kontrolom puteva koncentrisao u svojim rukama i deo trgovine arabljanskim mirisima i začinima. Važan događaj koji mu se pripisuje jeste i uspostavljanje poreskih oblasti u Izrailju.
Kraj Ujedinjene monarhije uredi
Ubrzane promene koje su nastupile nakon Solomonove smrti pokazale su da je njegova država, i pored brojnih uspeha, bila veoma nestabilna i sklona da se raspadne na svoje konstitutivne delove. Tačno to se i dogodilo odmah posle Solomonove smrti (oko 930/922. godine p. n. e.). U vreme Solomonove smrti, države Aram Zobe i Damaska postale su nezavisne, a Edom se uspešno pobunio. Opis pada ujedinjene kraljevine dat je u Prvoj knjizi o carevima. U njoj je dat redosled događaja po kojima je Solomon zapostavio održavanje čistoće u vezi sa kultom Jahve. To je za posledicu imalo uzdizanje suparničkog kralja severu. Ustanak je podstakao prorok Ahija iz Siloha koji je prorekao Jerovoamu, nadzorniku državnih najamnih radnika, da će postati kralj deset plemena na severu. Solomon je neuspešno pokušao da ubije Jerovoama koji beži u Egipat. Jerovoam je po Solomonovoj smrti izazvao njegovog sina i naslednika Rovoama u vezi sa pitanjem zahteva prinudno rada koji je Judeja nametala severnom susedu. Rovoam je oholo odbio zahte. Nakon bezuspešnih pokušaja da nametne poslušnost, Rovoam se povukao u Jerusalim. Od ujedinjene kraljevine Izrailja nastale su dve države: Severno kraljevstvo sa sedištem u Samariji i Južno kraljevstvo sa centrom u Jerusalimu.
Vidi još uredi
Literatura uredi
- Istorija starog veka 1 — dr Momir Jović
- Kurt, Ameli (2012). Stari istok. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-8617180872.